به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه هجدهم درس خارج فقه رسانه که روز دوشنبه مورخه 15 آذر سال 95 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به یکی دیگر از اهداف میانی رسانه دینی که جزء اهدف هدایت جامعه است پرداخت و گفت: منظور از امور معنوی اموری است که روحیه تعبد، اخلاص و پرستش خداوند در آن فعل وجود دارد و به تعبیر دیگر امور قربی است که در آن شرط قصد قربت وجود دارد و فقط شامل عباداتی مانند نماز نمی شود بلکه دایره آن گسترده است.
ایشان در ادامه با تمسک به فلسفه خلقت به آیاتی در این زمینه اشاره داشت و گفت: رسیدن به عبودیت و فضای معنوی ویژه انسان است که رسانه باید اهدافش با اهداف خلقت مطابق باشد و اگر این گونه نباشد از هدف اصلی تاسیس رسانه انحراف پیدا کرده است.
این استاد حوزه در پایان به امور فطری بشر اشاره کرد و گفت: نکته اصلی این است که عبادت جزء سرشت و فطرت انسان است و اگر هر شخص در بخشی از زندگی روزمره خویش به امور عبادی و اطاعت نپردازد احساس خلاء خواهد کرد و دچار مشکلات روحی و روانی خواهد شد.
اهم مباحث استاد رفعتی به شرح ذیل می باشد:
خلاصه ای از درس گذشته
مراد ما آموزش های تخصصی نیست بلکه آموزشهای عمومی است، آموزش هایی که در زندگی انسان و در جامعه کاربرد دارد. در درست و صحیح زندگی کردن کاربرد دارد. این شامل علوم اعتقادی، تفسیر، احکام، فقه، معارف، تفسیر و حتی شامل طب و بهداشت عمومی می شود که در مباحث تخصصی ورود نمی کند. طبق روایتی که از امام رضا علیه السلام نقل کردیم مسائل طبی که همه باید بدانند تا سالم زندگی کنند و جلوی بیماری ها را بگیرند.
آنچه که ما در این جا از اهداف رسانه دینی مطرح می کنیم که ارتقای جامعه است نوع اول و دوم علم است؛ یعنی علومی که فراگرفتن آن برای مسلمان واجب یا مستحب است. مباح، مکروه و حرام وظیفه رسانه دینی نیست.
دانش افزایی جامعه، مورد تأکید معمار بزرگ این نظام و انقلاب اسلامی بوده است و از ابتدا مرحوم امام (ره) می فرمودند: «صدا و سیما باید یک دانشگاه باشد.»
از مطالباتی که از دست اندرکاران صدا و سیما همیشه داشتند و تکرار فرمودند این است که صدا و سیما باید دانشگاه باشد؛ نه این که علوم تخصصی را در صدا و سیما آموزش دهند بلکه آنچه که در زندگی کاربرد دارد و در سبک زندگی نقش دارد.
اگر لعب (بازی) نه جهت مثبت و نه جهت منفی داشته باشد تبدیل به مباح می شود و رسانه دینی نباید به دنبال امور مباح باشد و تنها برنامه های مستحب یا واجب تهیه کند.
ارتقای آموزشی و دانش افزایی که بیان می¬کنیم دانش نوع اول و دوم یعنی واجب و مستحب را در برمی گیرد.
برخی موارد مانند آموزش قرآن، احکام مبتلی به و عقائد برای تمام مسلمانان واجب است.
پس این هدف باید در تمامی برنامه ها اشراب شود و گرنه مطابق با آموزه دینی نیست و یا مباح، یا مکروه و یا حرام است.
از امام کاظم علیه السلام سوال شد آیا مردم مجاز هستند مسائلی را که بدان نیاز دارند سوال نکنند؟ حضرت فرمودند: خیر.
چه کسی باید این نیازهای جامعه و معلومات عمومی را به مردم یاد دهد؟ این وظیفه رسانه است که باید تعلیم دهد.
هر علمی که برای زندگی بشر مفید است، در بر می گیرد که حتی مسائل بهداشتی و شناخت داروها نیز در این مقوله هست اما بیشتر موارد ناظر به علم دین است.
رسانه آن روز این بود که عالم می نشست و دیگران در مجلس او می نشستند و علم آموزی داشتند.
روایات زیادی در مورد ترغیب به تعلیم و تعلم داریم و شاید در هیچ دینی مانند اسلام و در هیچ کتابی مانند قرآن، به این فریضه تاکید نکرده است و علت ارسال رسل و انزال کتب را از اهداف اصلی تعلیم و ترتیب دانسته است.
برخی بر این باورند که خود افزایش و ارتقای علمی یکی از اهداف اصلی است ولی من این نظر را قبول ندارم و از فرمایش حضرت امام (ره) نیز این گونه استنباط می شود که باید رسانه نوعی دانشگاه باشد، پس این هدف از اهداف میانی برای هدایت جامعه است.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: حواریون به حضرت عیسی گفتند که از چه رسانه ای استفاده کنیم؛ یعنی در آن زمان از کدام رسانه استفاده کنیم؟ حضرت عیسی علیه السلام پاسخ دادند: از رسانه و مجلسی استفاده کنید که دیدن این مجلس (رسانه) شما را به یاد خدا بیندازد و منطق (پیام) این مجلس (رسانه)، علم شما را افزایش دهد و مجلسی باشد که شما را در امر آخرتتان ترغیب کند.
بسط و گسترش امور معنوی توسط رسانه دینی
بحث ما در اهداف میانی رسانه دینی است که چند هدف را مطرح کردیم.
یکی از اهداف میانی «بسط و گسترش امور معنوی و عبادی در جامعه» است؛ یعنی گسترش فضای امور معنوی و عبادی از اهداف دیگر است که به تعبیر دیگر می توانیم کلمه نشاط معنوی را نیز به کار ببریم.
کلمه نشاط را عمداً به کار نبردم زیرا در سایت ها این کلمه به امور شادی پرداخته می شود حتی در سازمان ها که این کلمه را به کار برده اند انصراف در کارهای تفریحی کودکان دارد و برای غیر ما وُضِعَ له جایگزین شده است.
مانند مباحث گذشته چند نکته مقدماتی عرض کنیم و بعد استدلال های بحث را بیان کنیم.
نکته اول
منظور ما از این که یکی از اهداف میانی رسانه دینی گسترش فضای معنوی و عبادی در جامعه است این نیست که رسانه تبدیل به مسجد، عبادتگاه و مصلی شود. رسانه مسجد نیست بلکه باید مسجدی پرور باشد.
نمی خواهیم رسانه به معبد و مسجد مبدل شود بلکه باید جامعه را به سوی عوامل معنوی سوق دهد.
نکته دوم
ما دو واژه به کار بردیم: گسترش فضای معنوی و عبادی
این واژه ها کاملاً مشخص است ولی می گوییم منظور از امور معنوی اموری است که روحیه تعبد، اخلاص و پرستش خداوند را در آن فعل دارد و به تعبیر دیگر «امور قربی» است که در آن شرط قصد قربت وجود دارد.
ما برخی از امور را عبادت و برخی را عبادت نمی دانیم در حالی که این موارد از امور تعبدی و معنوی است و نیاز به قصد قربت دارد.
مشکل این است که عبادت را به یک معنای خاصی گرفته ایم که معنی کرنش و پرستش دارد در حالی که معنای عبادت فقط پرستش نیست.
عبادت از کلمه عبد به معنای بندگی اخذ شده است.
مثلاً می گویند فلان شخص انسان متعبدی است؛ یعنی مطیع خداست. معنای عبادت این است که خداوند را بندگی کند و دربست مطیع پرودگار باشد.
اگر عبادت را به همین معنای درست به کار گرفتیم که در قرآن نیز به همین معنا به کار برده شده است (وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ؛ کلمه «لیعبدون» به معنای «لیطیعون» است)، آن وقت امور معنوی اموری می شود که مانند نماز واجب و نافله، بعد معنوی آن نیز در نظر گرفته می شود.
ابتدا امور معنوی را بیان می کنیم و بعد به امور عبادی می پردازیم.
به طور مثال اگر در مورد خمس و زکات از مردم سوال کنید که عبادت است یا خیر، چگونه پاسخ می دهند؟
تصورشان از این اعمال عبادت نیست در حالی که از امور تعبدیه است و نیاز به قصد قربت دارد و در واقع نوعی عبادت پروردگار است.
امور معنوی خاص است و امور عبادی عام است ولی در متفاهم عرف بالعکس است و عبادت را به نماز و روزه اختصاص می دهند و امور معنوی را حتی به اخلاق نسبت می دهند.
اگر به برداشت عرف توجه کنیم ذکر خاص بعد از عام است ولی باید دو واژه مشخص شود.
پس این دو نکته مهمی که گفتیم همواره باید مدنظرمان باشد تا کارکرد رسانه را مانند مسجد ندانیم و باید مردم عبادت خویش را در مسجد انجام دهند.
با توضیح این دو نکته وارد بحث می شویم که هدف مهم از اهداف رسانه دینی، بسط و گسترش فضای دینی است و ادله ما قرآن و سنت است که در روایات فراوان بدان اشاره شده است.
تمسک به فلسفه خلقت
(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ)
فلسفه آفرینش و هدف خلقت این است که انسان ها به مرتبه عبودیت برسند.
در این آیه 44 سوره اسراء می فرماید:
(وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ إِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُورا)
شی واژه ای عام و نکره است و همه اشیاء را در بر می گیرد.
همه اشیاء تسبیح پروردگار را انجام می دهند ولی شما نمی توانید بفهمید.
تسبیح به معنای عبادت پروردگار است و همه موجودات و عالم هستی تسبیح خداوند را انجام می دهند. اما در مورد عبادت فقط جن و انس را بیان می کند.
رسیدن به عبودیت و فضای معنوی ویژه انسان است که رسانه باید اهدافش با اهداف خلقت مطابق باشد و اگر این گونه نباشد از هدف اصلی تاسیس رسانه انحراف پیدا کرده است.
دلیل دیگر ما کی بینیم که در آیات متعدد از آیات قرآن می فرماید که هدف انبیاء و تعالیم تمام انبیا عبادت و پرستش خداوند است. هیچ پیامبری نیامده که نگوید خدا را بپرستید و بگوید من یا دیگری را بپرستید. آیات متعددی در این زمینه داریم که به نمونه هایی از آن اشاره می کنم.
از ابتدای خلقت آدم این هدف جزء پیمان الهی بوده و مأموریتی بوده که همه انسان ها باید بدان عمل کنند:
(وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ وَ ذلِکَ دینُ الْقَیِّمَة) سوره مبارکه بینه آیه 5
دین الهی جز این نیست که انبیاء آمده اند تا مردم را به سوی خداپرستی دعوت نمایند.
(وَ أَنِ اعْبُدُونی هذا صِراطٌ مُسْتَقیم) سوره یس آیه 61
عهدی از بنی آدم گرفته است که به دنبال پرستش پروردگار باشید.
از این آیات در قرآن کریم به صورت فراوان موجود است.
در آیه دیگری خطاب به حضرت عیسی علیه السلام می فرماید:
(وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عیسَى ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونی وَ أُمِّیَ إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فی نَفْسی وَ لا أَعْلَمُ ما فی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلاَّمُ الْغُیُوب) سوره مبارکه مائده آیه 116
ای عیسی! تو به مردم گفتی که تو و مادرت را پرستش کنند و عیسی پاسخ می دهد که این چنین نیست.
این آیه نشان می دهد که هیچ پیامبری برای خودش دعوت نکرده است و همه برای پرستش الهی مردم را دعوت کرده اند.
رسانه باید این مأموریت انبیا را انجام دهد و هدف رسانه دینی همان هدفی است که انبیاء داشته اند و آن رسالت به دوش رسانه دینی است.
در بحث فصل پیام می آید که پیام رسانه باید به گونه ای باشد که روحیه تعبد و پرستش و اطاعت از خدا را در جامعه زیاد کند.
در شرائط پیام رسان به بحث های اخلاق و اطاعت از خدا خواهیم پرداخت زیرا می خواهد نوعی پیام معنوی را به جامعه برساند. کارگردان مست نمی تواند به وسیله برنامه هایش مردم را به سوی خدا سوق دهد.
متاسفانه پیام رسان های ما شرائط ویژه ای که باید داشته باشند تا کنون نداشته اند که در مورد امام جماعت ما قائل به شرائطی هستیم ولی در مورد این رسانه نیاز به شرائط نیست؟!
باید توجه داشته باشیم که بحث عبادت به خصوص وقتی می گوییم این جزء اوامر و تعالیم همه انبیاست در همه ادیان الهی بدون استثناء وجود داشته است نکته اصلی این است که عبادت جزء سرشت و فطرت انسان است و اگر هر شخص در بخشی از زندگی روزمره خویش به امور عبادی و اطاعت نپردازد احساس خلاء خواهد کرد و دچار مشکلات روحی و روانی خواهد شد.
کسانی که دین و پرستش ندارند- ولو ادیان غلط- احساس فطری ارتباط با موجودی معنوی و قدرت بزرگ ندارند، احساس خلائی در وجود خودشان دارند و مشکلات روحی و روانی به سراغشان می آید؛ زیرا پرستش جزئی از وجود انسان است.
کسانی که به سراغ اسطوره ها و قهرمان ها می روند به این علت است که حس تقدیس دارند و شهید مطهری همین مساله را در بعضی از کتبشان آورده اند.
این احساس نیایش و پرستش در طبیعت آدمی قرار دارد و لذا این حس در وجود انسان هست و پیامبران الهی برای تامین همین حس آمده اند تا به بشر یاد بدهند که چه کسی را به چه صورت پرستش نمایند.
اولاً باید فقط خدا را پرستش کرد و آن تامین کننده حس واقعی «کل مولودٍ یولد علی الفطره» هست و ثانیاً چگونه پرستش کنیم تا دچار شرک و آلودگی نشویم.
البته ما زمانی که روحیه امور معنوی و عبادی را می گوییم، تصور نشود که رسانه ای که با این اهداف درست می شود بسیار خشک است و مخاطب را از جامعه منزوی می کند و به سمت معبد و ریاضت کشی سوق می دهد! معنی این سخن این است که ما مبانی و امور عبادی اسلام را به صورت درست تشخیص نداده ایم. امور عبادی تنها نماز، روزه و گرسنگی کشیدن نیست بلکه زکات نیز عبادت است و نیازمند قصد قربت است. همچنین اموری مانند انفاق و خمس نیز به همین صورت می باشند و این موارد در مقوله عزلت و گوشه گیری نیست.
خود نماز از اموری است که بیشترین جلوه را در احکام اسلامی دارد و بیشترین سفارش به جماعت شده است. در مورد نماز جمعه که به صورت دسته جمعی برگزار می شود چه سفارش اکیدی شده است.
برای این که در بین مردم باشیم به تعداد نماز جماعت بیش از ده نفر سفارش خاصی شده است که میزان ثواب آن قابل شمارش نیست.
حتی نمازی که در خانه انجام می شود احکامی دارد که مربوط به دیگران است که از جمله آن می توان به احکام غصب اموال دیگران اشاره کرد. موارد بهداشتی که در مورد عمل عبادی نماز سفارش شده است مانند مضمضه و استنشاق باید مورد دقت واقع شود که مانع از انتقال ویروس است و بسیاری از امراض را از بین می برد.
اگر کسی مسلمان نیست و طهارت ندارد مورد نکوهش واقع شده است و به مسلمانان دستور داده شده که طهارت را در همه موارد بالاخص برای امر نماز رعایت کنند.
پس نیازی نیست که برای امور عبادی مردم را از جامعه جدا کنیم و به سمت عزلت نشینی سوق دهیم تا اعمال عبادی اسلام محقق شود بلکه این امور عبادی در بطن جامعه هستند.
البته این گسترش باید باشد ولی گرفتار افراط و تفریط نشویم و برخی اوقات حاشیه را بیشتر از متن قرار ندهیم. باید در زندگی وقت هایی برای عبادت داشته باشیم ولی در فاصله بین اوقات نماز باید به امور دیگر پرداخت./926/902/ص
تقریر: محسن جوادی صدر