به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در جلسه هفدهم درس خارج فقه رسانه که روز یکشنبه مورخه 14 آذر سال 95 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید، به جایگاه دانش افزایی و ارتقای علمی جامعه توسط رسانه دینی پرداخت و گفت: هدف عالی دانش افزایی و ارتقای سطح علمی و آموزش کاربردی رسانه دینی در تمامی برنامه ها جریان دارد و فقط مختص برنامه های علمی نیست، حتی اگر هدف از پخش مسابقه یا بازی در صدا وسیما صرفاً سرگرمی باشد در این هدف عالی اشراب نشده است.
ایشان در ادامه به بررسی روایات در این باب پرداخت و گفت: در هیچ دینی به اندازه دین اسلام و در هیچ کتابی به اندازه قرآن کریم به اهمیت و ضرورت دانش افزایی و ارتقای علمی جامعه پرداخته نشده است که آیات و روایات فراوان بدین فریضه اشاره دارد و می توان علت ارسال رسل و انزال کتب را این حقیقت بزرگ دانست که امروزه این وظیفه خطیر بر عهده رسانه دینی است.
این استاد حوزه در پایان به سخن حضرت عیسی علیه السلام به حواریون اشاره کرد و گفت: حتی در تعالیم انبیاء الهی نیز به استفاده از رسانه دانش افزا و هادی به سوی دستورات الهی و امور آخرتی اشاره شده است.
اهم مباحث استاد رفعتی به شرح ذیل می باشد:
خلاصه ای از درس گذشته
یکی دیگر از اهداف میانی رسانه دینی، «ارتقاء علمی جامعه» یا به عبارت دیگر دانش افزائی جامعه و مخاطبین است؛ یعنی از اهداف میانی رسانه دینی که پیام رسانه باید به دنبال آن باشد، آموزشی بودن برنامه هاست که باید به دنبال ارتقای علمی مخاطب پیام باشد.
منظور از علم، دانشی است که برای زندگی انسان ثمر دارد و زندگی دینی مقصود ماست که شامل اعتقادات، احکام، حلال و حرام، فقه، تفسیر، علم حدیث و حتی علوم کاربردی مانند مسائل بهداشتی و خاصیت داروهاست.
منظور از ارتقای علمی، عمومی است و نه تخصصی و اگر می گوییم نسبت به قرآن و تفسیر سطح جامعه را بالا ببریم یعنی آنچه توان مردم را در این عرصه بالا می برد و نمی خواهیم که مفسر قرآن شوند. همین مساله در مورد طب و سایر علوم دیگر نیز جریان دارد و ما مثلاً در صدد تربیت پزشک نمی خواهیم باشیم. در همین حد که مردم خواص غذاها و داروهای مهم را بدانند کفایت می کند.
بحث ما این است که دانش افزایی یکی از اهداف رسانه دینی است و مقصودمان هر دانشی نیست بلکه دانش هایی که در زندگی کاربرد دارد چه به عنوان علم واجب عینی یا کفایی و یا مستحب باشد.
ارتقای علمی و دانش افزایی توسط رسانه دینی
در جلسه قبل یکی دیگر از اهداف میانی پیام رسانه را عرض کردیم که ارتقای علمی و دانش افزایی جامعه است و توضیح دادیم مراد از ارتقای علمی چیست و شامل چه علومی می شود.
مراد ما آموزش های تخصصی نیست بلکه آموزشهای عمومی است، آموزش هایی که در زندگی انسان و در جامعه کاربرد دارد. در درست و صحیح زندگی کردن کاربرد دارد.
این شامل علوم اعتقادی، تفسیر، احکام، فقه، معارف، تفسیر و حتی شامل طب و بهداشت عمومی می شود که در مباحث تخصصی ورود نمی کند.
طبق روایتی که از امام رضا علیه السلام نقل کردیم مسائل طبی که همه باید بدانند تا سالم زندگی کنند و جلوی بیماری ها را بگیرند.
مرحوم شهید ثانی در اواخر کتاب منیه المرید می فرمایند: آموزش علم به 5 حکم تقسیم می شود: واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح.
آنچه که ما در این جا از اهداف رسانه دینی مطرح می کنیم که ارتقای جامعه است نوع اول و دوم علم است؛ یعنی علومی که فراگرفتن آن برای مسلمان واجب یا مستحب است. مباح، مکروه و حرام وظیفه رسانه دینی نیست.
دانش افزایی جامعه، مورد تأکید معمار بزرگ این نظام و انقلاب اسلامی بوده است و از ابتدا مرحوم امام (ره) می فرمودند: «صدا و سیما باید یک دانشگاه باشد.»
از مطالباتی که از دست اندرکاران صدا و سیما همیشه داشتند و تکرار فرمودند این است که صدا و سیما باید دانشگاه باشد؛ نه این که علوم تخصصی را در صدا و سیما آموزش دهند بلکه آنچه که در زندگی کاربرد دارد و در سبک زندگی نقش دارد.
رهبری معظم انقلاب نیز بر این مساله تاکید داشته اند و جملات ایشان را در این خصوص خوانده اید و شنیده اید.
مطالباتی که از رسانه ملی داشتند همین بوده است که به دنبال افزایش دانش و بالابردن سطح معلومات جامعه باشد.
این از اهداف رسانه ای است که زیر نظر حاکم اسلامی است.
وقتی وظیفه حکومت اسلامی این است که جامعه را از ظلمات به نور هدایت کند و از جهل به علم، تعقل و خردورزی سوق دهد، رسانه حاکمیت اسلامی نیز باید این هدف را دنبال نماید.
نکته دوم
این که می گوییم یکی از اهداف رسانه و پیامی که رسانه برای مخاطبین خود القا می کند دانش افزایی و ارتقای سطح علمی و آموزش کاربردی باشد در تمامی برنامه ها جریان دارد و فقط مختص برنامه علمی نیست، حتی اگر مسابقه یا بازی در صدا وسیما پخش می شود اگر صرفا هدف سرگرمی باشد در این هدف اشراب نشده است. باید همین بازی رایانه ای که تولید می شود به دنبال این هدف باشد که وقتی کودک با این بازی سرگرم می شود سطح معلوماتش افزایش یابد.
اگر لعب (بازی) نه جهت مثبت و نه جهت منفی داشته باشد تبدیل به مباح می شود و رسانه دینی نباید به دنبال امور مباح باشد و تنها برنامه های مستحب یا واجب تهیه کند.
این که مورد تاکید امام (ره) بود این است که در تمامی برنامه ها باید به این شکل باشد، حتی در مسابقاتی که از رسانه پخش می شود.
اگر رسانه را به لعبی تبدیل کردیم که صرفاً وقت گذرانی باشد، امر مباحی است که ثمرة آن تلف کردن عمر مردم است.
همان¬طور که در بحث جلسه گذشته از شهید ثانی نقل کردیم و توضیح دادیم، افزایش دانشی که در اینجا مطرح می کنیم و به عنوان هدف باید در پیام رسانه دنبال شود، می بایست در پیام تمامی برنامه های رسانه دینی وجود داشته باشد و باید برنامه ساز ناظر به این هدف این کار را انجام دهد تا خروجی این برنامه صرف وقت گذرانی نباشد. ایشان باید بداند که معلومات مخاطب بعد از هر برنامه ای اعم از فکاهیات و لعب و سرگرمی، افزایش پیدا کرده باشد.
اگر به این شیوه بود می توان فهمید که برنامه بر اساس هدف تولید شده است وگرنه بر اساس هدف نیست و فقط برای سرگرمی است و متاسفانه خیلی از این موارد بدآموزی های مکروه و حرام مانند مباحث جنسی به دنبال دارد.
ارتقای آموزشی و دانش افزایی که بیان می¬کنیم دانش نوع اول و دوم یعنی واجب و مستحب را در برمی گیرد.
شهید ثانی فرموده است که واجب نیز بر دو گونه است: عینی و کفایی.
برخی موارد مانند آموزش قرآن، احکام مبتلی به و عقائد برای تمام مسلمانان واجب است.
پس این هدف باید در تمامی برنامه ها اشراب شود و گرنه مطابق با آموزه دینی نیست و یا مباح، یا مکروه و یا حرام است.
این مورد نکوهش است که در قرآن نیز بدان اشاره شده است:
(أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُم) سوره حدید آیه 20
(وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذینَ یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُون) سوره انعام آیه 32
این دید متاسفانه در برنامه سازان رسانه ها غالب است و با این هدف که باید دانش افزایی باشد کم توجهی می شود.
در ادامه بحث به چند روایت اشاره می کنیم که معلوم شود ارتقای علمی چه میزان در جامعه دینی و اسلامی اهمیت دارد؟
اگر بخواهیم روایات را بررسی کنیم باید چند جلسه بدان ها بپردازیم.
به عنوان نمونه به چند روایت اشاره می کنیم:
أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْحُسَیْنِ الْفَارِسِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِم
در برخی روایات کلمه «مسلمه» نیز آمده است که توضیح آن در جلسه قبل گذشت.
تمام روایات در کتاب شریف اصول کافی جلد اول بیان شده است.
روایت دیگر
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ ع هَلْ یَسَعُ النَّاسَ تَرْکُ الْمَسْأَلَةِ عَمَّا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَا.
از امام کاظم علیه السلام سوال شد آیا مردم مجاز هستند مسائلی را که بدان نیاز دارند سوال نکنند؟ حضرت فرمودند: خیر.
این روایت خیلی عام است و در مورد احکام و عقاید خاصی نیست.
چند نمونه از این روایات داریم که می فرماید مردم اجازه ندارند از چیزهایی که نمی دانند سوال نکنند و باید به دنبال افزایش معلوماتشان باشند. اگر در قیامت در پیشگاه الهی عرضه بدارند که نمی دانستیم این گونه پاسخ می شنوند که چرا یاد نگرفتید؟!
چه کسی باید این نیازهای جامعه و معلومات عمومی را به مردم یاد دهد؟ این وظیفه رسانه است که باید تعلیم دهد.
روایات زیادی داریم که می گوید مرد باید به دنبال مال حلال باشد زیرا نفقه زن و بچه به گردن اوست.
عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرُهُ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ أَیُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنَّ کَمَالَ الدِّینِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَ الْعَمَلُ بِهِ أَلَا وَ إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَیْکُمْ مِنْ طَلَبِ الْمَالِ إِنَّ الْمَالَ مَقْسُومٌ مَضْمُونٌ لَکُمْ قَدْ قَسَمَهُ عَادِلٌ بَیْنَکُمْ وَ ضَمِنَهُ وَ سَیَفِی لَکُمْ وَ الْعِلْمُ مَخْزُونٌ عِنْدَ أَهْلِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْ أَهْلِهِ فَاطْلُبُوهُ.
راوی می گوید ای مردم بدانید! کامل شدن دین به این است که انسان به دنبال علم آموزی باشد و طلب علم واجب تر از طلب مال است.
أبان بن تغلب از امام صادق علیه السلام نقل می کند.
مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَوَدِدْتُ أَنَّ أَصْحَابِی ضُرِبَتْ رُءُوسُهُمْ بِالسِّیَاطِ حَتَّى یَتَفَقَّهُوا.
هر علمی که برای زندگی بشر مفید است، در بر می گیرد که حتی مسائل بهداشتی و شناخت داروها نیز در این مقوله هست اما بیشتر موارد ناظر به علم دین است.
روایت دیگر
عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ رَجُلٌ عَرَفَ هَذَا الْأَمْرَ لَزِمَ بَیْتَهُ وَ لَمْ یَتَعَرَّفْ إِلَى أَحَدٍ مِنْ إِخْوَانِهِ قَالَ فَقَالَ کَیْفَ یَتَفَقَّهُ هَذَا فِی دِینِهِ.
راوی می گوید: یکی از آشنایان ما شیعه است و امر امامت را فهیمده است ولی از خانه بیرون نمی آید و با مردم برخوردی ندارد و در جلسات حضور پیدا نمی کند. امام فرمودند: این چه شیعه ای است که در دین خود تفقه نمی کند! (در آن روزگار رسانه ها در خانه نبود و برای استفاده از رسانه باید به مسجد می آمد.)
مقصود حضرت شاید این است که باید از رسانه سنتی آن روز، از مجالس موعظه، حدیث و منبر استفاده کند.
حضرت می فرمودند مجالس را بر پا کنید و سخنان ما را به همگان بگویید که این مجالس علم و عبادت است.
روایت دیگر
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ رَفَعَهُ قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ اخْتَرِ الْمَجَالِسَ عَلَى عَیْنِکَ فَإِنْ رَأَیْتَ قَوْماً یَذْکُرُونَ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ فَاجْلِسْ مَعَهُمْ فَإِنْ تَکُنْ عَالِماً نَفَعَکَ عِلْمُکَ وَ إِنْ تَکُنْ جَاهِلًا عَلَّمُوکَ وَ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یُظِلَّهُمْ بِرَحْمَتِهِ فَیَعُمَّکَ مَعَهُمْ وَ إِذَا رَأَیْتَ قَوْماً لَا یَذْکُرُونَ اللَّهَ فَلَا تَجْلِسْ مَعَهُمْ فَإِنْ تَکُنْ عَالِماً لَمْ یَنْفَعْکَ عِلْمُکَ وَ إِنْ کُنْتَ جَاهِلًا یَزِیدُوکَ جَهْلًا وَ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یُظِلَّهُمْ بِعُقُوبَةٍ فَیَعُمَّکَ مَعَهُمْ.
این حدیث اول در باب مجالسه العلما در اصول کافی است.
رسانه آن روز این بود که عالم می نشست و دیگران در مجلس او می نشستند و علم آموزی داشتند.
پسرم! مجالس را از روی بصیرت انتخاب کن و هر مجلسی (هر رسانه ای) را انتخاب نکن. اگر دیدی این مجلس و منبر، مجلسی است که انسان را به سوی خدا راهنمایی می کند با آنان حضور پیدا کن و اگر عالم باشی و چیزهایی که می گویند می دانی، می توانی در این مجلس اظهار علم کنی و اگر نمی دانی باعث افزایش قدرت علمی تو می شود. چه بسا خداوند سایه رحمت خویش را بر این مجلس قرار دهد و شامل تو نیز شود. اگر این مجلس (رسانه) الهی نیست، از آن استفاده نکن؛ زیرا این رسانه برای تو دانش افزایی ندارد و شبهات تو را بیشتر می کند.
روایت دیگر
روایات زیادی در مورد ترغیب به تعلیم و تعلم داریم و شاید در هیچ دینی مانند اسلام و در هیچ کتابی مانند قرآن، به این فریضه تاکید نکرده است و علت ارسال رسل و انزال کتب را از اهداف اصلی تعلیم و ترتیب دانسته است.
(وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ) سوره مبارکه بقره آیه 151
مهم ترین رسانه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم قرآن کریم است.
بنابراین اگر بگوییم هدف ارتقای علمی در کنار هدف اول به عنوان هدف پایه و اصلی قرار بگیرد اشکالی ندارد. اما نظر من این گونه نیست. از لحاظ درختواره ای بحث نظم این است که هدف راهبردی اصلی در رسانه هدایت جامعه است و یکی از راه¬های هدایت جامعه، افزایش و ارتقای علمی است.
برخی بر این باورند که خود افزایش و ارتقای علمی یکی از اهداف اصلی است ولی من این نظر را قبول ندارم و از فرمایش حضرت امام (ره) نیز این گونه استنباط می شود که باید رسانه نوعی دانشگاه باشد، پس این هدف از اهداف میانی برای هدایت جامعه است.
بحث هدایت مهم تر از بحث عالم شدن است.
(َ إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ) سوره فاطر آیه 28
علما هستند که خشیت الهی را پیدا می کنند و این هدایت را به دست می آورند ولی همیشه این طور نیست.
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ شَرِیفِ بْنِ سَابِقٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص قَالَتِ الْحَوَارِیُّونَ لِعِیسَى یَا رُوحَ اللَّهِ مَنْ نُجَالِسُ قَالَ مَنْ یُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ رُؤْیَتُهُ وَ یَزِیدُ فِی عِلْمِکُمْ مَنْطِقُهُ وَ یُرَغِّبُکُمْ فِی الْآخِرَةِ عَمَلُهُ.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: حواریون به حضرت عیسی گفتند که از چه رسانه ای استفاده کنیم؛ یعنی در آن زمان از کدام رسانه استفاده کنیم؟
جالب این است که رؤیت مختص رسانه دیداری است.
حضرت عیسی علیه السلام پاسخ دادند: از رسانه و مجلسی استفاده کنید که دیدن این مجلس (رسانه) شما را به یاد خدا بیندازد و منطق (پیام) این مجلس (رسانه)، علم شما را افزایش دهد و مجلسی باشد که شما را در امر آخرتتان ترغیب کند. (خروجی مجلس سبب یادآوری آخرت می شود.)
منظورمان علمی است که در رفتارمان تاثیر بگذارد و در زندگی کاربرد داشته باشد./926/901/ص
تقریر: محسن جوادی صدر