به گزارش خبرنگار سرویس سیاست پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل، نشست «جریان شناسی مشروطه» با سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی ابوطالبی در پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی برگزار گردید.
حجت الاسلام دکتر مهدی ابوطالبی در ابتدای نشست با بیان اهمیت نهضت مشروطه و الگوبرداری دوره معاصر از فضای مشروطه گفت: نهضت مشروطه در ابتدا نهضت عدالتخانه بود که به این مطلب در تمام کتب دسته اولی که پیرامون مشروطه نوشته شده است، تصریح شده است، اما به مرور بر اثر عوامل مختلفی، رویکرد نهضت از عدالتخانه به نهضت مشروطه تغییر مسیر داد.
عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) افزود: جرقه‌هایی در دوران قاجار شکل گرفت که باعث شکل گیری نهضت مشروطه گردید.
جرقه‌های نهضت مشروطه
مجموع این اقدامات باعث تحریک احساسات مردم و در نهایت شکل گیری تحصن علماء شد.
مراحل نهضت عدالتخانه
دکتر مهدی ابوطالبی خاطرنشان کرد: به دنبال این اقدامات، نهضت عدالتخانه مراحل مختلفی را پشت سر گذاشت تا این نهضت که ابتدا بر مبنای شرع و دین‌خواهی شکل گرفته بود، رنگ و بوی غربی پیدا کند و به سمت مشروطه مدنظر دولت انگلیس، حرکت کند.
مهاجرت صغری
وی اولین مرحله را حرکت علماء در مهاجرت صغری به حرم حضرت عبدالعظیم عنوان کرد و گفت: در این مهاجرت که تعدادی از علماء در آن شرکت داشتند، درخواست‌هایی جزئی همچون عزل عین الدوله و درخواست‌های کلان و مهمی همچون تاسیس عدالتخانه، داشتند.
عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) افزود: با توجه به جایگاه اجتماعی علماء در بین مردم از یکسو و معطل شدن برخی امور جامعه که علماء متصدی اجرای آن بودند، شاه و حکومت مجبور به پاسخ به درخواست های علماء شدند، اما در این میان درخواست‌های جزئی مورد توجه قرار گرفت و خواست نهضت عدالتخانه مورد توجه قرار نگرفت.
تجمع در مسجد جامع
حجت الاسلام مهدی ابوطالبی خاطرنشان کرد: با توجه به عدم توجه به تاسیس عدالتخانه، تجمعی در مسجد جامع شکل گرفت که در این تجمع طلبه ای به نام عبدالحمید، کشته شد و همین مسئله باعث شد که علماء خواستار مهاجرت به عتبات شوند، اما تصمیم گرفتند در بین راه، به حرم حضرت معصومه(س) نیز بروند.
مهاجرت کبری
دکتر ابوطالبی، مهاجرت علماء به حرم حضرت معصومه(س) را سومین حرکت علماء توصیف کرد و گفت: در این مهاجرت علماء به قم مهاجرت داشتند و از آنجا در تلگرافی به شاه خواسته‌هایی را مطرح می‌کنند که این خواسته‌ها نشان‌دهنده آن است که در ابتدا نهضت عدالتخانه مدنظر مردم و علماء بوده و به تدریج به سمت مسائلی همچون مشروطه غربی منحرف گردیده است.
عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) افزود: خواسته تاسیس عدالتخانه متاسفانه کمتر در کتب دسته دوم مورد توجه قرار می‌گیرد و حتی در مقالاتی که در صدمین سالگرد مشروطه چاپ گردید، عموما به مسائلی همچون تکالیف معوق مشروطه که همان تحقق مشروطه غربی بود، پرداخته بودند.
حجت الاسلام ابوطالبی با اشاره به تلگراف علماء به شاه، خاطرنشان کرد: از جمله خواسته‌های علمای متحصن در قم، «تاسیس مجمع و مجلس عدالت» بود که علت آن را « اختلال و اغتشاشات جاریه در امور مملکته از تجاوزات و تعدیات امور و عدم امتناء در اجرای احکام الهیه و امور شرعیه و اشاعه فواحش» ذکر می کنند. این علما همچنین کار عدالتخانه را نظارت بر ادارات دولتی و تنظیم وظایف دوائر مملکت و اصلاح امور داخلی و خارجی و مالی و بلدی و منع ارتکاب منهیات و منکرات الهیه و امر به معروف و واجبات شرعیه و به طور کلی اجرای احکام مقدس اسلام بیان کرده بودند.
چنانکه کسروی در کتاب تاریخ مشروطه تصریح می کند که در ابتدای نهضت مشروطه، رنگ و بوی شرعیت طلبی غلبه داشت و می گوید: در دل‌ها گرایش سختی برای نیک شدن و نیکی نمودن پیدا شده و مردم را آرام نمی‌گذاشت. همه آنها می‌خواستند که به نیکی‌ها کوشند و گام‌هایی بردارند، چون بسیاری از پیشگامان از ملاّیان بوده و در سخن‌گویی‌ها چنین نمود شده بود که به رواج شریعت کوشیده خواهد شد و هنوز جدایی میانه‌ی خواست‌ها پدید نیامده بود؛ از این‌رو کوشش بسیار به دین‌داری می‌رفت. هنگام نیم‌روز در بازار از هر گوشه آواز اذان بر می‌خاست... تراشیدن ریش گناه شمرده شدی و جز از درباریان و برخی اوباش به آن برنخاستندی.
عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) چهارمین مرحله را دعوت سفارت انگلیس از مردم برای تحصن در سفارت انگلیس عنوان کرد و گفت: انگلیس در این مرحله به بازاریان پیشنهاد می‌دهد که در حمایت از علمای تهران، حرکتی انجام بدهند؛ چرا که منافع خود را با تاسیس عدالتخانه در خطر می دیدند و لذا مردم را تشویق به تحصن در سفارت انگلیس کردند که طبق کتب تاریخی بیش از 14000 هزار نفر در سفارت انلگیس متحصن شدند.
حجت الاسلام ابوطالبی با اشاره به حضور اصناف مختلف در این تحصن و شعارهای عدالت طلبی این اصناف که رنگ و بوی دینی و مذهبی داشت، افزود: اما جریان عدالتخانه با تلاش سفارت انگلیس و عمّال آن، به انحراف کشیده شد و شعار مبهم و چندپهلوی مشروطه به جای شعار عدالتخانه نشست و با تلاش غربگرایان، حتی قید اسلامی و مشروعه از عنوان نظام جدید حذف شد و آرمان عدالتخانه به مشروطیت بدل گشت.
وی افزود: برقراری شریعت اسلام در کشور،-افتتاح عدالتخوانه،-عزل عین الدوله،-برکناری نوز بلژیکی،-قصاص قاتلین وعاظ و مردم و-بازگرداندن علماء به تهران از جمله خواسته‌های رسمی متحصنین از بود که به سفیر انگلیس شارژ دافر ارائه شد.
عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) خاطرنشان کرد: نقطه آشنایی بخشی از مردم با لفظ و محتوای مشروطه را میتوان به دوران تحصن در سفارت انگلیس در زمان تحصن مردم و علما در قم، از طریق جهتدهی برخی رجال منورالفکر به متحصنان سفارت انگلیس، دانست که حتی در ابتدا عده‌ای تلفظ و معنای دقیق مشروطه را نمی‌دانستند، اما دولت انگلیس برای تضمین منافع خود در ایران، با پذیرایی از متحصنین و خط مشی دادن به شعارها و تغییر اهداف معترضین، باعث تغییر در نهضت اولیه عدالتخانه و تبدیل آن به نهضت مشروطه گردید.
جریان‌شناسی نهضت مشروطیت
دکتر ابوطالبی با اشاره به جریان های مختلف در ابتدای نهضت افزود: جریان اول، جریان مذهبی بود که به سرکردگی علمایی چون شیخ فضل الله نوری، آخوند خراسانی و مرحوم بهبهانی مشکل اصلی مملکت را ظلم و استبداد می دانستند که ناشی از عدم اجرای شرع می باشد و لذا راه حل را در اجرای عدل و شرع در قالب عدالتخانه می‌دانستند.
اما جریان دوم، جریان روشنفکرهای غربگرا بود که ریشه را مشکل را در استبداد ناشی از تک رایی شاه می‌دانستند و طبیعتا راه حل را در خرد جمعی و شکل‌گیری پارلمان و مجلس شورای ملی می‌دانستند.
دکتر ابوطالبی با اشاره دو رویکرد متفاوت این جریان، گفت: در حالی که نگاه جریان مذهبی این بود که برای حل مشکل باید شرع پیاده شود، اما جریان دوم، مشکل را در استبداد تک رایی می‌دانستند که همین امر، تفاوت مهم نهضت عدالتخانه با نهضت مشروطه بود. چرا که علیرغم شباهت ظاهری، در مجلس مشروطه، قانون باید شاه را محدود می کرد، اما در مجلس عدالتخانه، ملاک و معیار برای تحدید شاه، شرع اسلام بود.
دسته‌بندی جریان‌های مذهبی
حجت الاسلام ابوطالبی با اشاره به تفاوت رویکردها در جریان مذهبی، خاطرنشان کرد: در جریان مذهبی، شاهد وجود سه جریان بودیم. جریان اول، روحانیون مشروطه خواه تهران همچون مرحوم طباطبایی و بهبهانی بودیم. جریان دوم، روحانیون مشروطه خواه نجف و شهرستان‌ها بودند که علمایی چون آخوند خراسانی، مرحوم نائینی و آقا نجفی اصفهانی در این دسته بودند و جریان سوم، شامل علمای مشروعه خواه بودند که افرادی همچون شیخ فضل الله نوری، ملاقربانعلی زنجانی، میرزاحسن مجتهد تبریزی، ملامحمد خمامی و سیداحمد طباطبایی در این دسته جای داشتند.
عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به رویکرد علمای مشروطه خواه افزود: مرحوم آخوند خراسانی معتقد بود پیامدهایی مثل فرهنگ غربی و بی بند و باری‌های ناشی از مشروطه، به دلیل فرهنگ و بافت جامعه غرب می‌باشد و این مشکلات ناشی از مشروطه در فرهنگ شیعی قابل حل می‌باشد. از سوی دیگر، مرحوم نائینی نیز با اشاره به آیات و روایات مرتبط با شورای و رای مردم، معتقد بود که مشروطه با دین ناسازگار نیست و حتی تصریح می‌کرد که مشروطه از دین اسلام می باشد که اکنون به مسلمانان بازگشته است.
لذا جریان مشروعه خواه مثل شیخ فضل الله نوری معتقد بودند که اگر مشروطه به عنوان قالب قرار است مبنا باشد، مورد قبول است و لذا مشروطه مشروعه را پذیرفتند. بنابراین در مرحله اول، این جریان مخالف مشروطه به تنهایی بودند، اما در گام بعدی، با مشروطه مشروعه موافق گردیدند، اما در این مسیر به شکل های مختلف و ترفندهای گوناگون، جریان روشنفکری و افرادی چون سیدحسن تقی زاده، عبدالرحیم طالبوف، محمد علی فروغی، علی اکبر دهخدا، میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل، سعی کردند که از رنگ و بوی مذهبی آن بکاهند و مشروطه مدل غربی را اجرا نمایند.
عملکرد جریان روشنفکر غربگرا در مشروطه
حجت الاسلام ابوطالبی با اشاره به عملکرد جریان روشنفکر غربگرا در جریان مشروطه به برخی از تلاش‌های این جریان برای کاهش نقش شرع و مذهب در مشروطه، همچون طرح مشروطه غربی در مقابل نهضت عدالتخانه از زمان تحصن در سفارت انگلیس، طرح مجلس شورای ملی بجای مجلس شورای اسلامی بر اثر فشار روشنفکران، تدوین قانون اساسی بر اساس قوانین غربی و نقش غرب رفته‌ها و غربگرایان، مقابله و اخلال در اجرای اصل نظارت فقهاء بر قوانین، طرح مشروطه به جای مشروعه و ایجاد ابهاد در ادبیات و واژه های مشروطه پرداخت و گفت: وقتی پیش نویس قانون اساسی توسط عده‌ای روشنفکر غربگرا و غرب رفته، تدوین گردید، باعث اعتراض علماء شد؛ چرا که بسیاری از اصول آن برخلاف شریعت اسلام بود و همین امر باعث شد که علماء به این مسئله ورود پیدا کنند و اصولی همچون اصل طراز، وارد قانون اساسی شد که البته هیچگاه به آن عمل نشد.
حجت الاسلام ابوطالبی، ابهام در واژه‌های مرتبط با این نهضت را از دیگر عوامل انحراف این جریان قلمداد کرد و گفت: مفاهیمی همچون مساوات، آزادی، مشروطه و غیره دارای ابهام فراوانی بود که همین امر باعث سوء استفاده فراهم روشنفکران غربگرا از این مفاهیم می‌شده و لذا شیخ فضل الله بر علیه آن تحصن کند و خواستار روشن شدن این مفاهیم بر طبق شرع می‌شود که علیرغم وعده، به آن عمل نمی‌کنند.
علل اختلاف موضع علماء در نهضت مشروطیت
عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) اختلاف مشروعه خواهان با مشروطه خواهان تهران را در روش برخورد با روشنفکران غربگرا عنوان کرد و گفت: اختلاف سیدین در مقابل شیخ فضل الله نوری در مواجهه با روشنفکران غربی بود؛ چرا که ایندو معتقد بودند در شرایط فعلی اختلاف به نفع نیست و فعلا باید تا زمان تثبیت مشروطیت، با این جریان با مسامحه برخورد شود، اما شیخ فضل الله معتقد بود این جریان که هنوز قدرتی ندارد، اینگونه به دین و شریعت حمله می‌کند، قطعا بعد از تثبیت نظام مشروطیت، حملات بیشتری را متوجه دین خواهد کرد.
این استاد دانشگاه، افزود: اولین اختلاف مشروطه خواهان نجف همچون آخوند خراسانی با مشروعه خواهان، اختلاف پیرامون مجلس شورا بود؛ چرا که شیخ فضل الله معتقد بود که مجلس موجود در تهران مورد تائید علمای نجف نیست، ولی مشروطه خواهان در تهران با گرفتن استفتاء از مرحوم آخوند خراسانی و گرفتن تائیدیه از ایشان، شیخ را مخالف و تفرقه‌انگیز توصیف می‌کردند. البته شیخ فضل الله معتقد بود که این فتاوای علمای نجف ناشی از عدم انتقال دقیق وقایع تهران به علمای نجف می‌باشد و حتی به نمایندگان شیخ فضل الله اجازه دیدار با آخوند خراسانی در نجف را نمی‌دهند.
دومین اختلاف، اختلاف در شناخت رجل سیاسی مثل سیدحسن تقی‌زاده بود که شیخ معتقد بود که اینها غربگرا هستند و لذا به مرور و بعد از اعدام شیخ فضل الله نوری، آخوند خراسانی و مرحوم مازندرانی حکم به فساد مسلک سیاسی امثال تقی زاده دادند و خواستار خروج وی از مجلس شدند.
سومین اختلاف در شناخت عمیق از غرب و ریشه لوازم مشروطه در غرب بود؛ چرا که شیخ شناخت خوبی از غرب داشت و با مبانی فرهنگ و تمدن غرب و اصول موضوعه فکری و سیاسی آن، آشنایی کلی، اما عمیقی داشت و نقادی وی از ماهیت نظام مشروطه عمیق تر و دقیق تر از مرحوم آخوند بود، اما مرحوم آخوند از غرب و مفاهیم غربیِ مشروطه (مانند آزادی و مساوات) آگاهی کامل و جامعی نداشت.
چهارمین اختلاف، اختلاف در تشخیص اولویت و خطر اصلی بود که برخی استبداد را خطر اصلی و برخی چون شیخ، استعمار را اولویت و خطر اصلی کشور، می‌دانستند و لذا با مشاهده انحراف در مشروطیت، حکم به تحریم مشروطه داد و از سوی دیگر، مجلس با دستور محمدعلی شاه به توپ بسته شد، که با فتوای جهاد آخوند خراسانی، نقطه تعارض جدی آخوند و شیخ فضل الله شروع می‌گردد.
عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) افزود: با وجود همه این اتفاقات همچون اعدام شیخ فضل الله و حتی ناراحتی شدید آخوند از تعرض به شیخ و اعدام وی، اما همچنان آخوند خراسانی با مشروطه همراهمی می‌کند؛ چرا که خطر استبداد را جدی‌تر و مهم‌تر از استعمار و نفوذ غرب می‌دانست، در حالی که شیخ فضل الله علیرغم مخالفت با استبداد و عدم رضایت از رویکرد شاه، معتقد بود که نفوذ غربی از استبداد محمدعلی شاه بدتر است.
دکتر ابوطالبی با اشاره به پیامدهای نهضت مشروطیت خاطرنشان کرد: روی کار آمدن مشروطه خواهان غرب گرا از یکسو و سرخوردگی علما از ورود به مسائل سیاسی از سوی دیگر از مهمترین پیامدهای اختلاف علماء و انحراف نهضت مشروطه بود؛ به طوری که حتی آیت الله بروجردی با اشاره به جریان مشروطیت، از ورود به قضیه ملی شدن نفت اجتناب می‌کنند تا مورد سوء استفاده جریان‌های غربگرا قرار نگیرد.
حجت الاسلام ابوطالبی در پایان خاطر نشان کرد: علیرغم وجود اختلاف بین علماء، اما آخوند خراسانی هرگز راضی به تعرض به شیخ و اعدم وی نبود و لذا هنگامی که شیخ بر علیه مشروطیت متحصن شده بود، آخوند خراسانی دستور می‌دهند، که لازم است که آقایان علما و مجلس محترم نیز، قدری مسامحه و اغماض کرده، جناب ایشان و همراهانشان را به راه بیاورند و نه این که وحشت بدهند و در نهایت با احترام آنها را از تحصن بازگردانند.
503/ 822/ جم