به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل، آیت الله سیداحمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزه های علمیه کشور و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، 25 مهر ماه 1395 در جلسه هفدهمین درس خارج حکومتی فقه، قاعده لاضرر را مورد بحث قرار داد.
خلاصه درس گذشته
آیت الله خاتمی با اشاره به دیدگاه کسانی که جعل در آیه را تکوینی می دانند گفت: سبیل در آیه «وَ لَنْ یَجْعَلَ اَللّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَى اَلْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً» نکره در سیاق نفی است که افاده عموم می کند پس در هیچ مقطعی نباید سلطه باشد؛ نه اینکه اگر یک سال سلطه باشد اشکال ندارد بلکه این خلاف ظاهر آیه است زیرا ظاهر آیه بیانگر نفی مطلق السلطه است.
وی در ادامه به نسبت ایمان و اسلام اشاره کرد و گفت: طبق آیات و روایات مراد از ایمان در آیه اسلام است لذا براساس قاعده نفی سبیل، کفار بر هیچ یک از مسلمانان اعم از شیعه و سنی حق سلطه و برتری ندارند.
چکیده درس حاضر
آیت الله خاتمی در این جلسه، قاعده «لاضررَ و لاضِرارَ فِی الاِسلام» را سومین قاعده حکومتی فقه قرار داده و آن را بررسی کرد. وی در اهمیت قاعده لا ضرر گفت 900 فرع فقهی به قاعده لاضرر مربوط می شود؛ شهید اول تمام فقه را به پنج قاعده بر می گرداند که یکی از آنها قاعده لاضرر می باشد.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علیمه قم بیان داشت که در قاعده لاضرر پنج فصل از بحث را داریم. فصل اول تاریخچه قاعده لاضرر در بین علمای شیعه و سنی می باشد. بحث از مدارک قاعده لاضرر فصل دوم را تشکیل می دهد که مهمترین دلیل، روایت سمرة بن جندب می باشد. بحث محتوایی نیز فصل سوم است و نهایتا بیان تنبیهات چهارده گانه فصل چهارم خواهد بود. در فصل چهارم فروع فقهی مانند این سوالات مطرح خواهد شد:
آیا قاعده لاضرر از باب عزیمت است یا رخصت؟
آیا ملاک از ضرر در این قاعده، ضرر واقعی است یا ضرر علمی؟
آیا قاعده لاضرر شامل عدمیات می شود یا خیر ؟
آیا مراد از ضرر در این قاعده، ضرر شخصی است یا نوعی؟
در این جلسه تاریخچه بحث، از علمای شیعه و سنی بیان شد. استاد خاتمی، اولین عالم شیعی که درباره قاعده لاضرر قلم زده را فخر المحققین حلی معرفی کرد. وی گفت شهید اول فرد دوم در پرداختن به قاعده لاضرر است که انصافا کار علمی و تحقیقی در این قاعده انجام داده است. وی 12 عالم بزرگ شیعی را نام برد که درباره قاعده لاضرر بحث کرده اند. از بین علمای سنی نیز به اباطاهر دباس عالم قرن چهارم و قاضی حسین و سیوطی اشاره کرد که در باب قاعده لاضرر بحث کرده اند.
در ادامه نظر شما را به تقریر درس هفدهم خارج فقه حکومتی آیت الله خاتمی جلب می کنم.
عن مولانا الصادق علیه السلام یَقُولُ عَلَیْکُمْ بِالتَّفَقُّهِ فِی دِینِ اللَّهِ وَ لَا تَکُونُوا أَعْرَاباً فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ فِی دِینِ اللَّهِ لَمْ یَنْظُرِ اللَّهُ إِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَمْ یُزَکِّ لَهُ عَمَلًا. [1] تلاش کنید دین خدا را بفهمید. تفقه در دین تنها در فروع فقهی نیست بلکه تفقه باید در اصول دین و امور اخلاقی نیز باشد. تفقه در همه عرصه های دینی توصیه شده است. مانند دور افتادگان از فرهنگ (بادیه نشینان) نباشید. کسی که در دین خدا تفقه نداشته باشد خدای سبحان در روز قیامت به او نظر لطف نمی کند و عملی از او را پاکیزه نخواهد ساخت.
قاعده لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام
برخی از بزرگان مثل امام خمینی (ره) و شاگرد برجسته ایشان آیت الله فاضل لنکرانی (ره) معتقد بودند که قاعده لاضرر، قاعده فقهی نیست؛ بلکه حکم شرعی حکومتی است. اما در جلسات آینده خواهیم گفت قاعده لا ضرر، قاعده فقهی است که در حکومت نیز جاری است.
آمار فقهی قاعده لاضرر
قاعده لاضرر، آمار زیادی در فقه شیعه و اهل سنت دارد. در فقه شیعه 650 مساله برای این قاعده مطرح شده است. در فقه اهل سنت 200 مسأله مبتنی بر این قاعده است. در بحث اضرار به نفس نیز 50 فرع مبتنی بر این قاعده می باشد. مجموعاً 900 مساله و فرع فقهی در فقه شیعه و اهل سنت خواهد بود که به قاعده لاضرر استناد شده است.
شهید اول (ره) مدعی این است که کل فقه به پنج قاعده بر می گردد که اگر این پنج قاعده را کسی بفهمد کل فقه را فهمیده است:
و هنا قواعد خمس مستنبطة منها یمکن ردّ الأحکام إلیها، و تعلیلها بها، فلنشر إلیها فی قواعد خمس:
القاعدة الأولى: تبعیة العمل للنیة و مأخذها من قول النبی صلى اللّه علیه و آله: إنما الأعمال بالنیات، و إنما لکل امرئ ما نوى [2] این قاعده می گوید: عمل انسان، تابع نیت اوست.
القاعدة الثانیة: المشقة موجبة للیُسر لقوله تعالى « ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ »(حج/ 78) و « یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ » (بقرة/185) و قول النبی صلى اللّه علیه و آله: (بعثت بالحنیفیة السمحة السهلة) و قوله صلى اللّه علیه و آله: (لا ضرر و لا ضرار)[3] این قاعده نیز می گوید: هر کاری که مشقت زیادی داشته باشد موجب یسر است.
القاعدة الثالثة: قاعدة الیقین و هی: البناء على الأصل، أعنی استصحاب ما سبق.[4] قاعده یقین یک تفسیر ویژه ای در اصول و یک تفسیری در کلمات این بزرگان دارد. مراد شهید اول استصحاب و قاعده «لا تنقض الیقین بالشک» است.
القاعدة الرابعة: الضرر المنفی و حاصلها: أنها ترجع إلى تحصیل المنافع، أو تقریرها لدفع المفاسد، أو احتمال أخف المفسدتین.[5]
القاعدة الخامسة: العادة کاعتبار المکیال، و المیزان، و العدد، و ترجیح العادة على التمییز فی القول الأقوى...[6]
مقصود ما از عبارت شهید اول این است که گفت یکی از قواعد پنجگانه ای که کل فقه به آن بر می گردد قاعده نفی ضرر می باشد.
سیر نوشتاری منابع قاعده لاضرر
در موضوع قاعده لاضرر و لا ضرار رساله های مستقل و غیر مستقلی نوشته اند مانند:
1ـ قاعده لاضرر مرحوم شیخ الشریعه از اساتید مرحوم آیت الله خوئی، وی فقیه برجسته بوده است. این کتاب را ابتدا جامعه مدرسین چاپ کرده است. اما از آن چاپ بهتر، چاپ موسسه آل بیت است.
2ـ بدایه الدرر فی قاعده لا ضرر که امام (ره) نوشته اند؛ این رساله سابقا در کتاب الرسائل امام چاپ شده بود اما اخیرا جداگانه چاپ شده است.
3ـ قاعده لا ضرر مرحوم آقاضیاء عراقی
4ـ قاعده لا ضرر شیخ انصاری (ره) که در پایان مکاسب های 1 جلدی چاپ شده است.
5ـ کتاب العناوین الفقهیه سید میر فتاح مراغی
6ـ عوائد الایام ملا احمد نراقی (ره)
همچینین کثیری از معاصرین تحقیق فقیهانه درباره قاعده لاضرر کرده اند مانند:
شهید صدر؛ قاعده لاضرر آیت الله سیستانی؛ جلد اول القواعد الفقیه آیت الله مکارم؛ قاعده لاضرر آیت الله سبحانی که بهترین تقریر را آقای حیدری نوشته است و در کتاب الرسائل الاربعه چاپ شده است.
مباحث قاعده لا ضرر
در قاعده لاضرر چند فصل بحث داریم.
الفصل الاول فی تاریخ القاعده: در این فصل از زمان شروع قاعده لا ضرر در بین علمای شیعه و سنی، بحث خواهد شد.
الفصل الثانی فی مدرک القاعده: عمد دلیل قاعده لاضرر، حدیث سمرة بن جندب می باشد.
الفصل الثالث فی مفاد القاعده:
الفصل الرابع فی تنبیهات البحث: در این فصل 14 تنبیه بیان خواهد شد. مثلا
آیا قاعده لاضرر از باب عزمیت است یا رخصت؟
آیا ملاک از ضرر در این قاعده، ضرر واقعی است یا ضرر علمی؟
آیا قاعده لاضرر شامل عدمیات می شود یا خیر ؟
آیا مراد از ضرر در این قاعده، ضرر شخصی است یا نوعی؟
تکلیف در تعارض الضررین چیست؟
تکلیف اضرار به نفس چیست؟
پاسخ به سوالات ذیل:
آیا قمه زدن، اضرار به نفس می باشد؟
آیا سیگار کشیدن، اضرار به نفس است؟
آیا مانع گذاشتن در رحم یا برداشتن رحم زنان، اضرار به نفس است؟
آیا تبعیت از رئیس اداره درباره ریش تراشی با وجود بیکاری در جامعه امروز، جایز است؟
آیا اطاعت از دستور رئیس درباره آرایش زنان مهمانداری که به این شغل نیاز مبرم دارند؛ جایز است؟
و فروع دیگری که پاسخ آن می آید. این چارچوبه بحث قاعده لاضرر بود که بیان شد.
بحث اول، تاریخ قاعده لاضرر
علمای شیعه
1ـ اولین عالمی شیعی که در این قاعده قلم زده است، مرحوم فخر المحققین(م771هـ) استاد جناب شهید اول می باشد. نقل شده است که وی قبل از سن بلوغ به درجه اجتهاد رسیده است. فخر المحققین می گوید: و الضرر منفی فی الحدیث المتواتر [7]
2ـ شهید اول (م 786) که اولین بزرگی که در این قاعده کار کرده است. وی این قاعده را در القواعد بیان کرده است.[8] یکی از شهدای خاندان حکیم این کتاب را تحقیق کرده ولی این تحقیق مرتب نیست. مرحوم فاضل مقداد نضد القواعد الفقهیه را برای مرتب کردن القواعد نوشت. شهید ثانی نیز تمهید القواعد را نوشت.
3ـ علامه مجلسی در بحار می گوید: لهذا الاصل شواهد کثیره من الاخبار مذکوره فی مواضعها؛[9] این اصل و قاعده شواهد در جای خودش ذکر شده است. همچنین در مرأه العقول می گوید: انّ مضمون قوله لا ضرر ولا ضرار مروی من طرق الخاصه و العامه بأسانید کثیره فصار اصل من الاصول و به یستدلون فی کثیر من احکام. [10]
4ـ فاضل تونی (م1071) در الوافیه ص 193، پایان بحث برائت این درباره قاعده ضرر سخن گفته است.
5ـ محقق فاضل محمد باقر سبزرواری می گوید: ان حدیث نفی الضرر حدیث معمول بین الخاصه و العامه المستفیض بینهم؛ به نقل از جواهر الکلام ج 38 ص 50
6ـ محقق قمی (م1232) در قوانین ج 2 ص 147 می گوید: ان نفی الضرر من الادله الشریعه المجمع علیها
7ـ ملا احمد نراقی (م 1245) در العوائد الایام قد شاع استدلال الفقهاء فی کثیر من المسائل الفقهیة بنفی الضرر و الضرار[11] در بسیاری از مسائل به نفی ضرر شده است.
8ـ صاحب جواهر (م1266) در جواهر ج 38 ص 51 می گوید: قاعده عامه مستفیضه
9ـ سید میر فتاح مراغی (م1250) در العناوین الفقهیه عنوان دهم می گوید: من جملة الأصول المتلقاة من الشریعة (قاعدة الضرر و الضرار) و هو من القواعد الکثیرة الدوران العامة النفع[12] این قاعده که کاربرد زیادی در فقه دارد و منافع فراوان برای عموم دارد.
10ـ شیخ انصاری (م1281) رساله ای در قاعده لا ضرر نوشته است البته در پایان بحث برائت رسائل نیز از این قاعده بحث کرده است.
11ـ آخوند خرسانی (م1329) در کفایه آخر بحث برائت می گوید: إن الروایه الواردة فی معنی الضرر کثیرة فی نفی الضرر؛ البته تواتر اجمالی روایات را پذیرفته است. هذا مع ان الاستناد المشهور الیها موجب لکمال الوثوق بها... ولا مجال للشکال فیها من جهه سندها.
12ـ آقا ضیاء (م1361) در مقالات الاصول ج 2 ص 113 می گوید: قد اشتهرت علی ألسن الفقهاء و قد تمسکوا بها فی کثیر من الموارد حتی صارت بین المعاصرین من القواعده الفقهیه المسلمه.
این تاریخچه قاعده لاضرر در بین علمای شیعه بود که عرض شد.
علمای عامه
1ـ ابوطاهر الدبّاس از فقهای قرن 4 اهل سنت است. وی می گوید: یرجع فقه الحنفیه الی سبع عشر قاعده کلیه من جملتها قاعده الضرر یزال. فقه حنفیه به 17 مساله بر می گردد.[13]
2ـ قاصی حسین از فقهای شافعی گفته است جمیع مذاهب فقهشان به چهار قاعده می رسد که یکی از آنها قاعده لا ضرر است.
3ـ سیوطی (م911) در الاشباه و النظائر می گوید: قاعده نفی الضرر یبتنی علیها کثیر من ابواب الفقه. کثیری از ابواب فقه مبتنی بر این قاعده است./902/239/ر
پاورقی
1ـ الکافی؛ کلینی؛ (ط - الإسلامیة) دار الکتب الإسلامیة - تهران، ؛ ج1 ؛ ص31 ح 7
2ـ القواعد و الفوائد؛ شهید اول، کتابفروشى مفید، قم، ج1، ص: 74
3ـ القواعد و الفوائد؛ شهید اول، کتابفروشى مفید، قم، ج1، ص: 123
4ـ القواعد و الفوائد؛ شهید اول، کتابفروشى مفید، قم، ج1، ص: 132
5ـ القواعد و الفوائد؛ شهید اول، کتابفروشى مفید، قم، ج1، ص: 141
6ـ القواعد و الفوائد؛ شهید اول، کتابفروشى مفید، قم، ج1، ص: 147
7ـ ایضاح الفواعدفی شرح القواعد، فخر المحقین حلی؛ نشر اسماعیلیان؛ قم؛ ج 2 ص 48
8ـ القواعد و الفوائد؛ شهید اول، کتابفروشى مفید، قم، ج1، ص: 123
9ـ بحار الأنوار علامه مجلسى، (ط - بیروت) ؛ ج2 ؛ ص277
10ـ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول؛ علامه مجلسى، دار الکتب الإسلامیة - تهران، ج19؛ ص395
11ـ عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام؛ نراقى، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم،ص: 43
12ـ العناوین الفقهیة؛ مراغى، دفتر انتشارات اسلامى قم؛ ج1، ص: 304
13ـ کتاب القواعد الفقهیه (مفهومها، نشأتها، تطورها، دراسه مؤلفاتها ادلتها، مهمتها، تطبیقاتها)؛ علی احمد الندوی؛ دارالقلم دمشق ص 135و136