به گزارش خبرنگار سرویس اقتصادی پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل کتاب «بازار مسلمانان» نوشته محمد امامی عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، کتابی است که به بررسی آداب و مقررات اسلامی در بازار مسلمانان پرداخته است. این کتاب توسط انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی در 80 صفحه به چاپ رسیده است و در واقع خلاصه پایان‌نامه نویسنده با عنوان «بررسی مبانی فقهی و حقوقی بازار مسلمانان» است که جهت استفاده در فرهنگ عمومی و به ویژه اهل بازار خلاصه و بازنویسی شده است. همچنین نویسنده در این کتاب سعی کرده است تا استدلال‌های فقهی و اصولی را حذف و نتایج مباحث فقهی را صرفا برای تسهیل و استفاده مناسب اهل بازار بازنویسی و تدوین کند.
وی در بخش کلیات این کتاب به تعریف بازار، تاثیرگذاری بازار بر جامعه، نقش بازار در تحولات قبل از اسلام، نقش بازار در تحولات جهان اسلام و ... پرداخته است. او در بخش دیگری از کتاب به بررسی اصول حاکم بر بازار اسلامی و احکام آن می‌پردازد و اصولی را مانند: اصل الهی بودن، اصل کرامت انسانی، اصل عدالت، اصل نفی سلطه خارجی، اصل پایبندی به تعهدات و اصل ارزش کار را مورد تحلیل قرار داده است. خواننده در بخش اصل پایبندی به تعهدات می‌خواند: امیرالمومنین (علیه‌السلام) نیز وفای به عهد و شرط را لازم می‌شمارد و می‌فرماید: «خداوند نمی‌پذیرد مگر عمل صالح و وفای به شرط‌ها و پیمان‌ها را». اهمیت وفای به عهد و پیمان از نظر اسلام تا آنجاست که اگر یک سرباز عادی در جبهه اسلام به گروهی از مشرکان امان دهد، رعایت این امان بر همه مسلمانان لازم و واجب است. گروهی از دانشمندان معتقدند از جمله اموری که در صدر اسلام موجب روی آوردن مشرکان به اسلام شد همین پایبندی به پیمان‌ها و مراعات سوگندها بوده است. از طرف دیگر بی‌توجهی به پیمان و عهد موجب آسیب جامعه می‌شود تا جایی که از سلمان فارسی نقل شده که گفته است: «این امت به خاطر نقض پیمان‌هایشان هلاک خواهند شد». پس مسلما وفای به عهد و پیمان جزو لوازم مسلمانی و ایمان داشتن است و از نظر اخلاقی لازم.1
در هر جامعه‌ای برخی از انسان‌ها همواره به دنبال سود بیشتر با ابزارهای غیر اخلاقی و غیر شرعی هستند. بازار شاید به عنوان مهم‌ترین مرکز تبادل اقتصادی میان افراد یک جامعه همواره بستری برای رشد فساد‌های اقتصادی است و البته این فساد ریشه در عدم پایبندی به اخلاق و شریعت و گاه ریشه در جهالت مردم از قوانین اسلامی دارد. نویسنده در بخشی از کتاب برای متذکر شدن به اموری که به نحوی از جمله بایدها و نباید‌های بازار است به بررسی اینگونه امور همت گماشته است.
لزوم فراگیری احکام بازار؛
معامله کالای مرغوب؛
مساوات در قمیت گذاری بین مشتریان؛
پرهیز از ورود در معاملات دیگران؛
پرهیز از غش در معامله؛
پرهیز از تدلیس؛
پرهیز از نجس؛
پرهیز از تبانی برای بالا بردن قیمت‌ها
و... از جمله این بایدها و نباید‌ها هستند.
از دیگر اموری که این کتاب به صورت جزئی به آن پرداخته است، نظارت بر بازار است. از آنجا که بازار بستر مناسبی برای سودجویی و فعالیت‌های خلاف قانون و عرف و شرع است و در همین بستر بسیاری از مردم جامعه ممکن است مورد ضرر و زیان مالی قرار گیردند نویسنده این بخش از کتاب خود را به نظارت بر بازار اختصاص داده است. چنانچه از عهدنامه امیرالمومنین (علیه‌السلام) به مالک اشتر نیز روشن است وجود نظارت امری غیرقابل انکار است و دولت‌ها و دستگاه‌های مربوط باید بتوانند امنیت اقتصادی مردم را در بازار تامین کنند. همین نظارت در سیره حضرت رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله) و امیرالمومنین (علیه‌السلام) مشهود است؛ به طوری که ایشان علاوه بر نظارت متسقیم خود افرادی را برای جمع‌آوری اطلاعات و نظارت بر اجرای مقررات بازار انتخاب می‌کردند. «پیامبر سعید بن عاص را مامور نظارت بر بازار مکه و عمر را در بازار مدینه گمارده بود. امیرالمومنین نیز یک نفر را مسئول نظارت بر مرکز توزیع و تمرکز کالا نمود.»2
از دیگر مباحث مورد ابتلا که در این کتاب به چشم می‌خورد حکم فقهی کالاها در بازار است. بازار در دنیای کنونی از بازارهای شهری و محلی فراتر رفته است و امروزه کشورها در حال مبادله کالاهای ضروری خود با یکدیگر هستند. گاهی کالایی از کشور مسلمان وارد کشور مسلمان دیگر می‌شود و گاه بالعکس. و گاهی کالای مسلمانی در کشوری غیر مسلمان مورد استفاده است و گاه بالعکس در این حالات نیز مومنین متشرع برای دوری از حرام باید به احکام و جزئیات مربوط به خرید و فروش این کالاها دقت کنند. کتاب «بازار مسلمانان» در این بخش سعی دارد تا شمایی از احکام اولیه و ثانویه کالاها را با توجه به بازار آن مورد بررسی قرار دهد و در همین رابطه موضوعات زیر را مطرح کرده است:
عدم ضرورت سوال پیرامون تذکیه در بازار اسلامی؛
مفهوم سوق اسلامی؛
بازار فرقه‌های مختلف اسلامی؛
بازار متشرعه و غیر متشرعه؛
بازار دولتی و بازار آزاد؛
بازار مسلمانان در کشورهای غیر اسلامی؛
بازار کفار در بلاد اسلامی؛
و...
نویسنده در این کتاب بعد از بیان نکاتی در مورد ارتباط بازار مسلمانان با غیر مسلمانان به ضرورت تشکیل بازار مشترک اسلامی پرداخته است و می‌نویسد: «مطلوب بودن رشد و توسعه تجاری در بلاد اسلامی، لزوم وحدت و همرایی بین جوامع آنان و نهی از تفرقه که شامل انواع تفرقه از جمله تفرقه اقتصادی می‌باشد و مستند به بعضی از آیات و روایات نیز هست و مفاد ادله فلسفه حج همگی حاجی از ضرورت تشکیل بازار مشترک اسلامی است.»3
از آنجا که این کتاب به صورت خلاصه و به ذکر موارد ضروری در معاملات اکتفا کرده است خواندن این کتاب برای عموم مردم و به ویژه افرادی که در امر خرید و فروش کالا هستند و دغدغه خرید و فروش اسلامی دارند، می‌تواند مفید و سودمند باشد.
پی‌نوشت
1. امامی، محمد، بازار مسمانان (آداب و مقررات) ص 28.
2. همان ص 48.
3. همان ص 70.
323/907/ع