به گزارش سرویس جامعه پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، عضو مجلس خبرگان رهبری، شنبه 13/09/95 در نهمین جلسه درس خارج فقه‌الاجتماع با اشاره به آیه «و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا» اظهار داشت: در دلالت التزامی غیر بین گفته شد که بر اساس دو عنصر، دلالتی جدید برای آیه شکل می گیرد:
1- دقت در محتوای آیه.
۲. ضمیمه کردن یک امر تعاهد شده (ای: ما تعاهدنا علیه من جانب غیر هذه الایة) به این آیه:
آن متعاهد علیه، گاهک مطلب و گاه مطلبی آمیخته از چند مطلب می باشد و نیز ممکن است متخذ از قرآن باشد یا روایت یا عقل و برهان و ممکن است از مجموع آنها به دست آمده باشد (یا حتی ممکن است یک امر علمی باشد؛ البته به شرط برخورداری از رسیدن به مرحله وضوح و قطعیت و باورمندی به آن).
از این آیه دو دلالت را می‌توان گرفت:
1. دلالت مطابقی: از آیه شریفه به دست می آید که جعل شعوب برای تعارف است.
2. دلالت التزامی غیر بین: به دست می آید که تعارف، روح حاضر در شریعت است.
توضیح این که مسائلی از فقه که به مناسبات میان اقوام و ملت ها مربوط است، دربردارنده روح تعارف در مناسبات هستند؛ یعنی این که فقه در پی ایجاد این تعارف یا زمینه سازی آن است.
چگونگی شکل‌گیری این دلالت:
این برداشت، برخاسته از تعاهدهایی است که به آیه ضمیمه می شود که عبارتند از:
الف: تعاهد ما نسبت به شیوه های بیانی قران کریم
ب: حکم عقلی
تبیین متعاهد علیه اول:
افعالی که انسان ها فاعل آن هستند به دو شیوه در قرآن بیان شده است:
الف: با لعلّکم شروع شده است: مانند لعلکم تشکرون، لعلکم تعقلون
ب: با لام (لِ) شروع شده است: مانند لیعبدون، لتعارفوا
وجه مشترک: ضمیر در هر دو و فاعل در هر دو به بشر و انسان بر می گردد نه خدا.
وجه تمایز: در «الف» به مثابه حکمت ِحکم است؛ یعنی نتیجه فعل و کار بشر است، مثلا در آیه ای که بعد از تبعیت از پیامبر(ص)، هدایت را مطرح می کند، معنایش این است که هدایت شدن انسان، نتیجه تبعیت کردن او از نبی است.
پس هر دو فعل و کار انسان است؛ ولی در «ب» اگر قبلش فعلی آمده باشد که فاعلش خداست، هدفِ فعل خدا می شود، مثلا در آیه «و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا» تعارف و آشنایی به عنوان هدف برای فعل خدا (= قرار دادن انسان‌ها به صورت شعوب و قبائل) است.
معنای هدف فعل خدا این است که باید فعل الهی را با این هدف و این جهت گیری و این صفت شناخت؛ این شیوه بیانی برای این است که فکر و اندیشه مخاطبان را به این سمت و جهت ارتقا بخشد، تا بتواند فعل الهی را تفسیر درست نماید.
تبیین متعاهد علیه دوم:
تعارف به عنوان هدف فعل خدا باید در شریعت (که به عنوان یک فعل دیگر خدا است) حضور داشته و با آن، هماهنگی داشته باشد. اگر خدا هدف فعلش (= تکوین و خلقت ) را در فعل دیگر خدا (= تشریع ) است رعایت نکند، نقض غرض است و لغو پیش می آید؛ زیرا معنایش این است که خدا نسبت به اهداف خلقت بی اعتنایی کرده است و تشریع را بر اساس آن قرار نداده است.
و این یعنی بین دو فعل الهی، تقابل و عدم هماهنگی برقرار است و هذا محال.
پس نتیجه گرفته می شود که هماهنگی وثیقی بین تکوین (الذی له فلسفته وهدفه) و تشریع وجود دارد. بعبارة اخری شریعت دارای این خصلت است که هدف خلقت و تکوین را دنبال می کند.
بنابراین اگر هدف «جعلناکم شعوبا» این بود که تعارف حاصل شود باید شریعت هم دارای احکام و دستوراتی باشد که در مناسبات اجتماعی بین اقوام و ملت ها تعارف حاصل نماید؛ نه این که مشتمل بر احکامی باشد که باعث تنازع و قطع روابط و عدم آشنایی با یکدیگر گردد.
جمع بندی: بر اساس دلالت التزامی غیر بین به دست آمد که فقه، امت محور و مناسبات محور است؛ این یک گزاره علم الاجتماعی است که در نظریه کلامیِ فقه الاجتماع مورد توجه قرار می گیرد و زمینه ساز تولید احکام فقهی برای فقه الاجتماع می شود.
نکتة ایضاحیة حول الهدف:
این نکته به گونه شناسی هدف و طبقه بندی می پردازد.
گونه شناسی:
سه نوع هدف داریم:
1- هدف حکم ( یا حکمتِ حکم )
2- هدف شریعت ( به معنای کلان آن، نهک حکم از احکام شریعت )
3- هدف خلقت و فعل الهی
هنر شریعت این است که بتواند هدف خلقت را محقق نماید و ارزش آن در این هنرنمایی و هماهنگی است، بتواند تبیین کند راه رسیدن به آن را، بتواند مصادیقش را مشخص نماید و بتواند تسهیل کند رسیدن به آن هدف را.
طبقه‌بندی اهداف:
1- هدف حکم برگرفته از هدف شریعت است : «مثل ان الصلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر» که دوری از فحشا و منکر هدف از صلاة است.
2- هدف شریعت برگرفته از هدف خلقت است و به آن متعهد است .
3- هدف خلقت برگرفته از علم الهی است که از طریق وحی در دسترس قرار گرفته است.
هدف خلقت بر دو قسمت است: میانی مانند تعارف که در آیه فوق مطرح شد، نهایی مثل عبادت که در آیه «ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون».
ثمره شناخت اقسام هدف و طبقه‌بندی آنها عبارت است از:
1- هنر شریعت این است که بتواند هدف خلقت را محقق نماید و خود را به آن نزدیک نماید.
2- چون هدف خلقت به دو بخش میانی و نهایی تقسیم می شود باید تعارف که هدف میانی است برود به سمت عبادت که هدف نهایی است؛ پس تعارف زمینه ساز رسیدن به معنویت و عبودیت است و لذا در آیه شریفه بلافاصله بعد از این «و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا» آمده است؛ «ان اکرمکم عند الله اتقاکم»./102/825/م