به گزارش سرویس فرهنگی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ کتاب «هنجار شکنی در رسانه های جمعی» به قلم علی آقاپور، در سال 1388 ، توسط مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما منتشر گردیده است. با پیدایش و گسترش رسانه ها در جوامع امروز بشری، نظام فرهنگ جوامع، به ویژه ارزش ها و هنجارها، پیوند تنگاتنگی با رسانه های گروهی به ویژه انواع پرمخاطب آن، یعنی رادیو و تلویزیون برقرار کرده است. بازی گردان اصلیِ عصر حاضر که عصر ارتباطات نامیده شده ، رسانه های جمعی هستند که بر همه حوزه های خُرد و کلان جامعه اعم از اقتصاد و اجتماع و سیاست و فرهنگ تأثیری شگرف دارند و البته از آنها تأثیر هم می پذیرند. با توجه به همین جایگاه مؤثر رسانه ها در حوزه های مختلف و نقش آنها در شکل دهی به عناصر مختلف زندگی فردی و اجتماعی آدمی، نگارنده بر آن است تا به نقش رسانه های جمعی و تأثیر آن در شکل گیری ارزش ها و هنجارها یا رواج ضد ارزش ها و هنجارشکنی در برنامه های تولیدی بپردازد.
توصیف کتاب
کتاب دارایِ یک پیشگفتار و چهار فصل می باشد. در فصل اول کلیاتی درباره موضوع اصلی کتاب ارائه شده است. نویسنده در فصل دوم، تصویری اجمالی از مبانی نظری پژوهشش (هنجار و هنجارشکنی) از منظر جامعه شناختی و دینی را به دست می دهد و به مسائلی همانند تعریف و انواع هنجارهای اجتماعی و هنجارشکنی های اجتماعی توجه کرده است. در فصل سوم تلاش می شود تا به صورتی نسبتاً مبسوط در باب هنجارشکنی و زمینه های آن در رسانه ها و برخی مصداق های آن در تلویزیون و رادیوی ایران و غرب سخن به میان آید. فصل چهارم به نتیجه گیری و جمع بندی نهایی اختصاص می یابد که در آن، راهبردهایی برای برون رفت از مشکل پیشنهاد شده است.
نگارنده در این کتاب، ضمن شناسایی هنجارهای اجتماعی و انواع آنها، به تعریف و تبیین هنجارشکنی و مصداق های مختلف آن می پردازد. هنجارهای یک جامعه دینی، مجموعه ای از بایدها و نبایدهاست که شرع مقدس اسلام با تکیه بر منابع چهارگانه اش (کتاب، سنت، عقل و اجتماع) آنها را مشخص و به لزوم رعایت و عمل به آنها سفارش می کند. هنجارشکنی رسانه ای در جامعه دینی، شرایطی است که رسانه ها به ویژه رادیو و تلویزیون در پیام های خود به مخاطبان، زمینه های روی گردانی و سرپیچی آنها را از هنجارها و اخلاق مورد نظر اسلام فراهم آورند. در این حالت، گفته می شود که این رسانه ها هنجارشکنی کرده و به تعبیری، «اخلاق رسانه ای» را زیر پا نهاده اند.نویسنده کتاب، برای تحلیل دقیق تر هنجارشکنی رسانه ای، مصداق های مختلف این موضوع را در دو سطح رسانه های خارجی و رسانه داخلی و در دو مقطع زمانی پیش و پس از انقلاب اسلامی ایران به طور جداگانه مورد بررسی قرار داده است. مصداق های مختلف هنجارشکنی که در این کتاب به آنها پرداخته شده است، عبارتند از: قانون شکنی؛ خشونت؛ برنامه های مبتذل و غیراخلاقی؛ تجمل گرایی (مصرف گرایی افراطی)؛ نقض برخی فضیلت های اخلاقی و دینی؛ روزمرگی و کلیشه گرایی.
نگارنده معتقد است عوامل هنجارشکنی در رسانه را می توان چنین برشمرد: تضاد هنجاری موجود در جامعه، بی هنجاری اجتماعی، قطبی شدن و ناپایداری هنجاری در سطح اجتماع، آگاهی نداشتن سازندگان برنامه ها از بخشی از ارزش ها و هنجارهای اخلاقی و دینی، نبود تخصص یا تخصص اندک سازندگان از زاویه تسلط بر علوم اجتماعی، روان شناسی، مطالعات فرهنگی، نبود نظارت دقیق بر محتوای برنامه ها، تلاش برای رضایت مخاطبان به هر قیمت.
فصل اول
در این فصل ابتدا کلیاتی درباره موضوع اصلی کتاب ارائه شده است. بدینگونه که نگارنده ابتدا خلاصه وار به اهمیت رسانه ها اشاره می کند، ولی با توجه به جایگاه بنیادین رسانه ها در زندگی اجتماعی بشر به ویژه در جهان معاصر، بحث را از منظر صاحب نظران ارتباطات و علوم اجتماعی مانند نیل پستمن و بروس کوئن تبیین می کند، چراکه معتقد است با روشن شدن نقش و اهمیت رسانه ها، ارزش مقوله هنجارشکنی به درستی معرفی خواهد شد. نگارنده بر این اعتقاد است که در شرایط فعلی، رسانه ها گروه های مرجع سازند و اگر این گروه ها را یکی از عوامل مهم پایبندی نوجوانان و جوانان جامعه به مجموعه ای از رفتارها، گفتارها و حتی سبک های خاص زندگی بدانیم، دراین صورت، اهمیت بنیادین رسانه ها بیش از پیش آشکار می شود. نویسنده در انتها به ویژگی های رادیو و تلویزیون اشاره می کند که عبارتند از :
1. رسانه ها همیشه در دسترس فرد قرار دارند.
2. محدودیت مکانی ندارند.
3. مرزهای زمانی را درنوردیدند.
4. همه گروه های جامعه را به سوی خود می کشانند نه تنها گروهی خاص را.
5. در کنار توانایی داشتن در ترسیم واقعیت های زندگی، از قالب های تجریدی و غیرواقعی بهره می گیرند.
6. بسیار ارزان هستند و برقراری ارتباط با آنها بدون پیچیدگی است.
فصل دوم
نگارنده در این فصل تصویری اجمالی از مبانی نظری پژوهشش (هنجار و هنجارشکنی) را از منظر جامعه شناختی و دینی را به دست می دهد و سپس به مسائلی همانند تعریف و انواع هنجارهای اجتماعی و هنجارشکنی های اجتماعی اشاره می کند. نویسنده در تعریف مفهوم هنجارشکنی می نویسد: این مفهوم به معنای سرپیچی از ارزش ها و هنجارهای حاکم بر جامعه به کار می رود، اگر فردی برخلاف رویه ها و قواعد مطلوب و مثبت جامعه گام بردارد و آنها را نقض کند، او را هنجارشکن می نامند. سپس ادامه می دهد که البته تعریف هنجارشکنی ممکن است براساس زمان و مکان، متفاوت و متمایز باشد؛ به این معنا که به جز برخی موارد و رفتارها و کنش های عام و جهان شمول، در بیشتر موارد، ماهیت جامعه است که نمونه های هنجارشکنی را معیّن می کند. نگارنده معتقد است که از دیدگاه قرآن کریم، معیار مشروعیت و اعتبار یک عقیده و ارزش و هنجار، هماهنگی آن با خواست و رضای خداوند متعال می باشد. بنابراین، اگر تنها راه مستقیم، دین خداست، پس هرچه خلاف آن باشد، غیرمستقیم و انحراف و نابهنجاری خواهد بود. درواقع می توان هنجارشکنی اجتماعی را از دیدگاه قرآن چنین تعریف کرد: «هر ایده، ارزش و رفتاری که برخلاف شریعت الهی و کمال انسانی باشد و از جامعه و روابط اجتماعی برآید و پیامد آسیبی خود را در آن بر جای گذارد، هنجارشکنی اجتماعی خواهد بود.
نویسنده در بخشی دیگر از این فصل به دسته بندی هنجارشکنی بر مبنای تقسیم بندی های مربوط به انواع هنجارها می پردازد و می نویسد، با توجه به اینکه چهارچوب بحثِ نوشتارِ حاضر را، دیدگاه دین اسلام در باب هنجارشکنی شکل می دهد، در اینجا دسته بندی هنجارشکنی از دیدگاه دین اسلام بیان می شود؛ زیرا تحلیل یافته های پژوهش بر مبنای مصداق هایی است که دین اسلام آنها را هنجارشکنی معرفی کرده است. به طور کلی این مفاهیم را می توان به دو دسته تقسیم کرد:
نخست: مفاهیم عام، این دسته از مفاهیم مفاهیمی هستند که شامل هر نوع هنجارشکنی فردی یا اجتماعی می شوند، مانند: ظلم، فساد، فسق، رجس، منکر و شر.
دوم: مفاهیم خاص، مفاهیم یاد شده، مفاهیمی هستند که بر نوع خاصی از هنجارشکنی دلالت دارند، مانند: نفاق، ارتداد، غنا، زنا، شرب خمر، قمار، بی احترامی به والدین، قانون شکنی، دنیاپرستی، لذت طلبی و تندخویی.
فصل سوم
تلاش نویسنده در این فصل بر این است تا به صورتی نسبتاً مبسوط در باب هنجارشکنی و زمینه های آن در رسانه ها و برخی مصداق های آن در تلویزیون و رادیوی ایران و غرب سخن بگوید. نگارنده در بخش مصداق های هنجارشکنی رسانه ای می نویسد: اگر هنجارشکنی را نقض بایدها و نبایدهای عرفی و دینی قلمداد کنیم، مصداق های فراوانی را می توان برشمرد، ولی نگارنده تنها به برخی از مهم ترین مصداق های هنجارشکنی اشاره می کند که دین مبین اسلام نیز بدان ها توجهی ویژه داشته است. در بخش تاریخچه هنجارشکنی در رسانه هم تلاش نویسنده بر آن است تا بسیار مختصر به زمان آغازین هنجارشکنی در فضای رسانه ها پرداخته شود و سپس با مروری بر تاریخچه هنجارشکنی در رسانه های غرب و بیان مصداق های آن، تاریخچه و مصداق های هنجارشکنی در رسانه های ایران به شکل گسترده تری بررسی می گردد.
فصل چهارم
در ابتدای این فصل به شکل مختصر، نخست به نقش و جایگاه رادیو و تلویزیون در جمهوری اسلامی ایران از منظر قانون اساسی و همچنین در کلام حضرت امام (ره) و مقام معظم رهبری اشاره می شود و رسالت های اساسی آن را از این زاویه ها به شکلی مختصر بازمی گوید. نویسنده اعتقاد دارد که مهم ترین راهبرد برای کاهش هنجارشکنی رسانه ای، فعالیت و دخالت مستمر شورای تخصصی مرکب از استادان حوزه دین، ارتباطات، هنر، جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی است. وی در ادامه می نویسد: البته این امر امکان پذیر نخواهد بود، مگر با نظارت و اشراف دقیق و کامل مسئولان رسانه و تطبیق محتوای برنامه ها با قوانین و سیاست های کلی نظام و آیین های برنامه سازی سازمان صدا و سیما.
نویسنده در پایان این فصل، با جمع بندی ، پیشنهادات زیر را ارائه می دهد:
ـ ساخت برنامه هایی با مضمون ترویج فرهنگ صرفه جویی، قناعت و مصرف بهینه در حوزه های انرژی،آب، مسکن، حمل و نقل، ارتباطات، دارو و پوشاک، مبتنی بر آموزه های دینی و منافع ملی.
ـ ساخت مجموعه هایی با مضمون نظم و انضباط اجتماعی و قانون گرایی.
ـ ترویج روحیه تفکر خلاق و کارآفرینی.
ـ ساخت مجموعه هایی که در آن ساده زیستی بزرگان دینی و علمی، محور توجه قرار می گیرد.
ـ تأکید سریال ها و برنامه های تلویزیونی بر نهادینه سازی شایسته سالاری در بخش های مختلف اجتماعی.
ـ ترویج هوشمندانه و عالمانه برخی از ارزش ها و هنجارهایی که به شدت از آنها غفلت شده است، همچون مقوله وجدان کاری و مالکیت معنوی.
ـ شناساندن ارزش ها و مبانی دینی، اعتقادی و اخلاقی جدید با به کارگیری روش های تبلیغی نوین و کارآمد.
ـ جهت دهی سلیقه و علاقه مخاطبان به سوی موسیقی فاخر و سالم ایرانی.
ـ تلاش برای قانع کردن مخاطبان مبنی بر اینکه رعایت هنجارها به نفع تک تک مخاطبان و کل جامعه است (سریال های پرمخاطب در این میان نقش جدی دارند.)
ـ انجام پژوهش های جامع، دقیق و روشمند برای شناخت راهکارها و راهبردهای نهادینه سازی ارزش ها و هنجارهای اخلاقی و دینی و اجتماعی و کاربست اینها در ساخت مجموعه های رادیویی و تلویزیونی.
ـ بهره گیری از تجربه کشورهای موفق درباره راهکارهای آنان برای نهادینه سازی ارزش های جوامع شان در میان مخاطبان و شیوه استفاده آنها از رادیو و تلویزیونشان برای مهندسی ارزش ها و هنجارها.
ـ بهره گیری از فرصت بزرگ گروه های مرجع ـ به ویژه ورزش کاران و هنرمندان ـ برای تشویق مخاطبان به رعایت هنجارها و ارزش های دینی و اجتماعی.
ـ پرهیز از ساخت سریال ها و پخش فیلم های سینمایی بی محتوایی که جز تجملات و زندگی مصرفی چیزی را به بیننده خود منتقل نمی کنند؛ سریال هایی که آثار غیرمستقیم آن، که چیزی جز تجمل گرایی نیست، بسیار بیشتر از پیام مستقیم آن است.
ـ پرهیز از نشان دادن برخی از ارزش ها و هنجارهای اجتماعی در قالب دو هنجار متناقض. (از یک سو در سخنرانی ها و برنامه های مذهبی رسانه بر ساده زیستی تأکید می شود و از سوی دیگر، نمایش اغراق آمیز تجملات را در فیلم ها و سریال ها می بینیم، یا بارها خبر مربوط به «جریمه سنگین رانندگی بدون کمربند» از رسانه اعلام می شود، ولی هم زمان، بازیگران محبوب و ستاره های هنری رسانه در سریال های بسیار پرمخاطب، «بدون کمربند» رانندگی می کنند. در برنامه ها بر سلامتی و تغذیه سالم فرزندان تأکید می شود و از سوی دیگر، حجم عظیمی از تبلیغات مبتنی بر معرفی و ترویج بستنی، پفک، چیپس و شکلات در ساحت رسانه هایی همچون رادیو و تلویزیون دیده می شود).
گفتنی است که چاپ اول کتاب « هنجارشکنی در رسانه های جمعی » در سال 1388 توسط مرکز پژوهشهای اسلامی صداوسیما و در 122 صفحه، روانه بازار کتاب شده است./601/ص