به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل، نشست علمی «تعامل روحانیت و بازار قبل و بعد از انقلاب اسلامی»" " با حضور مهدی حسین زاده فِرِمی، رییس اداره فعالیت‌های اجتماعی اداره کل فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم و دکتر سیدمحمود نجاتی حسینی، مدیر بخش جامعه شناسی دین موسسه مطالعات و تحقیقات و اجتماعی دانشگاه تهران در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
مهدی حسین زاده فِرِمی با اشاره به موضوع پایان نامه دوره دکتری خود با موضوع جامعه شناسی سیاسی و مطالعه تطبیقی رابطه روحانیان سیاسی و بازاریهای سنتی در دو دهه قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران، گفت: موضوع نقش روحانیت و بازار مانند موضوعات اجتماعی چون طلاق و اعتیاد نیست، به این معنا که در تربیت معلم فیلترهای متعددی برای ما قرار دادند به نحوی که در جلسه دفاعیه از حضور دوربین و کار خبری جلوگیری کردند.
پژوهشگر مسائل اجتماعی گفت: در برش تاریخی ایران دید برخی گروه‌ها تاثیرگذار بودند، در واقع برخی گروه‌ها در دوره‌های تاریخی همیشه حضور داشتند، این موضوع به نوع حکومت هم ربطی نداشته است، نیروهای نظامی همیشه از گذشته در نظام اجتماعی ایران به عنوان رکنی مهم در کنار حکومت بودند، البته این امر مخصوص ایران نیست و در اکثر کشورها نیز به این شکل است.
وی بیان کرد: دو نیرو مهم تاثیر گذار که در ایران نقطه عطف‌های زیادی را به جا گذاشتند یکی روحانیت و دیگری بازار است، این دو بیشتر در کنار هم بودند، همانگونه که ارتش و حکومت همیشه در کنار هم قرار داشتند؛ البته بازار از نوع سنتی آن که در تهران، اصفهان، تبریز و... بوده و دارای بازاری سنتی در کنار حوزه علمیه و مساجد است برای ما مهم است.
این کارشناس اجتماعی ابراز داشت: روحانیت نیز متنوع است که به حوزه‌های علمیه سنتی تا سیاسی و میانه تقسیم می‌شوند، روحانیون سیاسی که با حکومت کار دارند مدنظر ما در این موضوع است، از طرفی دیگر بازارهای سنتی که جنبه مذهبی آنها مشخص است مورد تحقیق ما می‌باشد، حضور این دو نیرو در برهه‌های تاریخی چون انقلاب 57، مشروطیت و جنبش تنباکو با هم دیده می‌شود.
استاد دانشگاه با اشاره به طرح مساله تحقیق خود، تاکید کرد: در این تحقیق در اصل پیوند و ارتباط عمیق بین روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی در تاریخ تحوّلات معاصر ایران مدنظر قرار گرفته است، به همین منظور نیازهای متقابل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی که از عوامل همبستگی و اتحاد تاریخی میان این دو گروه است بررسی می‌شود.
پژوهشگر مسائل اجتماعی تصریح کرد: در این راستا مواردی چون فراهم شدن مبانی اقتصادی و مالی روحانیت از طرف بازار، فراهم شدن مبانی مردمی قدرت روحانیت در برابر حکومت از طرف بازار، اعتبار بخشی به بازاری‌ها در جامعه از طرف روحانیت و حمایت بازاری‌ها در برابر حکومت از طرف روحانیت پرداخته‌ایم.
حسین‌زاده یادآور شد: کارکردهای منتج از اتحاد روحانیت و بازارتا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در دو بخش کارکرد «تأثیر گذاری بر قدرت» و کارکرد «تداوم گفتمان اعتراضی شیعه» خلاصه می‌شود، بر این اساس باید گفت دو نیروی اجتماعی «روحانیون سیاسی» و «بازاریهای سنتی» در شرایط تاریخی قبل از انقلاب اسلامی ایران (دو دهه قبل)، دو نیروی خارج از حاکمیّت بوده‌اند که به علّت خطرات و فشارهایی که از ناحیه قدرت و حاکمیّت احساس می‌کردند به نوعی به تعامل و پیوند کارکردی رسیده‌اند.
«تأثیر گذاری بر قدرت»
رییس اداره فعالیت‌های اجتماعی اداره کل فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم ادامه داد: این دو گروه دارای انسان‌های عاقل بودند، از یک سو بازاریان به دنبال مشروعیت بودند که این مشروعیت را از روحانیت می‌گرفتند، همچنین در برخی موارد روحانیت ضمانت بازاریان را در مسائل و مشکلاتی می‌کردند، از سوی دیگر روحانیت هم در آن زمان برای معاش به سراغ بازاریان مذهبی می‌رفتند تا با عنوان زکات وجوهاتی دریافت کنند تا امورات بگذرانند زیرا ممکن بود از حکومت چیزی نگیرند.
پژوهشگر مسائل اجتماعی خاطرنشان کرد: روحانیون از زمان حکومت زند به بعد سعی کرد روی پای خود بایستد به همین منظور اعتماد خود را از حکومت برداشته و به دنبال نهادهایی دائمی چون بازار بودند، از این رو باید گفت منافع اقتصادی هردو این نهادها آنها را به هم نزدیک کرده بود، پیوند میان روحانیت و بازار و اثرگذاری آنها بروی قدرت هم کاملا مشخص بود و باعث شده بود که حاکمیت هر کاری نتواند انجام دهد، بحث حجاب در پهلوی اول و محدود کردن سخنرانان در پهلوی دوم نمونه بارز این موضوع است.
«تداوم گفتمان اعتراضی شیعه»
اعضای هیئت علمی دانشگاه اظهار کرد: ما شیعیان در اقلیت مسلمانان قرار داریم، از دوره صفویه شیعه‌گری به شکل عجیبی شروع شد، به طوری که در برخی مناطق مسلمانان اهل سنت را با شمشیر شیعه کردند، در این دوره منظور این است که حاکم امام زمان(عج) است و در این زمان که زمان غیبت می‌باشد حکومت غصب است و باید ایستاد تا امام عصر(عج) بیاید تا حکومت حق برپا شود.
استاد دانشگاه ادامه داد: امام خمینی(ره) در این راستا نظریه ولی‌فقیه را به خوبی بیان کردند، ایشان معتقد بودند که امام زمان(عج) هزار سال است که نیامده‌اند و ممکن است تا هزار سال دیگر هم در غیبت باشند و ما نمی‌توانیم بنشینیم تا حکومت ظالم ما را نابود کند، در واقع در طول تاریخ حکومت شیعه همواره روحانیون به حکومت معترض بودند و می‌گفتند زمانی که امام زمان(عج) ظهور کردند حکومت را تحویل ایشان می‌دهیم.
حسین‌زاده گفت: البته یک دشمن مشترک برای روحانیون و بازاریان وجود داشت و آن هم حکومت بود، حکومت اشراف طلاب بروی آموزش را از دست آنها گرفته بود، همچنین پهلوی بروی موقوفات که منبع مالی روحانیون بود دست گذاشت، برای بازاریان نیز فروشگاه‌های زنجیره‌ای را برای تضعیف بازار سنتی انجام داد، این اتفاقات باعث شد که هردو اینها بر علیه حکومت به پا خواستند.
وی افزود: اما سوالی که پیش می‌آید این است که اگر پس از پیروزی انقلاب یک جریان از دو نیرو، بخش اعظم قدرت و حاکمیّت را بدست گرفته است (دو دهه بعد)، در چنین شرایطی، ارتباط و تعامل این دو نیرو چگونه است؟، اگر ارتباط تغییر کرده، این تغییر مناسبات، چه تأثیری بر کارکردهای آن داشته است.
سوال اصلی و فرعی مطرح در این تحقیق
رییس اداره فعالیت‌های اجتماعی اداره کل فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم با اشاره به این سوال که «با به قدرت رسیدن روحانیون سیاسی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، چه تغییری در رابطه و کارکردهای رابطه روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی ایجاد شده است؟»، گفت: در رابطه با این موضوع سوالات متعددی چون زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و دینی- فرهنگی پیوند و تعامل روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی در قبل از وقوع انقلاب اسلامی چه بوده است؟، کدامین سیاست‌ها و عملکردهای حکومتی قبل از انقلاب، به تقویتِ اتّحاد روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی کمک کرده بود؟ مطرح است.
پژوهشگر مسائل اجتماعی در زمینه سوالات دیگری که مطرح است این چنین گفت: سوالاتی مانند چه کارکردهایی از اتّحاد و پیوند روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی، تا قبل از وقوع انقلاب اسلامی به‌وجود آمده است؟، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، سهم بازاریهای سنتی از جایگاه‌های اقتصادی- سیاسی کشور چقدر شده است؟ و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و به قدرت رسیدن گروهی از روحانیون، چه تغییری در کارکرد های «تأثیرگذاری بر قدرت» و «تداوم گفتمان اعتراضی شیعه» ایجاد شده است؟ پیش می‌آید که ذهن خواننده را به خود جلب می‌کند.
اعضای هیئت علمی دانشگاه افزود: بعد از انقلاب روند بازار عوض شد، در واقع بازار تهران قیمت و فضای خرید کل کشور را تعیین می‌کرد، روحانیت نیز تا زمانی که به پول نیاز داشت به بازار توجه می‌کرد اما بعد از به قدرت رسیدن این روند برعکس شد، به طور کلی اتحاد ارگانیک این دو نیرو به دلایلی برهم خورد و دیگر اتحادی بین این دو شکل نگرفت، البته نیاز است که روحانیت با بازاریان و روشنفکران اتحاد کند زیرا برای حفظ خود باید یکی از این نیروها را حفظ کند.
سابقه و ادبیات تحقیق
حسین‌زاده در ادامه افزود: بر مبنای جستجوهای انجام گرفته در داخل و خارج از کشور تاکنون تحقیقی تحت همین عنوان و با این نوع از محتوا انجام نشده است، با این حال به 15 مورد از مطالعات اشاره رفته که با محتواها و روش‌های اتخاذ شده در آن، به بخشی از محتوای رساله نزدیک می‌باشند و می‌توان از مطالب و اطّلاعات آنها کمک گرفت، در عین حال به نسبت و ارتباط مطالعات پانزده‌گانه با موضوع رساله نیز توجّه شده و نقاط قوّت رساله نسبت به آن مطالعات بیان شده است.
چهارچوب مفهومی تحقیق
وی ابراز داشت: چون رساله از نوع پژوهش توصیفی است و نه تبیینی، نیازی به مبانی و چارچوب نظری نیست، بلکه پژوهش‌های توصیفی، نیاز به «چارچوب مفهومی» دارند و برای تحلیل، مفاهیم نظری مرتبط با مسأله پژوهش آورده می‌شوند.
فرضیه‌های اصلی این تحقیق
استاد دانشگاه با اشاره به اینکه این تحقیق شامل سه فرضیه اصلی است عنوان کرد: فرضیّه اوّل؛ به قدرت رسیدن روحانیون سیاسی و تغییرات رخ داده در بازار سنتی که منجر به تضعیف عوامل ائتلاف و اتحاد کارکردی بین روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی شده است را بررسی می‌کند.
رییس اداره فعالیت‌های اجتماعی اداره کل فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم ابراز کرد: در دهه اول انقلاب روحانیت کرسی‌های مهم قدرت را دست می‌گیرد، یک بخش از روحانیت ما به قدرت و حاکمیت کار ندارند و به مسائل روز هم ورود نمی‌کنند و همچنان بخش سنتی حوزه را قبول دارند، اما گروهی از روحانیت تحت عنوان روحانیت سیاسی بخش مهمی از حاکمیت سیاسی را پس از انقلاب در دست می‌گیرند.
حسین‌زاده در ادامه با اشاره به فرضیه دوم گفت: علی‌رغم تسلط طولانی اندیشه متعارض با تشکیل حکومت در عصر غیبت امام زمان(عج)، با به قدرت رسیدن روحانیون سیاسی و تشکیل حکومت اسلامی بعد از پیروزی انقلاب، حکومت نزد روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی از اعتبار شرعی برخوردار گردید.
پژوهشگر مسائل اجتماعی با اشاره به اینکه بعد از آیت الله بروجردی مرجع تقلیدی که جامعیت داشته باشد نداشته‌ایم، گفت: در واقع مرجعی که فرقه‌های مذهبی به جز شیعه او را قبول داشته باشند در تاریخ ما وجود نداشت، ایشان هم به موضوع ولایت فقیه اشاره می‌کنند اما معتقد هستند که الان شرایط برای این مورد نیست.
استاد دانشگاه اضافه کرد: در کشور ما ولایت فقیه و نگاه‌اش در ایران مهم است، رهبری دوره به دوره در ریاست جمهوری ورود بیشتری می‌کنند و این نشان می‌دهد که روحانیت همچنان قدرت را در دست دارد اما به این نتیجه رسیده است که باید از نیروهای دیگر استفاده کنند.
وی خاطرنشان کرد: در این تحقیق در فرضیه سوم؛ به قدرت رسیدن روحانیون سیاسی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی موجب شد تا منابع مالی روحانیت شیعه در ایران از منابع مردمی و بازار به منابع عمومی و بودجه دولتی منتقل شود و این امر بسط فعالیت‌های ترویجی روحانیت را ممکن ساخته است.
اعضای هیئت علمی دانشگاه تصریح کرد: بخش حوزوی علاقه دارد تا در زمینه همکاری با نیروهای اجتماعی وارد شود زیرا برای حفظ حکومت باید در کنار دیگر نیروها نیز دیده شوند، ما باید بیایم و پیوندهایی که وجود دارد از گذشته تعمیم کنیم، روحانیت باید با نیروهای جدید هم چون فضای مجازی ارتباط برقرار کند.
فرضیه‌های فرعی تحقیق
استاد دانشگاه با باین اینکه در این تحقیق فرضیه‌های فرعی نیز مدنظر قرار گرفته است بیان کرد: فرضیه اول برآورده شدن نیازها و منافع متقابل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، از عوامل اصلی پیوند و تعامل روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی در قبل از وقوع انقلاب اسلامی بوده‌اند.
حسین‌زاده در ادامه گفت: در فرضیه دوم ما صدمات مشترکی چون، «کاهش قدرت روحانیون» و «توجه فراوان به بازارِ وابسته مدرن»، به عنوان نمونه‌هایی از عملکرد حکومت پهلوی دوم، از عوامل مهمِ تقویت رابطه روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی را خواهیم داشت.
وی افزود: فرضیه سوم بیانگر «تأثیرگذاری بر قدرت» و «تداوم گفتمان اعتراضی شیعه»، از کارکردهای مهم اتّحاد و پیوند تاریخی روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی می‌باشد، همچنین در فرضیه چهارم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، بازاریهای سنتی نیز برای تداوم حیات خود و به حداکثر رساندن منافع، بعضی از مناصب اقتصادی - سیاسی کشور را عهده دار شدند.
رییس اداره فعالیت‌های اجتماعی اداره کل فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم ادامه داد: در فرضیه پنجم ما با جایگزینی روحانیون سیاسی به جای حاکمان گذشته در قدرت، موضوعیت کارکردهای «تأثیرگذاری بر قدرت» و «تداوم گفتمان اعتراضی شیعه» از بین رفته است.
شاخص‌های آزمون‌پذیر تحقیق
حسین‌زاده اضافه کرد: شاخص‌هایی که در این تحقیق مهم است حضور روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی در جامعه مدنی سنتی کشور، ارائه وجوهات شرعی (سهم امام) از طرف بازاریهای سنتی به روحانیون سیاسی، حمایت و اعتبار بخشی از طرف روحانیون سیاسی به بازاریهای سنتی، حضور و قدرت روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی در جامعه (نظام) سیاسی کشور، اتّحاد کارکردی میان روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی، تغییر کارکردی اتّحاد میان روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی، کارکرد تأثیرگذاری بر قدرت، کارکرد تداوم گفتمان اعتراضی شیعه می‌باشد.
وی اظهار کرد: چندین شاخص دیگر نیز چون اعتبار شرعی تشکیل حکومت نزد روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی، استفاده روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی از منابع عمومی و بودجه دولتی، سیاست اسلام زدایی، بسط فعالیّت‌های ترویجی مذهبی، بازار وابسته مدرن، روحانیون میانه‌رو، روحانیون سنتی و محافظه‌کار در سیاست‌ورزی در این تحقیق مدنظر بوده است.
پژوهشگر مسائل اجتماعی با اشاره به تایید فرضیه اصلی اول ادامه داد: در این فرضیه ما می‌توانیم ادعا کنیم تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، بین روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی پیوند و اتّحاد کارکردی عمیقی وجود داشته است، همچنین بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، روحانیون سیاسی قدرت حکومتی را در دست گرفتند، اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، بازار سنتی دچار تغییرات ساختاری شده است و ائتلاف و اتّحاد کارکردی بین روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی در مقطع بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تضعیف شده است.
رد یا قبول فرضیه‌های تحقیق ( نتیجه‌گیری)
حسین‌زاده با بیان اینکه آیا این فرضیه درست است یا نه گفت: اولاً، تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، بین روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی پیوند و اتّحاد کارکردی عمیقی وجود داشته است، این پیوند و اتّحاد تاریخی، کارکردهای «تأثیرگذاری بر قدرت» و «تداوم گفتمان اعتراضی شیعه» را در تاریخ معاصر ایران تأمین می‌کرده است.
وی ادامه داد: ثانیاً، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، روحانیون سیاسی قدرت حکومتی را در دست گرفتند، یعنی، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، اکثر مشاغل و مناصب مهم کشور، رهبری نظام، اکثریت کُرسی‌های مجلس خبرگان، تدوین قانون اساسی، اکثریت کُرسی‌های مجلس شورای اسلامی، کابینه دولت، قوّه قضائیه، شورای نگهبان، ائمّه جماعات و جمعه، نمایندگان رهبری در دانشگاه‌ها و نیروهای مسلح و ... در اختیار روحانیون سیاسی قرار می‌گیرد.
پژوهشگر مسائل اجتماعی تاکید کرد: از دوره خاتمی ردیف بودجه برای روحانیت داده شد، ابتدا به بهانه خانه دانشگاهی برای طلاب این اتفاق شروع شد، کم‌کم سازمان تبلیغات، مرکز آموزش امام خمینی(ره) و.. بود که در دولت احمدی‌نژاد به اوج خود رسید، وقتی کسی تامین مالی باشد سراغ شخص دیگر نمی‌رود، به نوعی وجوهات شرعی هم اگر داده می‌شد می‌پذیرفتند اگر هم داده نمی‌شد مهم نبود.
استاد دانشگاه تصریح کرد: ثالثاً، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، بازار سنتی دچار تغییرات ساختاری شده است و ائتلاف و اتّحاد کارکردی بین روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی در مقطع بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تضعیف شده است، به عبارتی دیگر در این ادّعا به دو بخش اشاره می‌شود؛ از یک سو، به ضعیف شدن عوامل تأثیرگذار بر ارتباط متقابل و اتّحاد بین روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی و از سوی دیگر، به تضعیف یا حذف کارکردهای حاصل از این اتّحاد و پیوند تاریخی اشاره دارد.
اعضای هیئت علمی دانشگاه با اشاره به تایید فرضیه اصلی دوم گفت: در کنار فقها و روحانیون سیاسی، اکثر بازاریهای سنتی مذهبی هم علی‌رغم اینکه سال‌های طولانی موافق اندیشه متعارض با حکومت در عصر غیبت امام عصر(عج) بودند و براساس این آموزه، زندگی دنیوی و معنوی خود را سامان می‌دادند، با تطوّر فقه سیاسی شیعه (به ویژه با تدوین نظریه ولایت فقیه)، تطوّر اندیشه‌ای یافتند و فتاوی مراجع تقلید خود در برپایی حکومت اسلامی را نه تنها مذموم ندانسته، بلکه واجب شرعی می‌دانستند.
وی مطرح کرد: این تطوّر اندیشه‌ای، تبلور عینی هم یافت و کمک شایانی به جنبش‌های اعتراضی علیه حکومت پهلوی و به خصوص وقوع انقلاب اسلامی و شکل‌گیری جمهوری اسلامی کرد.
رییس اداره فعالیت‌های اجتماعی اداره کل فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم در ادامه با تایید فرضیه سوم افزود: از یک طرف، تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، روحانیت شیعه از نظر تأمین منابع مالی، وابستگی شدیدی به گروه‌های مردمی چون بازاریهای سنتی داشته و از دولت مستقل بوده است، یعنی منابع مالی چون «خمس (سهم امام)» و «املاک موقوفه»، منابع مالی اصلی روحانیت شیعه بوده که تماما از دسترس دولت خارج بوده‌اند.
پژوهشگر مسائل اجتماعی ادامه داد: از طرف دیگر، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و به قدرت رسیدن روحانیون سیاسی، منابع مالی روحانیت شیعه به منابع عمومی و بودجه دولتی منتقل شد و به جای مردم، دولت تأمین‌کننده منابع مالی شد و به طبع وابستگی روحانیت به حکومت هم بیشتر شده است، یعنی، به اشکال و شیوه‌های مختلف، روحانیون، حوزه‌های علمیه و سازمان‌های مرتبط با آن، وابستگی مالی به دولت اسلامی پیدا کردند و ردیف‌های بودجه برای آنها اختصاص یافت، بنابراین امکان فعالیت‌های ترویجی آموزه‌های مذهبی نیز بیشتر شده است.
وی در راستای تایید فرضیه دوم فرعی خود خاطرنشان کرد: صدمات مشترکی چون کاهش قدرت روحانیون و توجه فراوان به بازار وابسته مدرن، به عنوان نمونه‌هایی از عملکرد حکومت پهلوی دوم، از عوامل مهم تقویت رابطه روحانیون سیاسی و بازاریهای سنتی می‌باشند.
استاد دانشگاه با بیان اینکه از نظر من فرضیه چهارم فرعی در دهه اول پس از انقلاب اسلامی تأیید و در دهه دوم رد می شود اظهار داشت: در برهه زمانی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، در کنار به قدرت رسیدن روحانیون سیاسی، بخشی از بازاریهای سنتی نیز وارد «جامعه سیاسی» (قدرت) شده و با دراختیار گرفتن بعضی از مناصب مهم سیاسی ـ اقتصادی، منافع خود را دنبال می‌کردند.
حسین‌زاده ادامه داد: البته این اتفاق در دهه اول بعد از پیروزی انقلاب روی داد و با خارج شدن بازاریهای سنتی از دولت در اواخر دهه اول و ادامه آن در دهه دوم بعد از انقلاب، تنش بین دولت اسلامی و بازاریهای سنتی افزایش یافته و سهم بازار از مناصب دولتی کمتر شد.
وی در ادامه با ارائه پیشنهاداتی برای روابط مجدد بین دو نیرو روحانیت سیاسی و بازار سنتی افزود: پیشنهاد می‌شود، محققین علاقمند در فرصت‌های آتی، بتوانند تحولات اخیر را با دقت بررسی و نتایج آن را با یافته‌های این رساله مقایسه نمایند، این رساله، مطالعه تطبیقی رابطه روحانیون سیاسی با بازاریهای سنتی را در دو دهه قبل و بعد از انقلاب اسلامی مورد توجه قرار داده که پیشنهاد می‌شود، اینگونه مطالعه تطبیقی برای رابطه دیگر نیروهای اجتماعی ـ سیاسی تأثیرگذار با یکدیگر (مثلاً رابطه روحانیون با روشنفکران) در تاریخ معاصر ایران پیگیری شود.
استاد دانشگاه گفت: از آنجا که این رساله، منحصرا تحولات دو دهه قبل و بعد از وقوع انقلاب اسلامی را مدنظر دارد، وضعیت سال‌های اخیر بازار سنتی و رابطه آن با جمهوری اسلامی مورد توجه قرار نگرفته است، ولی به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر رخدادهائی به وقوع پیوسته است که می‌تواند مدعیات این رساله را با چالش‌های جدی مواجه کند.
در تاریخ اجتماعی یکی از نقاط کور نقش نیروهای اجتماعی در بحث دین است
در ادامه این نشست دکتر سیدمحمود نجاتی حسینی، مدیر بخش جامعه شناسی دین موسسه مطالعات و تحقیقات و اجتماعی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه تحقیفات خوبی راجع به دین‌داری انجام شده است، اظهار داشت: اما از نظر حیات دینی و تاریخی تحقیقات صورت نگرفته است، در تاریخ اجتماعی یکی از نقاط کور نقش نیروهای اجتماعی در بحث دین است که شامل نهادها، جریان‌های مختلف می‌شود، نقش روحانیت و بازار به عنوان نیروهای سنتی از جمله بحث‌هایی می‌باشد که باید بررسی شود.
مدیر بخش جامعه شناسی دین موسسه مطالعات و تحقیقات و اجتماعی دانشگاه تهران ادامه داد: نیروهای بازار و نیروهای روحانیت به عنوان نیروهای قدرتمند کمتر مورد توجه قرار گرفته است، تاریخ اجتماعی دینی ایران به خصوص معاصر کمتر مورد نظر است، نقش نیروهای اجتماعی ضد سنتی باید بررسی شود، پیدایش نیروهای مدرن به عنوان روشنفکر درون حکومتی و اوپوزیسیون نیز باید مورد نظر باشد.
نجاتی حسینی در پایان گفت: نقش نیروهای اجتماعی جدیدتر در فضای جمهوری اسلامی ایران مثل حوزه عمومی و فضای مجازی بسیار قابل اهمیت است، تعامل و تقابل نیروی اجتماعی روحانیت با دیگر گروه‌ها به اینگونه است که روحانیت می‌بیند که دیگر گروه‌ها چگونه رفتار می‌کنند./816/