به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در درس خارج فقه رسانه که در مورخه یک شنبه 16 آبان سال 95 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید به بررسی دو روایت در مورد بنیان گذاری سنت های حسنه و سیئه در جامعه اسلامی اشاره کرد و گفت: اگر به این سنت بد، ظلم آمیز و جور عمل شود برای بینان گذار مانند همان وزر، اثم و گناه نوشته می شود بدون این که از آنهایی که این عمل بد را انجام می دهند گناهی کاسته شود و اگر سنت حسنه ای باشد به همین صورت از ثواب برخوردار خواهد بود.
ایشان در ادامه گفت: خیلی از مواردی که در این دهه های اخیر در کشور ما باب شده است سنت های حسنه ای است که رسانه ملی بنیان گذاشته و یا احیا کرده است و شبکه های مختلف با انسجام و هم پوشانی توانسته اند در این عرصه موفق شوند به عنوان مثال تلاوت جمعی قرآن کریم در ماه مبارک رمضان یکی از همین موارد است که در کشورهای دیگر نیز تبدیل به سنت حسنه شده است.
استاد در پایان به سنت غلط سیزده بدر که توسط رسانه ملی نیز تبلیغ می شود اشاره ای داشت و گفت: رسانه همان طور که در بحث امر به معروف باید وظیفه اش را درست انجام دهد و منکر را بزداید در اینجا نیز همان گونه که سنت های حسنه را پایه گذاری می کند، می بایست سنت های سیئه را بزداید و اگر نمی تواند باید سیئه بودن آن را از بین ببرد.
اهم مباحث استاد رفعتی به شرح ذیل می باشد:
خلاصه ای از درس گذشته
یکی دیگر از اهدافی که رسانه دینی در پیامهایی که ارسال می کند باید داشته باشد و این هدف نیز از هدف¬های میانی و زیر مجموعه آن هدف اصلی است سنت سازی و بنیان و احیا و تقویت سنت حسنه است.
جمع سنت، سنن است و از ماده «سنّ یسنّ» أخذ شده است.
در لغت «سن» به معنای صیقل دادن و تیز کردن و نشان دادن است.
از همین معنای لغوی، معنای عرفی سنت گرفته شده است که به راه و رسم و آداب و نوعی رفتار و کردار سنت گفته می شود و فرهنگ عام تر از سنت است.
اگر این گونه سنت را تعریف کردیم، شخصی که برای اولین بار این رفتار را انجام می دهد و ترویج می کند بینان گذار و مروج این سنت است که ممکن است حسنه یا سیئه باشد.
ما باید تفاوت بدعت و سنت سیئه را خوب متوجه شویم. مراد ما در اینجا هر سنتی نیست و اگر می گوییم که یکی از وظایف و کارکردهای رسانه دینی و پیام آن این است که سنت را پایه گذاری کند، مقصود سنت حسنه است.
پس در مورد سنت ادله ای که می آوریم مختص به قید «حسنه» است اما اگر سنت سیئه پایه گذاری شود وبال آن به گردن بنیان گذار سنت سیئه نیز هست.
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:
وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْر مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْء
هرکس سنت حسنه ای را بنیان گذاری کند اجر آن را می برد و تا روزی که به این روش و سنت دیگران عمل می کنند، این شخص نیز اجر می برد بدون این که از اجر عمل کنندگان به این سنت چیزی کاسته شود.
مثلاً در روایات، اعتکاف در ایام البیض ماه رجب نداریم ولی این سنت حسنه ای است که مطابق با اصول کلیه ی احکام شرعی است.
بحث قمه زنی در حدود 150 سال پیش بنیان گذاری شده است و قبل از آن شاهد این مراسم نبودیم. وقتی این کار را بنیان گذاری کردند گفتند که ما می خواهیم آمادگی خود را برای امام حسین علیه السلام ابراز کنیم. ابتدا علما نفرمودند که این کار خوب و حسن است حتی میرزای نائینی که فتوای ایشان را در امر قمه زنی علم می کنند، می فرماید که کار جایزی است.
استدلالی که مرحوم آیت الله خویی نیز قبل از پیدایش عنوان ثانوی وهن برای مذهب شیعه عنوان کرده اند این است که جواز را مطرح کرده اند و فضیلتی مطرح نکرده اند و فلسفه جواز را عدم آسیب مطرح کرده اند.
رسانه ملی ما هر چه در کجا سنت هست، تبلیغ و ترویج می کند و تنها خط قرمز قمه زنی است. الان نمادهایی را برای عزاداری پخش می کنند که جای تأمل دارد.
در مورد تاسیس سنت حسنه باید با کارشناس دینی مشورت شود تا شبیه نماز تراویح و قمه زنی نشود.
تأسیس سنت های حسنه
یکی از اهداف رسانه تاسیس سنت های حسنه است و در جلسه قبل اقسام سنت را بیان کردیم و به روایت مشهوری رسیدیم که مرحوم کلینی در کافی و شیخ در تهذیب و مرحوم صدوق در خصال نقل کرده اند.
وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْر مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْء
قبل از این که امام صادق علیه السلام به این حدیث رسول خدا استشهاد بفرمایند اقسام جهاد را بیان می فرمایند و به این قسم می رسند:
«أَمَّا الْجِهَادُ الَّذِی هُوَ سُنَّةٌ فَکُلُّ سُنَّةٍ أَقَامَهَا الرَّجُلُ وَ جَاهَدَ فِی إِقَامَتِهَا وَ بُلُوغِهَا وَ إِحْیَائِهَا فَالْعَمَلُ وَ السَّعْیُ فِیهَا مِنْ أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ لِأَنَّهَا إِحْیَاءُ سُنَّةٍ»
سنت در اینجا یعنی مستحب است، بلوغ یعنی رساندن که کار رسانه است.
پس عمل و تلاش کردن در اقامه و احیای سنت از افضل اعمال است. بعد حضرت به این حدیث نبوی استشهاد می کنند که بیان شد.
روایت دیگری از امام باقر علیه السلام داریم که مرحوم شیخ حر عاملی در جلد 11 وسائل یا 16 به چاپ آل بیت این روایت را نقل می کنند. که امام باقر علیه السلام فرمود:
قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ مَنِ اسْتَنَّ بِسُنَّةِ عَدْلٍ فَاتُّبِعَ کَانَ لَهُ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْءٌ
هر شخصی سنت عدلی را بنیان بگذارد و دیگران از آن سنت پیروی کردند برای بنیان گذار اجر عمل افرادی که به این سنت عمل می کنند هست بدون این که از اجر کسانی که به این سنت عمل می کنند چیزی کم شود.
این روایت را بخاطر ادامه اش بیان کردیم که می فرماید:
وَ مَنِ اسْتَنَّ بِسُنَّةِ جَوْرٍ فَاتُّبِعَ کَانَ لَهُ مِثْلُ وِزْرِ مَنْ عَمِلَ بِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَیْءٌ.
اگر به این سنت بد، ظلم آمیز و جور عمل شود برای بینان گذار مانند همان وزر، اثم و گناه نوشته می شود بدون این که از آنهایی که این عمل بد را انجام می دهند گناهی کاسته شود.
روایت دوم به تاسیس سنت های حسنه و سنت های سیئه اشاره دارد که تبدیل به عدل و جور فرموده اند.
نکته: معنای عدل وضع شی در موضع خودش می باشد و کار خوب به جاست و کار ناشایست نابجاست.
اگر چیزی که بنیان گذاشته می شود کار مستحبی و حسن باشد این کار نیز حسن و مستحب است و اگر کار حرامی را به سنت اجتماعی تبدیل می کند کار او حرام است؛ بستگی دارد که متعلق این سنت چه چیزی باشد.
اگر روز خاصی را روز جشن ملی در نظر گرفتند نه حُسن دارد که ثواب داشته باشد و نه ورز دارد که گناه داشته باشد.
نکته: ممکن است در توضیح روایت سوال پیش بیاید که این روایت با آیه 164سوره انعام تضاد ندارد که می فرماید: ( وَ لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرَی)؛ هیچ کس بار وزر دیگری را به دوش نمی کشد، در حالی که در این روایت و روایت قبلی که بحث سنت حسنه بود رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: « فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْر مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ»
در رابطه با اجر می گوییم تفضل خداست و شبهه ای پیش نمی آید.
هر قوم و ملتی که بعد از این بیایند و به این کار خوبی که شما پایه گذاری کردید عمل کردند، ثواب کار خویش را می برند بدون این که از ثواب دیگران کاسته شود، اما آیه می فرماید این وزر و وبال گناه به گردن شخص دیگری نمی افتد، در حالی که در ذیل روایت امام باقر علیه السلام می فرماید: وَ مَنِ اسْتَنَّ بِسُنَّةِ جَوْرٍ فَاتُّبِعَ کَانَ لَهُ مِثْلُ وِزْرِ مَنْ عَمِلَ بِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَیْءٌ؛ وقتی دیگران به این سنت سیئه شخص عمل می کنند وزر آنان برای این بنیان گذار نوشته می شود و منافات ندارد.
زمانی منافات داشت که گناه از آنان برچیده شود و برای این شخص نوشته شود در حالی که حضرت می فرمایند آنان گناه کرده اند و ورزشان به گردن خودشان است اما این فردی که بنیان گذاشته است وزر دارد و چیزی از گناه آنان کم نمی شود.
این عمل مانند کاشت دانه گندم است که وقتی کاشته می شود هزاران دانه گندم از آن می روید و هر کدام بذر می دهد. در واقع این کار بناگذاشتن و کاشتن سیئه است؛ لذا هر چه که دیگران به این سنت سیئه عمل کنند گناه خودش هست.
این عمل مانند شرکت های هرمی است که هر چه دیگران وارد آن شوند، طبقه بالا سود بیشتری می برد و لذا این شخص وزر او را نمی گیرد و این بینان گذار گناه بزرگتری را مرتکب شده است که این سنت بد را در جامعه بنیان گذاشته است و وزر متعلق به خودش هست، اما هر چه دیگران به این سنت بد و روشی که این تأسیس کرده است عمل می کنند گناه فرد بیشتر می شود.
بعضی از اصحاب رسانه تعبیر به مناسک سازی می کنند که من این عبارت را نمی پسندم؛ زیرا این تعبیر مرز تنگاتنگی با بدعت دارد.
مناسک چیزی است که در دین است و ممکن است مانند نماز تروایح شود.
پس گفتیم که گناه شخص سرجای خود باقی است اما گناه دیگران نیز متوجه او می شود و علت این است که او سبب گناه دیگری شده است.
ایفای نقش رسانه در سنت ها
رسانه ها در این زمینه می توانند نقش بسزائی را ایفا کنند اما با همان دقتی که در جلسه قبل عرض کردیم که باید سنت حسنه بنیان نهاده شود.
خیلی از مواردی که در این دهه های اخیر در کشور ما باب شده است سنت های حسنه ای است که رسانه ملی بنیان گذاشته و یا احیا کرده است. شبکه های مختلف با انسجام و هم پوشانی توانسته اند در این عرصه موفق شوند و خیلی از موارد را به سنت حسنه تبدیل کنند که به عنوان مثال تلاوت جمعی قرآن کریم در ماه مبارک رمضان یکی از همین موارد است که در کشورهای دیگر نیز تبدیل به سنت حسنه شده است. در گذشته خود افراد به صورت انفرادی در ماه رمضان تلاوت داشته اند که امروزه به این فرهنگ دسته جمعی تبدیل شده است.
البته سنتهای غیر حسنه ای نیز ترویج گردیده است مانند سنت سیزده بدر که سنت سیئه ای است و رسانه آن را ترویج می کند.
رفتن به طبیعت و مسافرت را در این روز ترویج می کنند که امری خرافی است و نمرودیان این کار را انجام می دادند و از شهر بیرون می رفتند و در همان روز حضرت ابراهیم بت ها را شکست و بعد گفتند که نحسی این روز به بت ها سرایت کرد و بعد به دنبال مقصر گشتند و فهیمدند که تنها کسی که با این سنت غلط مخالف است حضرت ابراهیم است و در صدد سوزاندن او برآمدند و امروزه ما مروج این سنت سیئه شده ایم.
مقابله با سنت سیئه یکی از وظایف رسانه دینی است که باید آن را از بین ببرد و از جامعه دور کند.
هفت سین سنت حسنه یا سیئه ای نیست ولی چهارشنبه سوری سنت سیئه ای است که مطابق با آیین آتش پرستی است.
رسانه می تواند آرام آرام این سنت ها را تغییر دهد. وقتی انقلاب پیروز شد رسانه می توانست جلوی این سنت های غلط را بگیرد و بسیاری از آنان را تغییر دهد. این زمینه وجود داشت که در اعیاد، عید غدیر و فطر مهم تر جلوه کند.
نکته: تشخیص حسنه یا سیئه بودن موضوع شناسی عالمانه ای نیاز دارد که بسیار مهم است و اگر در این مورد برخاسته از اعتقاد به نحوست سیزده باشد کار سیئه ای است.
تعبیر به نحوست را شهید مطهری با استدلال قوی رد می کند و می گوید عدد سیزده هیچ نحوستی ندارد.
اگر کسی با اعتقاد به نحوست در روز سیزده بدر از خانه بیرون برود قطعاً این کار سیئه است. اگر این اعتقاد در مورد چهارشنبه سوری نیز باشد بدعت است که البته مردم ما نسبت به سیزده بدر معتقد نیستند.
قبل از انقلاب مردم حاضر نبودند که پلاک خانه شان 13 باشد و شهرداری از کلمه 12+1 استفاده می کرد.
باید در اینجا بدعت را نیز تبیین کنیم.
نوآوریهایی که به نام دین وارد دین می شود و این معنای اصطلاحی بدعت است و معنای لغوی آن همان نوآوری و نو بودن است.
در مورد خداوند، قرآن می فرماید:
(بَدیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْض)
یکی از اسمای خداوند بدیع است.
اگر بدعت را در مقابل سنت به کار بردیم و گفتیم سنت و بدعت، به این معنایی که ما به کار بردیم نیست و گفتیم که یکی از معانی سنت قول، فعل و رفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله است.
عاصم بن حمید می گوید: شخصی خدمت امیرمؤمنان علیه السلام عرض کرد: این 4 کلمه را برای من توضیح دهید.
سنت، بدعت، جماعت و فرقه
حضرت فرمود: سنت راه و روشی است که پیامبر بیان فرموده است.
بدعت روشی است که بعد از رسول خدا پیاده شده است؛ یعنی چیزی که بعد از رسول خدا آورده اند و جزء دین قرار داده اند.
جماعت آنانند که به حق معتقدند اگر چه اندک باشند. لذا روایت «یدالله مع الجماعه» که بدان تمسک می کنند؛ یعنی با آنان که با گروه حق هستند اگر چه اندک باشند.
اما فرقه پیروان باطلند اگر چه اکثریت باشند.
پس فرقه برای باطل و جماعت برای حق به کار می رود.
سوال: در مورد سیزده بدر باید بگوییم که تبدیل به رسومات شده است و مردم با اعتقاد انجام نمی دهند.
پاسخ: این سنت سیئه ای است که از قدیم بوده و علما سعی کرده اند از حالت اعتقادی خارج کنند و به مردم بگویند به طبیعت برو ولی مستحب و حرام نیست. اگر با این اعتقاد بروی که نحوست در سال تو را می گیرد مبدل به آیینی می شود که مربوط به مراسم بت پرستان است و منشاء آن اعتقادی بوده است.
اگر منشاء آن اعتقادی نباشد یک سنتی است که نه حسنه و نه سیئه است البته اگر حواشی آلوده به گناه نداشته باشد.
در این مورد تغییر ماهیت نیست بلکه باید به مبنای اعتقادی آن نگاه کرد مانند چهارشنبه سوری که با اعتقاد انجام می شد و دولت طاغوتی این کار را تشویق می کرد و هویدا که در آن زمان نخست وزیر بود این کار را انجام می داد.
سوال: امروز جوانان می خواهند اقناع شوند و باید پاسخ جوانی که می پرسد من اعتقادی به آن ندارم و می خواهم از طبیعت استفاده کنم را بیان کرد!
پاسخ: در پاسخ می گوییم اگر به این کار اعتقادی نداری چرا در روز 12 فروردین نمی روی و این کار را مختص به روز سیزده بدر می دانید؟! بنابراین این عمل سنت حسنه نیست.
رسانه باید سنتهای حسنه را از جامعه بزداید و یا حداقل سیئه بودن آن را از بین ببرد و اگر رسانه ای این کار را انجام داد، وزر و وبالش بر گردن بنیان گذار و ترویج دهنده آن است و لذا رسانه به چهارشنبه سوری نمی پردازد.
اسلام با هر آیینی که به نحوی مربوط به بت پرستی است مبارزه کرده است و می گوید اگر بتی را به عنوان دکور استفاده کنند خرید و فروش آن نیز حرام است و اگر طلا هست نیز آن را بشکند و استفاده کند.
رسانه همان طور که در بحث امر به معروف باید وظیفه اش را درست انجام دهد و منکر را بزداید در اینجا نیز همان گونه که سنت های حسنه را پایه گذاری می کند، می بایست سنت های سیئه را بزداید و اگر نمی تواند باید سیئه بودن آن را از بین ببرد.
مجسمه ای که بت نیست ساختنش اشکال دارد ولی خرید و فروش آن اشکال ندارد.
ساختن مجسمه کامل انسان حرام است و ساختن رخ اشکال ندارد و این بحث در مکاسب آمده است.
بعضی از فقها می فرمایند اگر خرید و فروش اعانه بر ساختن باشد این عمل نیز حرام است اما آنچه که مجوز دارد مجسمه است و نه بت.
صلیب نیز آرم مسیحیت و اعتقاد باطل است و حتی چوب فروش اگر چوب را برای ساخت صلیب بفروشد حرام است؛ زیرا صلیب بدعت در دین مسیحیت است و پولی که نیز می گیرد حرام و سُحت است زیرا برای خدا شریک قائل می شوند.
سرچشمه این موارد بدعت است و اسلام به همین جهت با آن مخالفت صریح دارد.
در بحث صغروی در مورد چهارشنبه سوری می گویم هر گونه که بخواهید درست کنید فائده ای ندارد زیرا مظهر بت پرستی است و پایه اش بدعت است.
سوال: مساله در مورد شطرنج چگونه است؟
پاسخ: شطرنج فعل است و اعتقاد نیست و نمی توان چهار شنبه سوری و سیزده بدر را با مساله شطرنج مقایسه کرد. اگر موضوع شطرنج قمار باشد حرام است و اگر ورزش باشد حرام نیست و در این مساله امام نفرموده است که حرام نیست و زمانی که شاگرد امام، آقای قدیری اعتراض می کند که شما کجا و حلیت شطرنج؟ ایشان می فرمایند که من علی فرض پاسخ می دهم که اگر جزء قمار نباشد اشکال ندارد.
بعد از انقلاب تغییری در فتوای ایشان ایجاد نشد.
در مورد سیزده بدر اگر بر اساس اعتقاد به نحوست نباشد حرام نیست ولی سنت حسنه نیست و باید از سنت سیئه بودن آن را خارج کنیم.
از ابتدا به عنوان سنت سیئه ای پایه ریزی شده است و دلیل همان نحوست است.
سوال: اگر کسی به این نیت نحسی بیرون نرود کمک به سنت سیئه کرده است که باید در این روز بیرون باشند.
پاسخ: اگر آن کار اثم باشد این نیز اعانه بر اثم است و بر فتوای اکثریت و مشهور حرام است./926/902/ص
تقریر: محسن جوادی صدر