به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی، در درس خارج فقه رسانه که در روز شنبه مورخه 15 آبان سال 95 در موسسه فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار گردید به بررسی یکی دیگر از اهداف رسانه دینی در جامعه پرداخت و گفت: بعد از امر به معروف و نهی از منکر رسانه می بایست در ترویج سنت ها و رسومات حسنه کوشش فراوان نماید که این هدف نیز از اهداف میانی و زیر مجموعه آن هدف اصلی است که سنت سازی، بنیان، احیا و تقویت سنت حسنه است.
ایشان در ادامه گفت: باید تعریف سنت حسنه را به خوبی درک کنیم و حدود و تباید تعریف سنت حسنه را به خوبی درک کنیم و حدود و ثغور آن با سنت سیئه و بدعت روشن شود تا رسانه در این امر مهم دچار اشتباه نگردد.
استاد در پایان به روایتی از امام صادق علیه السلام در مورد سنت حسنه اشاره کرد و در باب سنت قمه زنی و نظر علما و پیشینه آن نکاتی را بیان کرد.
اهم مباحث استاد رفعتی به شرح ذیل می باشد:
خلاصه ای از درس گذشته
قرآن کریم به بسیاری از هنجارها و آداب و رسوم پرداخته است در حالی که مورد پذیرش اسلام نیست.
مثلاً در آیه دوم سوره مجادله می فرماید:
(الَّذینَ یُظاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسائِهِمْ ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ ..
با فرهنگ غلط جامعه در این آیه مبارزه می کند که در واقع جزئی از فرهنگ جامعه شده بود و به عنوان بخشی از حقوق و ارزش های جامعه مطرح شده بود و نسبت به همسر ظهار می کردند.
قرآن می فرماید به هیچ عنوان ما چنین رسم غلطی را نمی پذیریم.
چیزی که در فرهنگ جامعه جهانی بود چیزی است که بدان پایبند هستند و قول باطل است.
قرآن که رسانه معجزه گر رسول خداست، به شدت با این فرهنگ غلط جامعه مبارزه می کند.
باز در آیه 12 سوره ممتحنه می فرماید زمانی که زنها می خواهند با پیامبر بیعت کنند باید قول دهند که این فرهنگ فساد و منحط موجود در بین جاهلیت را نداشته باشند و در زندگیشان این فرهنگ بی بند و باری، اسراف، سرقت و غیره را کنار بگذارند.
باید زنان پیمان ببندند که در امور معروف هیچ گونه نافرمانی نکنند و به دنبال معروف باشند تا بیعتشان پذیرفته باشد.
در اینجا بحث امر به معروف و نهی از منکر نیست.
به آیه 41 سوره حج اگر مراجعه کنیم، می بینیم که امر به معروف و نهی از منکر را وظیفه حاکمیت می داند که ما اثبات کردیم تاسیس رسانه دینی از وظایف حاکم دینی است.
این افراد به دنبال تحقق این هستند که امر به معروف گسترش یابد و منکر از جامعه برچیده شود و توسط حاکمیت مدیریت شود که این کار از طریق رسانه ممکن است.
به همین خاطر در آیه 109 سوره آل عمران می فرماید: بهترین ملت و امت آن است که این فرهنگ را داشته باشد و جامعه اش جامعه دوری از منکر و سرشار از معروف باشد و این جامعه عکس آن جامعه ای است که شیطان و منافقین می خواهند.
در آیه 69 سوره توبه می فرماید: (الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ یَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ إِنَّ الْمُنافِقینَ هُمُ الْفاسِقُون)
اگر شما مصادیق این آیه یعنی هزاران شبکه ماهواره و سایت های منافقین را ببینید، متوجه می شوید که می خواهند گناهانی مانند همجنس بازی را تبدیل به معروف کنند و می خواهند این گونه گناهان را به عنوان کار عقلایی و مشروع جلوه دهند و اگر کشوری با این گناهان مقابله کند می گویند این کشور با حقوق بشر مشکل دارد و ارزش بشر به این است که هر کاری خواست انجام دهد آزاد باشد.
روش بیان معروف و منکر متفاوت است که باید در بحث روش شناسی بدان بپردازیم.
شخصی که برنامه ای را به نمایش می گذارد با این کار ترویج می کند. اگر فحشاست در واقع اشاعه فحشا هست و اگر معروف است اشاعه معروف است و کار خوبی است.
رسانه دینی نیز وظیفه دارد که آثار خوب معروف را نشان دهد و زشتی و قباحت منکر و آثار سوء آن را جلوه گر کند.
در آیه 21 سوره مبارکه نور می فرماید: ای مومنین! از گامهایی که شیطان می خواهد به سمت بی دینی و کفر برود پیروی نکنید. بنای شیطان این است که شما را به سمت بدی ها ببرد و منافقین نیز همین تبعیت شیطان را پذیرفته اند که به دنبال بنای همین منکرات در جامعه است.
به تعبیر دیگر در رکن دوم فرهنگ سازی توسط رسانه دینی، مقوله بزرگ جنگ نرم یا همان جنگ فرهنگی نهفته شده است که مقابله با خطوات شیطان و برنامه منافقین است.
بنابراین اگر کار فرهنگی می خواهد توسط رسانه دینی صورت بگیرد، یکی از ارکانش نهی منکر یا مبارزه با تهاجم فرهنگی و فرهنگ منحط شیطانی، نفاق و کفر است.
در 13 سال در مکه نسبت به پیامبر تبلیغات منفی کردند که او ساحر و دیوانه است و در قرآن نیز بدان اشاره شده است.
به همین صورت تبلیغات منفی را ادامه دادند تا متوجه عدم اثر آن شدند و بعد جنگ با پیامبر را شروع کردند.
دشمنان پیام رسان ها را می خواهند بکشند تا در انتقال پیام الهی موفق نشوند.
با این آیات مسلم شد که مسیر هدف گذاری پیام و رسانه دینی چیست.
این گونه نیست که اگر سبک زندگی مردم دینی شد و فرهنگ اسلامی در جامعه پیاده شد، تهاجم فرهنگی دشمن شروع می شود.
تا قبل از این که شما برای از بین بردن فرهنگ منحط کاری انجام دهید آنان تهاجمی ندارند و این تهاجم بعد از فعالیت و موفقیت ما شروع می شود.
دفع از منکر مهم تر از رفع منکر است. رفع این است که بگذاریم بیاید و سپس آن را برداریم اما دفع به این است که از ابتدا نگذاریم بیاید و در برابر تهاجم بایستیم.
وظیفه رسانه دینی دفع منکر است یعنی جلوگیری و مقابله با تهاجم فرهنگی دشمن.
سنت سازی
یکی دیگر از اهدافی که رسانه دینی در پیامهایی که ارسال می کند باید داشته باشد و این هدف نیز از هدفهای میانی و زیر مجموعه آن هدف اصلی است سنت سازی و بنیان و احیا و تقویت سنت حسنه است.
در این مقوله بر هر دو مورد تکیه داریم و باید هم سنت سازی و هم احیا صورت پذیرد و در مقابل جلوگیری از بدعت ها باید در دستور کار باشد؛ یعنی از سنت های سیئه جلوگیری شود.
قبل از آن که به دلیل این مطلب بپردازیم به تعریف سنت و بدعت می پردازیم تا در ذهن آقایان خدشه ای پیش نیاید.
جمع سنت، سنن است و از ماده «سن یسن» أخذ شده است.
در لغت «سن» به معنای صیقل دادن و تیز کردن و نشان دادن است.
از همین معنای لغوی، معنای عرفی سنت گرفته شده است که به راه و رسم و آداب و نوعی رفتار و کردار سنت گفته می شود و فرهنگ عام تر از سنت است.
البته معنای لغوی و عرفی سنت را عرض می کنیم و الا معانی دیگری نیز دارد.
این سنت به معنای روش خاص است اما فرهنگ به رفتار، آداب و اعتقادات عمومی جامعه می گویند.
سنت همان آداب و رسوم خاص و ویژه است که می توان به سنت عزاداری و زنجیر زنی اشاره کرد.
ما نیز با همین معنای عرفی سنت در این بحث کار داریم که یکی از اهداف رسانه دینی است که بنیان گذاری سنت حسنه داشته باشد و سنت سازی کند.
در رابطه با سنت معانی تخصصی زیادی داریم که از باب نمونه می توان به معنای سنت در فقه اشاره کرد.
در فقه به قول، فعل و تقریر معصوم علیه السلام سنت اطلاق می شود.
هر رفتار و کار خوبی اجتماعی را در فقه سنت نمی گویند و فقط سخن و عملکرد پیامبر و ائمه علیهم السلام سنت محسوب می شود.
در علم کلام سنت های الهی به معنای دیگری است؛ یعنی در واقع قوانین یا قرار دادهای پروردگار و یا امور تکوینی را شامل می شود.
سنت الهی این است که برای همه بندگان امداد داشته باشد که این قراردادی بین خدا و بندگان است و یا مساله استعداد عذاب و عقاب مباحث تخصصی در باب علم کلام هستند که در همان جا از آن بحث می شود و ممکن است تکوینی یا تشریعی باشد.
( و لن تجد لسنة الله تبدیلاً)
از تفاوت های این سنت با سنت عرفی این است که تبدیل پذیر نیست و ما افراد بشر هستیم که آداب و رسوم و سنت هایمان تغییر می یابد و چیزی که امروز خوب است ممکن است فردا بد شود، مثلاً قانونی را امروز وضع می کنیم و در 4 سال آینده با تغییر دولت یا مجلس قانون نیز عوض می شود.
بدا نیز استثنا هست و در سنت های الهی نیست بلکه در تطبیق و در موارد خاص نسبت به افراد است و مثلاً برای قانون امداد و استدراج بدا حاصل نمی شود بلکه ممکن است برای فردی بر اساس تقدیرات مقدر شده بوده که بدا حاصل شود اما نسبت به قوانین کلی الهی تغییر نمی کند؛ پس در مصادیق جزئی خارجی بدا حاصل می شود.
آنچه که ما در اینجا بحث داریم تعریف عرفی سنت است.
اگر این گونه سنت را تعریف کردیم، شخصی که برای اولین بار این رفتار را انجام می دهد و ترویج می کند بینان گذار و مروج این سنت است که ممکن است حسنه یا سیئه باشد.
پس در سنت مانند بدعت این ویژگی هست که برای اولین بار وقتی شخصی آن را انجام می دهد بنیان گذار است و اگر سنت سیئه باشد «سن سنة السیئه» و اگر «ادخال ما لیس فی الدین فی الدین» باشد، بدعت است و ما در اینجا بدعت را تعریف کردیم که در مقابل سنت است که آن نیز رفتار و مناسک نوئی است که بینان گذاری می شود ولی به دلیل این که اصول کلی دین با آن موافق نیست و به نام دین انجا می شود، بدعت نام می گیرد.
پس ما سه چیز داریم:
- سنت حسنه
- سنت سیئه
- بدعت
آنچه که در اینجا بحث می کنیم سنت حسنه در برابر سنت سیئه است.
آدابی در جامعه پایه گذاری، بنیان گذاری و نهادینه شود و از لحاظ شرع و دین کار خوب و حسنی ملقب و توصیف شود. اما اگر کار خوبی نهادینه نشد و رفتار سوئی را بنیان گذاری کردیم سنت سیئه می شود اما به نام دین انجام نگرفته است.
در صورتی که به نام دین انجام شود و بدان نسبت دهیم، بدعت حاصل می شود.
نکته: اگر چیزی با اصول کلی دین مخالف باشد بدعت است اما گفتن بعضی از اذکار که سند ضعیف دارند از باب تسامح در ادله سنن اشکالی ندارد. حتی برخی که تسامح در ادله سنن را قبول ندارند از باب اخبار من بلغ مشکلی ندارد و اگر کسی به نام امام یا معصوم نگفته باشد اشکالی ندارد. در مورد زیارت امامزاده های واجب التعظیم نیز نماز باید هدیه باشد.
ما باید تفاوت بدعت و سنت سیئه را خوب متوجه شویم. مراد ما در اینجا هر سنتی نیست و اگر می گوییم که یکی از وظایف و کارکردهای رسانه دینی و پیام آن این است که سنت را پایه گذاری کند، مقصود سنت حسنه است.
چیزی که خوب است باید به عنوان سنت پایه گذاری شود و باید با نظر کارشناسان اسلام شناس صورت گیرد که چه چیزهایی رسم خوبی است و حسنه است.
در زمان خلیفه دوم همین اشتباه صورت گرفت و به خاطر خوب بودن نماز جماعت، نماز تروایح را درست کردند و غافل بودند که نمی توان نماز مستحبی را به جماعت خواند و بعد از سالیانی که حضرت امیرمومنان علیه السلام به خلافت رسیدند می خواستند جلوی این بدعت را بگیرند اما تظاهرات اجازه ندارد که در برداشتن این بدعت موفق شوند.
پس در مورد سنت ادله ای که می آوریم مختص به قید «حسنه» است اما اگر سنت سیئه پایه گذاری شود وبال آن به گردن بنیان گذار سنت سیئه نیز هست.
روایات فراوانی در کتب شیعه و سنی آمده است.
این روایت در کتاب کافی مرحوم کلینی آمده است و شیخ طوسی در تهذیب و مرحوم صدوق در خصال نقل کرده اند و علامه مجلسی در بحار آورده است و شیخ حر عاملی نیز در وسائل بیان کرده است.
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:
وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْر مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْء
هرکس سنت حسنه ای را بنیان گذاری کند اجر آن را می برد و تا روزی که به این روش و سنت دیگران عمل می کنند، این شخص نیز اجر می برد بدون این که از اجر عمل کنندگان به این سنت چیزی کاسته شود.
این تعریف همان چیزی است که از عرف گرفته می شود.
مثلاً در روایات، اعتکاف در ایام البیض ماه رجب نداریم ولی این سنت حسنه ای است که مطابق با اصول کلیه ی احکام شرعی است.
آنچه در سیره رسول خدا صلی الله علیه وآله آمده است اعتکاف در ده روز پایانی ماه رمضان بوده است اما این سنت حسنه ای است که پایه گذاری شده است یا به طور مثال این جمعه اول ماه محرم هر سال که به عنوان روز جهانی حضرت علی اصغر علیه السلام پایه گذاری شده است.
پس با این تعاریفی که کردیم مرز این سه تعریف برای همگان روشن شد.
فعلاً قصد نداریم مصادیق بسیاری از این موارد را بیان کنیم و می خواهیم بحث رسانه دینی را مطرح کنیم و باید رسانه دینی در همه موارد به آسیبها و الزامات نیز دقت داشته باشد تا مشکلی پیش نیاید. به عنوان مثال اگر دهه های عزاداری را زیاد کنیم به دهه عزداری امام حسین علیه السلام آسیب جدی می رسد و در این موارد جای شادی برای مردم نمی ماند.
بحث قمه زنی در حدودو 150 سال پیش بنیان گذاری شده است و قبل از آن شاهد این مراسم نبودیم. وقتی این کار را بینان گذاری کردند گفتند که ما می خواهیم آمادگی خود را برای امام حسین علیه السلام ابراز کنیم. ابتدا علما نفرمودند که این کار خوب و حسن است حتی میرزای نائینی که فتوای ایشان را در امر قمه زنی علم می کنند، می فرماید که کار جایزی است.
باید سنت گذاری حسنه باشد نه این که امر جایزی را ترویج کنیم که به اصطلاح پنجاه پنجاه است و اگر انجام ندهی اشکالی پیش نمی آید.
ممکن است عوام این معنای جواز را نفهمند ولی فقیه بر اساس مبانی فقهی فتوا می دهد.
استدلالی که مرحوم آیت الله خویی نیز قبل از پیدایش عنوان ثانوی وهن برای مذهب شیعه عنوان کرده اند این است که جواز را مطرح کرده اند و فضیلتی مطرح نکرده اند و فلسفه جواز را عدم آسیب مطرح کرده اند.
البته یکی از آقایانی که مروج قمه زنی در شبکه های ماهواره ای است می گوید قمه زنی افضل شعیره برای امام حسین علیه السلام است! ایشان هیچ دلیلی در این باره ندارند.
در تشخیص حسنه بودن این سنت هیچ دقتی صورت نگرفته است و متدوال شده است و تا به امروز ادامه پیدا کرده است و در خفا صورت می گیرد و متاسفانه در شبکه های ماهواره ای پخش می شود.
باید مرزهای سنت سیئه، سنت حسنه و بدعت را شناخت.
سوال: استفاده از موزیک و موسیقی در عزاداری امام حسین علیه السلام چگونه است؟
پاسخ: ما در آینده بحث موسیقی در رسانه را مطرح خواهیم کرد و می گوییم آیا در مراثی و عزاداری استثنا دارد یا خیر.
ممکن است در مواردی هدف بنیان گذار درست باشد اما دقت لازم را انجام نداده است.
رسانه ملی ما هر چه در کجا سنت هست، تبلیغ و ترویج می کند و تنها خط قرمز قمه زنی است. الان نمادهایی را برای عزاداری پخش می کنند که جای تأمل دارد.
در مورد تاسیس سنت حسنه باید با کارشناس دینی مشورت شود تا شبیه نماز تراویح و قمه زنی نشود.
در معنای عرفی یکی از معانی سنت این است که از قدیم بوده است ولی آن معنا مراد ما نیست و یکی از اهداف را تاسیس و احیای سنت بیان کردیم.
قبل از این که امام صادق علیه السلام به این روایت پیامبر اشاره داشته باشند می فرمایند:
أَمَّا الْجِهَادُ الَّذِی هُوَ سُنَّةٌ لَا یُقَامُ إِلَّا مَعَ فَرْضٍ فَإِنَّ مُجَاهَدَةَ الْعَدُوِّ فَرْضٌ عَلَى جَمِیعِ الْأُمَّةِ وَ لَوْ تَرَکُوا الْجِهَادَ لَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ وَ هَذَا هُوَ مِنْ عَذَابِ الْأُمَّةِ وَ هُوَ سُنَّةٌ عَلَى الْإِمَامِ وَحْدَهُ أَنْ یَأْتِیَ الْعَدُوَّ مَعَ الْأُمَّةِ فَیُجَاهِدَهُمْ وَ أَمَّا الْجِهَادُ الَّذِی هُوَ سُنَّةٌ فَکُلُّ سُنَّةٍ أَقَامَهَا الرَّجُلُ وَ جَاهَدَ فِی إِقَامَتِهَا وَ بُلُوغِهَا وَ إِحْیَائِهَا فَالْعَمَلُ وَ السَّعْیُ فِیهَا مِنْ أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ لِأَنَّهَا إِحْیَاءُ سُنَّةٍ
توضیح بیشتری در رابطه با این روایت را در جلسه بعد بیان خواهیم کرد./926/902/ص
تقریر: محسن جوادی صدر