به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت الاسلام والمسلمین الهی خراسانی، استاد فقه حوزه علمیه خراسان در اولین جلسه درس فقه امر به معروف و نهی‌ازمنکر با رویکرد تربیتی،حکومتی به تبیین و جایگاه بحث «امربه معروف و نهی از منکر در فقه امامیه » پرداخت.
خلاصه درس امروز
حجت الاسلام والمسلمین الهی خراسانی درجلسه امروز به بررسی موارد ذیل پرداختند؛
1- تبویب فقه و جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در تبویب فقه
2- بیان مبادی بحث
3- فهرست مطالب
4- اهمیت بحث(از حیث درون‌دینی و برون‌دینی و نظام اسلامی وحکومت اسلامی وجامعه اسلامی.)
تقریر درس در ذیل تقدیم شما خواننده گرامی می شود.
بسم الله الرّحمن الرّحیم
تبویب فقه و جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در تبویب فقه:
استاد سطح عالی حوزه علمیه خراسان درتبیین ابواب فقهی فرمودند؛ 51 یا 56 یا اخیرا 75 باب، از طهارت تا دیات،ابواب فقهی را تشکیل می‌دهد. تقسیم این ابواب توقیفی نیست ولی مطابق سنتی که از قرن پنجم میان اهل‌سنت و شیعه شکل گرفته ابواب فقهی را به عبادات و معاملات و احکام و اخیرا به عبادات و معاملات تقسیم نموده‌اند. قبلا احکام را خارج از معاملات می دانستند؛ ولی در سده‌های اخیر چون معاملات را در غیرعبادات فرض شده، لذا همۀ غیرعبادات را در معاملات فرض کرده‌اند.
یکی از ابوابی که در عبادات در شیعه مطرح بوده و در بعضی از متون علمای ما و اهل‌سنت به عنوان سیاسات آمده «امر به معروف و نهی از منکر» است. امر به معروف و نهی از منکر هم سبقۀ کلامی دارد و هم سبقۀ فقهی.
به لحاظ کلامی در مذاهب دیگر، یکی از اصول خمسۀ معتزله و یکی از ارکان عقیدتی خوارج، مسالۀ «امر به معروف و نهی از منکر» است.
به لحاظ فقهی هم به شکل مستقل و هم در ذیل ابواب دیگر مطرح شده است. در شیعه هم ذیل کتاب جهاد و هم رسائل مستقلی در این جهت نوشته شده و هم در ابوابی دیگر بعد از باب جهاد آمده است. آنچه که محل بحث ما در اینجاست سبقۀ کلامی این بحث است؛ چرا که زوایای کلامی بحث را باید به علم کلامی واگذار نمود.
بیان مبادی بحث:
ایشان فرمودند که مبادی بحث ،شامل پیشینۀ و اهمیت بحث، تطور بحث به لحاظ فقهی، تبارشناسی بحث، روش و رویکرد بحث و ساختار فقهی این بحث می‌باشد.
فهرست مطالب:
استاد سطح عالی حوزه علمیه خراسان فهرست مطالب رادر4 بخش تنظیم فرمودند؛
بخش اول: مدخل بحث
اهمیت درون دینی و برون دینی بحث؛
تبارشناسی بحث؛
روش و رویکرد بحث؛
ساختار و شبکه مسائل بحث؛
پیشینه و تطور بحث در فقه شیعه و اهل سنت؛
و اهمیت مطالعات در این زمینه اجمالا اشاره خواهد شد.
بخش دوم: حکم امر به معروف و نهی از منکر
مفهوم شناسی (مفاهیم امر، معروف و منکر و ارتباطش با مفاهیم مشابه)؛
حکم شناسی.
بخش سوم: شروط و صلاحیات امر به معروف و نهی از منکر
شروط و صاحیات
مناهج
آلیات
ابزار
بخش چهارم فروع و متفرقات:
فروعات ذکر شده در خود باب؛
فروعات متفرقه در ابواب دیگر مثل امر به معروف نسبت به فرزندان و همسر و …
اهمیت بحث:
استاد سطح عالی حوزه علمیه خراسان فرمودند؛از حیث درون‌دینی و برون‌دینی و نظام اسلامی وحکومت اسلامی وجامعه اسلامی این بحث دارای اهمیت وقابل طرح می‌باشد.
درون دینی:
جایگاه امر به معروف و نهی ازمنکر در نصوص دینی و تاکید مکرر نصوص بر مواظبت بر این فریضه و پرهیز از ترک، که در اینجا به یک آیه و یک روایت در اینجا شاره می‌شود.
یک آیه: توبه 71
«وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ یُطیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ»؛ مردان و زنان مؤمن دوستان و یاوران یکدیگرند. این که دوست و یاور هم هستند ولی هم و نسبت به یکدیگر همبستگی دارند.
ضابط کلمۀ «ولی» دوستی، مسئولیت و همبستگی است. یعنی رعایت «یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ» نسبت به یکدیگر.
یک روایت: حکمت 31
در روایتی از امیر مؤمنا است که حضرت علی(ع) است می‌فرمایند: «فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ نَهَى عَنِ الْمُنْکَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ [الْمُنَافِقِینَ] الْکَافِرِین». کسی که امر به معروف کند پشتوانۀ مؤمنین را تقویت نموده است. در قمست برون دینی با این روایت کار داریم.
برون دینی؛
«امر به معروف و نهی از منکر» ضامن آن چیزی است که ما نامش را جامعۀ اسلامی نامیدیم. مفهوم جامعۀ اسلامی وقتی صادق است که در بین آحاد مؤمنان، غلبۀ روابط مؤمنانه بر جامعه مشهود باشد؛ یعنی روابط اخلاقی، اقتصادی، حقوقی، سیاسی، تعاملات فرهنگی، رسانه‌های مختلفی که در جامعه هست و… در آنها روابط مؤمنانه غلبه داشته باشد. این کف جامعۀ اسلامی است و سقفش این است که همۀ این روابط مطابق معیارها و موازین الهی جاری و ساری باشد؛ لذا بر خلاف تصور برخی، جامعۀ اسلامی متأخر از هم نظام اسلامی و هم از حکومت اسلامی است.
نظام اسلامی؛
انقلاب سیاسی یعنی تغییر رژیم سیاسی و مناسبات رسمی جامعه بر پایۀ تعالیم اسلامی با وام‌گیری از مفاهیم اسلامی جهاد، شهادت و تکلیف شکل گرفت. در همین انقلاب اسلامی هم امر به معروف و نهی از منکر نقش داشت. پیشتاز این انقلاب هم سید الشهداء(ع) است که برای قیام‌شان امر به معروف و نهی از منکر و اصلاح امت را بیان نموده است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، نرم افزار و نظامی که کشور باید بر پایه آن اداره بشود را نظام اسلامی گویند؛ یعنی یک منظومۀ معرفتی که به وسیلۀ آن بتوان اقتصاد، سیاست، فرهنگ و… را اداره کرد.
حکومت اسلامی؛
بعد از طرح ریزی نظام اسلامی، نوبت به پیاده‌سازی و اجرای حکومت اسلامی می‌رسد؛ یعنی حکومت در همۀ بخش‌های این منظومه معرفتی، خودش عامل باشد، در مقرراتش، قوانین، انتصابات، تقسیم نقش‌ها و الگوها، برنامه‌ها و… معیارش معارف اسلامی باشد. چون نظام اسلامی قبل از حکومت اسلامی در مقام نظر، قابل تصور نیز هست. اما حکومت اسلامی مقام عمل است نه نظر.
جامعه اسلامی؛
اگر این مناسبات اسلامی در مناسبات حکومتی فراتر رفت. فقط در روابط درون حاکمیت و بین مردم نبود بلکه در کل جامعه این روابط حاکم و مناسبات حاکم بود، آن وقت جامعۀ اسلامی شکل می‌گیرد.
لذا حکومت اسلامی مقدمۀ جامعۀ اسلامی است. دلیل عقلی که مرحوم امام (ره) بر ضرورت ولایت فقیه و برپایی حکومت اسلامی حتی در زمان غیبت ولی عصر(عجل الله تعالی فرجه شریف) اقامه نموده‌اند، مبتنی بر این است که برای داشتن یک جامعۀ اسلامی که مردم طبق آن موازین زندگی کنند و مقررات و مناسبات اسلام در حوزۀ اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و… جاری شود داشتن یک حکومت بر پایۀ اسلام ضروری است و حکومت اسلامی شرطش داشتن یک اسلام شناس و فقیه در رأس آن است. شبیه آن چه که مرحوم آیت‌الله خویی (ره) بعد از تعریف امور حسبه و توسعه آن بیان داشتند به اموری که مرحوم امام (ره) داخل در ولایت فقیه نمی‌دانستند مثل جهاد ابتدایی، بعد می فرمایند چه کسی متولی این امور بشود؟ می‌فرمایند قدر متیقنش فقیه جامع الشرایط است، لذا در اینجا از قدر متیقن به غیر فقیه نمی‌شود عدول کرد. لذا حکومت اسلامی چون مقدمۀ تشکیل جامعه اسلامی است. شکل‌گیری آن ضروری است. حال جای امر به معروف و نهی از منکر در اینجا کجاست؟
جامعۀ اسلامی جامعه است که روابط و مناسبات رسمی و غیر رسمی آن طبق موازین اسلامی شکل بگیرد در فرهنگ شناسی و جامعه شناسی به این هنجارهای جامعه گویند. یعنی رفتارهای جامعه رفتارهای اسلامی باشد. مثلا بگوییم معاملات بازار ایران مطابق هنجارهای اسلامی (معارف اسلامی) است در دیگر حوزه‌ها هم از قبیل: هنر، ورزش، تفریحات، مشاغل و غیر هم همین طور باشد.
حتی سیاست مدارن و سیاست‌ورزان حتی اگر جزء حکومت نیستند روش و منش‌شان بر اساس اسلام معمول باشد؛ لذا وقتی سخن از جامعه اسلامی گفته می‌شود یعنی جامعه‌ای که منظر هنجاری‌اش اسلام است. و جامعه آنچه را که غیراسلامی است ناهنجار بداند. البته در جامعه شناسی فرهنگ هنجارها به هنجارهای الزامی (که جامعه در مقابل آن اصلا کوتاه نمی‌آید) یا هنجارهای ترجیحی (که جامعه می‌پسندد اما تارک آن را مؤاخذه نمی‌کند) و یا هنجارهای غیر الزامی (که راجح است و جامعه هم بازخورد مثبت می‌دهد) تقسیم می‌شود.
احکام اسلامی، هنجارها را شکل می‌دهد، علم فقه متکفل آن احکام است. در امر به معروف و نهی از منکر یعنی امر به واجبات و نهی از محرمات، یعنی بر مبنای شریعت امر به معروف و نهی از منکر را ترسیم کنیم پس مستقیما توسعۀ هنجارهای اسلامی در فرهنگ، شکل‌دهی روابط اسلامی در سیاست، مستقر شدن و رواج رفتارهای اسلامی در حوزۀ اقتصاد، معاملات، کسب درآمد، هزینه، مصرف و… اگر اینها مطابق موازین اسلام باشد چنین جامعه‌ای جامعۀ اسلامی است. امر به معروف و نهی از منکر بر اساس شریعت مستقیما کنترل هنجارهای یک جامعۀ اسلامی را بر عهده دارد. لذا وعده‌ها و تهدیدهایی که در روایات آمده امری تکوینی است نه اینکه اگر امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ترک شود خداوند تصمیم می‌گیرد مجازات تشریعی را برای ما مقدر کند که «لیسلطن علیکم شرارکم». خداوند دارد خبر می‌دهد از یک سنت اجتماعی و تکوینی می‌دهد. یعنی وقتی که از موازین اجتماعی در حوزۀ هنجارهای اجتماعی محافظت نکردیم این هنجارها برعکس می‌شود و اصحاب منکر اهل معروف شناخته می‌شوند و کنترل امور را برعهده می‌گیرند.
مایکل کوک! کتابی در امر به معروف نگاشته از این نیاز برون دینی به امر به معروف در جامعه کار را شروع کرده است که مشاهده کرده در مترو تعرضی شده و تنها یک نفر معترض شده است. ایشان می‌فرماید اگر ما امر به معروف و نهی از منکر را در جامعه همانند مسلمان‌ها داشتیم این مسائل برای جامعۀ ما در امریکا طبیعی نمی‌شد. لذا برای داشتن یک جامعه سالم اخلاقی، نیازمند مراقبت به امر به هنجارها و نهی از ناهنجارها توسط جامعه می‌باشد، لذا ما که ادعای ساخت جامعه سالم اخلاقی اسلامی هستیم این نیاز مبرم اولیه جزء ضروریات ماست.
و در ادامه استاد عالی حوزه علمیه خراسان جای این سوال هست که آیا تشکیل حکومت از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر است یا لازمه امر به معروف و نهی از منکر است؟ مرحوم امام این را لازمۀ امر به معروف و نهی از منکر می‌دانند. چرا که بعضی از ابعاد امر به معروف و نهی از منکر جزء با تشکیل حکومت امکان پذیر نیست. و در تحریر الوسیله فتوا دارند که برای امر به معروف و نهی از منکر فرد به تنهایی کافی نیست و نیاز به تشکیل جمعیت دارد این تشکیل جمعیت واجب است که طبیعتا یک مصداقش تشکیل حکومت می‌باشد. این کتاب «امر به معروف و نهی از منکر» یکی از نقاط تلاقی فقه تربیتی و فقه حکومتی است. لذا در این باب هم رویکرد تربیتی و هم رویکرد حکومتی و اجتماعی را می‌توان دنبال کرد.
پایان مقرر: شریفی
904/120/د