vasael.ir

به گزارش سرویس جامعه پایگاه اطلاع رسانی وسائل، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، عضو مجلس خبرگان رهبری، چهارشنبه 95/08/19 در هفتمین جلسه درس خارج فقه‌الاجتماع اظهار داشت: اصولا سخت ترین مرحله برای یک فقیه علم الاجتماع و سخت ترین مرحله برای تولید گزاره‌های علم الاجتماع بر اساس قرآن، چگونگی استنباط این معرفت‌ها از قرآن است.

آنچه می تواند این دشوار را سهل نماید «روش» است، بدیهی است که دستیابی به این روش از دشواری خاصی برخوردار است و نیاز به دقت بالا و نظریه پردازی دارد.

فعال کردن این روش، یک «فتح خیبر علمی» است، زیرا استفاده از قرآن را ممکن و میسور می‌نماید.

توضیح روش:

۱.  باید به شکل متراکم وانبوه، از تمام دلالت های مطابقی، تضمنی، دلالت های التزامی بین و دلالت های التزامی غیر بین و هم چنین از تمام  قرائن معتبر نیز استفاده نمود.

۲.  باید نظریه امکان (که قبلا توضیح آن گذشت) اجرا شود یعنی لازم است که زود یک مطلب را به جمع بندی و قضاوت نهایی نرسانید، بلکه باید رفت و برگشت های زیادی بین علوم و بین نصوص صورت گیرد.

۳. عمده ترین عنصر این روش «دلالت التزامی غیر بین» است؛ در بسیاری از موارد برای کشف گزاره‌ها یا معرفت های علم‌الاجتماعی و حتی غیر علم الاجتماعی به دلالت التزامی غیر بین نیازمندیم؛ دلالتی که وقوع آن در تفسیرهای رایج، نادر و ملحق به عدم است.

تطبیق این روش بر یک آیه

در این تطبیق، آن چه بالاصاله مراد است تقریب به ذهن نمودن این مطلب است که می توانیم گزاره های معرفت الاجتماع را با روش دلالت التزامی غیر بین از قرآن استخراج نماییم.

در آیه تعاونوا علی البر و التقوی دو نگاه وجود دارد:

1-  خطاب به مؤمنین و مسلمین است.

2-  خطاب به فراتر از مسلمین و مؤمنین است.

با روش دلالت التزامی غیر بین است که آیه مبارکه بر نگاه دوم حمل می شود؛ یعنی اگر این روش نبود، این گونه نگاهی تولید نمی شد.

مراحل شکل گیری این دلالت:

الف: مفهوم شناسی مفردات آیه با دو روش تعاهدی و عرفی

مفردات مهم این آیه عبارتند از: برّ ، تقوی، اثم و عدوان.

برای مفهوم شناسی و فهم دلالت مطابقی این مفردات از دو روش «مراجعه به تعاهد و آگاهی‌های سابق» و «مفهوم شناسی عرفی و فطری» استفاده می شود؛ مثلا در شناخت معنای تقوی از روش اول، و شناخت معنای برّ، اثم و عدوان از روش دوم استفاده شده است.

تقوا: با توجه به آیات متعدد مثل الهمها فجورها و تقواها که هنوز دین اسلام وجود نداشته است، ان اکرمکم عند الله اتقاکم که با یا ایها الناس شروع می شود نه با یا ایها الذین آمنوا یک تعاهد و آگاهی برایمان شکل می گیرد که تقوی بر دو قسم است: تقوای دینی و تقوای فرادینی، یا تقوای اسلامی و تقوای فرا اسلامی. تقوای فرا اسلامی به معنای تقوای افرادی غیر از مسلمانان است، اعم از اینکه معقتد به ادیان آسمانی باشند و یا اینکه بی دین باشند ولی از فطرت سالمی برخوردارند و به تقوای برخاسته از فطرت ملتزم هستند.

برّ: برّ هم یک معنای اختصاصا اسلامی که از مخترعات شارع باشد نیست و اگر دین هم نباشد انسان ها معنای برّ و نیکوکاری را می فهمند.

در ادبیات اسلامی،« ذنب» برای آنجه منهی عنه شارع است و زشتی و بدی آن به خاطر تعلق امر  و نهی شارع است به کار می رود، بنابراین ذنب، مسبوق به نهی شارع است.

اما « اثم » - مانند «سوء» که حضرت لوط به افراد قومش که هنوز ایمان نیاورده بودند می فرمود- یک مفهوم فطری و بشری است که در همه زمان ها و مکان ها وجود دارد و مسبوق به نهی شارع نیست و لذا در قرآن قبل از اینکه نهی صادر شود برای حرمت شراب، می فرماید که اثمِ شراب از نفع آن بیشتر است و این نشانگر این مطلب است که معنای اثم مسبوق به نهی شارع است و قبح و زشتی آن به خاطر نهی شارع نیست.

عدوان: مراد از عدوان، تعدی و تجاوزی است که مسبوق به امر و نهی شارع نیست بلکهک مهفوم فطری و بشری است و در همه زمان ها و مکان ها مراد از آن را می فهمند.

تا اینجا روشن شد که هیچ یک از این مفردات اختصاص به مومنین و مسلمین ندارد بلکه خطاب به فراتر از آن هاست که صد البته شامل آن ها هم می شود. تاکنون معنایی که از دلالت مطابقی آیه به دست آمد این است که ای مسلمان ها، «با دیگران» تعاون وهمکاری کنید برای تحقق این امور. روشن است که قید« با دیگران » از طریق آگاهی و تعاهدی که در مفهوم شناسی تقوا به کار گرفته شد به دست آمد.

ب: به کار گیری تعاهدی دیگر جهت رفع یک اشکال

یک آگاهی و تعاهد دیگری نیز داریم و آن این است که بر اساس منطق قرآنی، یک مرزبندی جدی از حیث هویتی و اجتماعی برای امت اسلامی وجود دارد که او را از دیگر امت ها جدا می کند و استقلال او را محفوظ نگه می دارد، اگرچه اصلا این مرزبندی را برای مذاهب اسلامی قرار نداده است، بلکه بر عکس، توصیه های فراوان کرده است که از هم جدا نشوند، متفرق نشوند، بلکه متحد باشند و در روایات آمده که با آنها معاشرت کنید، به عیادت مریضانشان بروید، در نماز جماعتشان شرکت نمایید، در تشییع جنازه امواتشان مشارکت نمایید و غیره.

سؤال: آیا تولی و تبری یک مرزبندی اجتماعی نیست؟

جواب: خیر، تولی و تبری شأن نزول خاصی دارد و برای مرزبندی درونی، اعتقادی است نه مرزبندی اجتماعی؛ زیرا در زمان صدور و تشریع مباحث تولی و تبری، مرزهای فکری و اعتقادی خیلی شفاف نبود و مبتلا به التقاط هایی بود و از طرفی نیز شیعه در اقلیت و اختناق بود به طوری که در جامعه پر از امکانات و قدرت که غیر شیعه داشت ترس این بود که مرز فکری و اعتقادی غیر شفاف و کم کم گم شود و لذا تولی و تبری مطرح گردید.

لازم به ذکر است که در همان زمان هم تولی و تبری به معنای فحش و اهانت، خود را جدا کردن و دیوار کشیدن، خود را جزو امت ندانستن، یا خود را جزو امت دانستن و دیگران را جزو امت ندانستن و آن ها را از امت خارج کردن نبود. اگر تولی و تبری به این معانی باشد اولا ً احادیث متعددی که مرزبندی اجتماعی را نفی می کند بلکه تداخل و وحدت و با هم بودن را اثبات می کند بی معنا و نادرست می شود و ثانیا ً سیره معصومین علیهم السلام بی معنا می شود.

ج: شکل گیری دلالت التزامی غیر بین

 طبق دو تعاهدی که در بالا مطرح شد (تعاهد اول: تقوای در آیه اعم از دینی و فرادینی است، تعاهد دوم: امت اسلامی مرزبندی اجتماعی خاصی دارد)  دلالت التزامی غیر بین برای آیه شکل می گیرد و آن این است که نباید تعاون و همراهی شما با دیگران به گونه‌ای شود که هویت و استقلال شما مخدوش و محدود گردد و شما در فرهنگ و هویت  دیگران هضم شوید، زیرا اگر وضعیت هضم شدگی رخ دهد، دیگر تمدن اسلامی و فرهنگ جهانی اسلامی بی معنا می‌شود.

بنابراین معنای آیه بدین گونه است: ای امت اسلامی، با حفظ استقلال و با حفظ همه کیان خودتان بروید با دیگرانی که اهل هستند و ظالم نیستند، در بر و تقوی، تعاون و همکاری نمایید./102/825/م