به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل، از دیرباز مساله وراثت و تولید نسل در میان انسان ها اهمیت زیادی داشته است و همین موضوع موجب شده که افرادی که دچار ناباروری و مشکلاتی از این دست بوده اند سعی کنند با روشهای مختلف از جمله قبول فرزند این مشکل را حل کنند اما امروزه با پیشرفت علم و تکنولوژی دیگر نیاز نیست که فرد با مراجعه به پرورشگاه و شیرخوار گاه کودکی را به فرزندی قبول کند بلکه با استفاده از شیوه های نوین پزشکی خود می توانند صاحب فرزند شود.
در حال حاضر در دنیا روش های پزشکی درمان ناباروی به روش های اهدای اسپرم، اهدای تخمک، اهدای جنین و روش رحم جایگزین تقسیم بندی می شود که با دست یابی کشور به این فناوری و روی آوردن زوج های نابارور به این روش ها لازم شد که این موضوعات مستحدثه از نظر فقهی مورد بررسی قرار گرفته و مشخص شود که آیا شارع مقدس اجازه استفاده از این روش ها را می هد یا نه، زیرا این روش ها با تولید نسل، آینده تمدن اسلامی و سرنوشت بشری را رقم می زند؛ بنابراین لازم است که از شرعی بودن این روش ها و فرزند متولد شده از این روش ها مطمئن شد بر همین اساس رادیو معارف در برنامه فقه پویا با حضور حجت الاسلام محمد رضا رضانیا معلم، عضو هیات علمی پژوهشگاه رویان و رضا عمانی سامانی، عضو هیات علمی پژوهشگاه رویان و پزشک متخصص عرصه درمان ناباروی به گفت و گو نشسته و مساله اهدای اسپرم و جنین را با حضور فرد ثالت از نظر فقهی و پزشکی مورد بررسی قرار داده اند که به تفضیل به اطلاع مخاطبان محترم می رسد.
سامانی: بهره گیری درباروی از شخص ثالث وقتی که ما در درمان ناباوری از شخصی به غیر از زوجین بهره می بریم به آن باروری به کمک شخص سوم یا ثالث می گوید که خود آن به چهار دسته تقسیم می شود.
فقه در روش اهدای اسپرم، والد واقعی را همان والد اهدا کننده اسپرم یا والد ژنتیکی می داند/ محرومیت از حق شرعی شناخت والد ژنتیکی مهم ترین پیامد مخفی کاری در زمینه اهدای اسپرم است
اولین روش در درمان ناباروری به کمک شخص سوم اهدای اسپرم بوده و دیگر روش ها به ترتیب شامل اهدای تخمک، اهدای جنین و رحم جایگزین می شود که در این روش یعنی حمل جایگزین، حاملگی را شخص دیگری انجام می دهد که در مورد اهدای اسپرم بیان شدکه از آن جایی که از نظر فقهی پدر صاحب اسپرم است؛ بنابراین پدر ولی می شود و نفقه،حضانت و ارث نیز به او مربوط می شود و تنها چیزی که میان دریافت کنندگان و اهداکنندگان اسپرم وجود دارد مسأله محرمیت است که باید به نحوی حل شد و در اینجا مساله ای که در بیشتر موارد ایجاد می شود و هنوز برای آن پاسخی وجود ندارد، این است که اگر فرد اهدا کننده اسپرم به لحاظ شرعی بخواهد فرزند خود را از خانواده دریافت کننده اسپرم پس بگیرد می تواند به لحاظ شرعی اینکار را انجام دهد؛ اما تاکنون از نظر حقوقی برای خانواده دریافت کننده اسپرم و این که در صورت بروز چنین تقاضایی چه کاری را باید انجام دهند پاسخی توسط قانونگذار داده نشده است؛ زیرا زمانی که شرع بیان می کند که نسب با اهدا کننده اسپرم است؛ بنابراین نمی توان در این حکم فقهی خللی وارد کرد بنابراین شخص اهدا کننده می تواند فرزند را پس بگیرد و در مورد جنین هم به همین شکل بوده و تفاوتی میان این ها وجود ندارد و تا این مشکل حل نشده بهتر است این کار انجام نشود( در حال حاضر اهدای اسپرم در ایران صورت نمی گیرد و تنها اهدای جنین انجام می شود) و در سایر کشورها مانند فرانسه برای این که این موضوع مشکل ساز نشود اهدا کننده و دریافت کننده را مخفی نگه می دارند که باید دقت کرد که این مخفی کردن شاید از بروز بعضی از مشکلات جلوگیری می کند ولی ما با این کار فرد را از شناخت والد ژنتیکی خود که حق مسلم اوست محروم کرده ایم و این که این کار از لحاظ فقهی ایراد دارد یا نه؛ باید متخصصان فقه پاسخگو باشند.
حجت الاسلام و المسلمین رضانیا: در سال 1382 نیاز شد که قانون اهدای جنین به زوجین نابارور در مجلس ششم تصویب شود که در آن قانون که مشتمل بر پنج ماده است که تصویب شد، در اصل آن فرآنید مخفی بودن اهدا کنندگان و دریافت کنندگان جنین پیش بینی نشده بود؛ بلکه در این قانون فقط بیان شده که زوج های ناباور باید به مراکز ذی صلاح قانونی مراجع کرده و می توانند از یک زوج شرعی و قانونی جنین دریافت کنند و تلقیح خارج از رحم صورت گرفته و زوج ناباور پس از انجام آزمایشات دقیق درمانی و تشخیص صلاحیت از سوی مراجع ذی صلاح قانونی یعنی محاکم و دادگاه های خانواده خارج از نوبت می توانند مجوز این کار را دریافت کنند، که مطابق آیین دادرسی مدنی صورت خواهد گرفت و در صورت عدم تایید صلاحیت زوجین قابل تجدید نظر می باشد،که تنها این مقدار در قانون پیش بینی شده است که زوجین ناباور در این صورت می توانند جنین دریافت کنند اما در مورد این که پذیرندگان یا به عبارت دیگر دریافت کنندگان والد جنین دریافتی هستند یا نه قانون این موضوع را مسکوت گذاشته است.
در ماده سه این قانون وظایف و تکالیف اهداگیرنده جنین و طفل متولد شده از لحاظ نگه داری، تربیت و نفقه و احترام نظیر حقوق وتکالیف و اولاد و پدر و مادر است؛ اما در مورد این که آیا اینها پدر و مادر هستند یا نه قانون مسکوت گذاشته و مجلس بیان کرده بود که این ها حقوق پدر و مادر را دارند ولی شورای نگهبان با این نظر مجلس مخالفت کرده ؛چرا که معتقد بود به لحاظ شرعی اینها پدر و مادر نیستند و طبق فتوای فقهی فقهای شیعه پدر و مادر واقعی این جنین که حق پدر و مادری بر گردن او دارند پدر و مادر ژنتیکی اهدا کننده جنین هستند و آیات قرآن کریم در این زمینه بیان می کنند که« هو الذی خلق من الماء بشرا و فجعله نسبا و سحرا» یعنی او خدایی است که از آب انسان خلق کرد و پس نسب را قرار داد کرد(براساس خلقت از آب که همان اسپرم است)پس بر اساس همین آیه از قرآن مشخص است از آن جای که نسبت ژنتیکی و زوجیت میان زوج اهدا کننده جنین و دریافت کننده وجود ندارد، بنابراین در اینجا نسب کودک به والد ژنتیکی می رسد نه والد اهدا گیرنده بنابراین پدر و مادر واقعی کودک پدر و مادر ژنتیکی او هستند و اگر روزی بخواهند جنین متولددشده را پس بگیرند این امکان برای آنها وجود دارد.
محرومیت از حق شرعی و قانونی یک انسان برای اطلاع ازهویت ژنتیکی و نسبی، مهم ترین پیامد مخفی نگه داشتن اطلاعات دریافت و اهدا کنندگان جنین است
و چون قانون در این زمینه همانطور که گفته شد، سکوت کرده بود، وزارت دادگستری و وزارت بهداشت با هم یک لایحه دادند و متاسفانه به جای قانون گذار و مجلس در زمینه این قانون تبصره داده اند و در تبصره سه و شش عده ای یعنی پدر و مادر ژنتیکی را از حق نسبیت محروم کرده و عده ای دیگر را ذی الحق کرده اند یعنی والد دریافت کنننده جنین را، و بیان کرده اند که باید دریافت و اهدای جنین کاملا مخفی باشد و براین اساس قرار شد که اطلاعات هویتی جنین با صاحبان اسپرم مخفی بماند؛ اما این این اجازه را داده اند که اگر از این اهدا جنینی متولد شده و به سن قانونی 18 سال رسید بتواند به دادگاه مراجعه کرده و به کمک دادگاه هویت ژنتیکی را بخواهد و در نتیجه دادگاه به آن مرکز ناباروری که جنین اهدا شده اعلام می کند که اطلاعات ژنتیکی را ابلاغ کنند تا در اختیار این فرزند قرار گیرد؛ البته مشروط به این که اطلاعات موجود باشد زیرا این اطلاعات تنها در رویان نگه داری می شود و در سایر مراکز این اطلاعات را از بین می برند. و در اینجا به واسطه این مخفی نگه داشتن یک انسان را از حق شرعی خودش یعنی گاهی از هویت ژنتیکی و نسبی محروم کرده اند .
اهدای جنین حرمت ذاتی ندارد/// جنین اهدا شده از پدر و مارد دریافت کننده شرعا ارث نمی برد/ گرفتن شناسنامه به اسم والد دریافت کننده برای جنین اهدا شده موجب محرومیت عده ای از حق ارثشان می شود
همچنین به غیر از کشورفرانسه مابقی کشورها اصل هویت ژنتیکی را به رسمیت شناخته اند و باید دقت کرد که در اینجا فقهای ما به این علت اهدای جنین را پذیرفتند که حرمت ذاتی نداشته اما اگر قرار باشد که ما به واسطه این عمل فرزندان را از حق قانونی و شرعی و حق طبیعی خود شان محروم کنیم که در اینجا یک نوع حرمت عارضی ایجاد می شود ؛بهتر است که قانون گذار در اینجا از سکوت دست برداشته و این خلا قانونی جدی را پر بکند و زیرا خلاء قانونی این نگرانی را برای زوج های پذیرنده جنین به وجود آورده که اگر قرار است که با هزینه های گزافی که این نوع باروری صورت گرفته و بعدها یکی فرزندان آنهارا از این قضییه مطلع کرده یا والد ژنتیکی به دادگاه مراجع کرده و بخواهد جنین متولد شده را پس گرفته و حضانت او رابر عهده گیرد نگران کرده و با وجود این که این روش باروی موجب شادی کانون خانواده ها شده و موجب امیدواری زوج های نابارورمی شود با این وجود بازهم موجب نگرانی شده است.
سامانی: باید به این نکته توجه کرد که مراجعه کودک در سن قانونی به دادگاه برای دریافت اطلاعات هویت ژنتیکی به این راحتی هم نبوده و به علت پیامدهایی که دارد این اسناد به صورت خیلی محرمانه در حد اسناد امنیت ملی طبقه بندی شده و تنها رییس قوه قضاییه به این اسناد دسترسی دارد و اگر ما به لحاظ شرعی به این اعتقاد رسیده ایم که از لحاظ شرعی والد واقعی چه در اهدای جنین وچه دراهدای اسپرم والد ژنتیکی است با انجام این عمل خانواده ها را در معرض خطرقرارمی دهیم و موجبمی شویم که خانواده ها همیشه در این احساس ترس باشند که اگر به نحوی این اطاعات افشا شد و خانواده اهدا کننده اسپرم تقاضای دریافت فرزند خود را بکند؛ بنابراین صلاح نیست که خانواده ها را در معرض خطر قرار دهیم و صحیح نیست که خانوادهای را به خاطر رسیدن به فرزند درخطر و فشار این همه استرس روحی قرار دهیم و بهتر است که این مشکل نزد علما به شکلی حل شود یا این عملا اصلا انجام نشود؛ زیرا انجام این عمل حتی سرنوشت فرزند را به این علت که از والد دریافت کننده ارث نمی برد در معرض خطر جدی قرار داده و متاسفانه درحال حاضر خانواده ها از این محرمانگی استفاده کرده و با تغیرر آدرس ها و گم کردن خود و عدم اطلاع به فرزندشان در این زمینه که چه به روشی متولد شده است و عرفی هم این است که کسی برای دریافت ارث تقاضای آزمایش «دی ان ای« نمی کند و تصور می کنند که به این ترتیب این فرزند مانند دیگر فرزندان عادی می شود در حالی که از نظر شرعی به این شکل نیست و این اتفاقی است که در عرف خود نسب حکمی راقبول کردیم در حالی که شرع ما این نسب حکمی را قبول نمی کند اما در اجتماع این نسب حکمی در قابل قبول شناخته شده و این فرزند اهدای جنین شده در رحم مادر خود به دنیا آمده و شناسنامه دریافت کرده و بعد از فوتشان از آنها ارث می برد مگر کسی ادعایی مطرح کند و اتفاقی نمی افتد.
همچنین اداره ثبت احوال بخش نامه ای را به ادارات تابعه خود ارسال کرده که اگر فرزندی حاصل از اهدای جنین متولد شد و والد دریافت کننده جنین تایید مرکز ناباروی را داشته باشند این شناسنامه به نام والد پذیرنده صادر شودو عملا هویت فرزند رامنتسب به خانواده دریافت کننده می کند و از آن جایی که در صورت نبود فرزند ارثش به برادر و خواهرش می رسد با تولد این فرزند ما دیگران را هم از ارث وحقشان محروم کردیم چون برای دریافت ارث نیاز به آزمایش دی ان ای نیست و این به علت این است که ما قاعده فراش را حاکم می دانیم ولی با محرمانگی و ناشناسی که در این لایحه وارد کرده اند این مشکل را به وجود آورده اند و این مشکل را وزات بهداشت ایجاد کرده نه مجلس و بهتر است که وزارت بهداشت در قالب یک لایحه این پیشنهاد را به دولت داده و دولت درقالب یک لایحه برای تصویب آن را به مجلس انتقال دهد تا اگر صلاح دانستند به شورای نگهبان ارجاع داده شود و اگر اشکال شرعی نداشت مشکل قانونی را حل کنند.
سامانی: همچنین از آن جایی که در بیمارستان ها ما در هنگام زایمان این موضوع که فرزند متولد شده حاصل از اهدای اسپرم، جنین و یا تخمک بوده را چک نمی کنیم و کسی که زایمان می کند را مادر می شناسند و گواهی ولادت به نام او صادر می شود؛ به همین دلیل عملا در کشور، نسب حکمی ورای دیدگاه شرع حاکم بوده و ما با این کار عملا اسناد غیر رسمی را به عنوان اسناد رسمی صادر می کنیم.
مساله تولید جنین اضافی از نظر حکم شرعی هیچ اشکالی ندارد
رضا نیا: در مساله تولید جنین اضافی از آن جایی که تخمک و سپرم اولیه ای که جنین را تولید کرده مربوط به زوجین بوده هیچ اشکال شرعی وجود ندارد و اما انتقال جنین از این زوج به زوج دیگر از نظر بیشتر فقها اشکال ندارد؛ اما بعضی از فقها هم مخالف هستند و از آن جایی که اختلاف میان نظام های یعنی اختلاف میان فتوا ها موجب بروز مشکل در اداره کشور می شود به همین دلیل فتوای یک فقیه یعنی ولی فقیه را بر دیگر فقها ترجیح و تقدم داده ند و چون ولی فقیه اهدای جنین را حرام نمی داند و شورای نگهبان هم این قانون اهدای جنین که مصوب مجلس ششم بود را با قید اصلاحاتی و پیشنهاداتی تاییدکرد؛ بنابراین این کار ا زنظر شرعی اشکال و حرمتی نداشته و در حال حاضر مشکل روی پیامد های این قانون است، زیرا این قانون یک قانون جامع نبوده و یک قانون بسیار ناقصی است که وظایف و تکالیف والد پذیرنده و والد ژنتیکی و فرزند را مشخص نکرده و همچنین وظایف سازمان ثبت احوال و مراکز تاخصصی ناباروری را نیز به خوبی مشخص نکرده است و آیین نامه هم ناقص است و به علت تقیدی که پزشکان دارند این موضوع در مراکز ساماندهی می شود و الا قانون مشخصی در این زمینه وجود ندارد.
برسی فقهی اهدای تخمک و رحم جایگزین
سامانی: از آن جایی تخمک را از شخصی می گیرند که زوجه نیست؛ بنابراین 50 درصد از وراثت جنین به آن شخصی می رسد که تخمک را اهدا می کند و بعد از ین که تخمک دریافت شد با اسپرم زوج مخلوط شده و به رحم زوجه منتقل می شود یعنی کسی که زایمان را انجام می دهد زوجه است و چون زایمان را او انجام می دهد او مادر شناخته می شود در حالی که به طور یقینی او صاحب تخمک و مادر نیست و گواهی ولادت به نام او صادر می شود در حالی که فتوای علما در اینجا به سه دسته تقسیم می شودآعده ای معتق هستند که از رحمی که کودک متولد شده صاحب آن رحم مادر واقعی است، یک عده معتقد هستند که کسی که متریال یا ماده ژنتیکی یعنی همان تخمک را می دهد و ورارثت با او هست مادر بوده و عده ای هم هستند که هر دو نفر را مادر واقعی می دانند اما آنچه که در عرف اتفاق می افتد مادر زایمان کننده، مادر است در حالی که مادر واقعی اهدا کننده تخمک است و این موضوع مخفی می ماند و در نتیجه فرزند آنها ارث مادری و حضانت دریافت می کند.
رحم جایگزین
در روش رحم جااگزین اسپرم و تخمک از زوجه بوده و جنین از نظر ژنتیک و وراثتی متعلق به آنها است اما به دلیل این که زوجه به دلیل بیماری یا بیماری های آناتومی نمی تواند حاملگی را انجام دهد یعنی یا رحم ندارد و یا رحم ناتوان است؛ جنین به رحم شخص دیگری منتقل شده و 9 ماه بارداری را او تحمل کرده و بعد از زایمان در عوض دریافت پول بچه را به صاحبان واقعی آن جنین تحویل می دهد و در اینجا برخلاف اهدای تخمک، کسی که زایمان می کند صاحب جنین نیست و طبیعتا طبق چیزی که مرسوم است بیمارستان ها تمایل دارند که گواهی ولادت را به نام کسی که آنجا خوابیده و زایمان کرده، صادر کنند در حالی که صاحبان واقعی جنین به این علت قاعدتا نمی توانند به نام خود برای جنین شناسنامه دریافت کنند مگر این که یک دعوایی را به عنوان اثبات نسب به دادگاه برده و دادگاه از آنها آزمایش دی ان ای بخواهد و براین اساس رای داده و شناسانامه بدهد .
رضا نیا: زوج ها برای این که در مبحث رحم جایگزین با مشکل مواجه نشوند از شخص دارنده رحم درخواست می کنند که با دفترچه بیمه زوجه در بیمارستان بستری شود و به عبارت دیگر یک جعل عنوان مجرمانه می کنند و ناخودآگاه بیمارستان ها گواهی ولادتی به نام زوجه صادر می کنند و در حالی که زوجه در این بمیارستان بستری نیست و اگر خدای نکرده شخص صاحب رحم در هنگام زایمان در اثر زایمان فوت بکند گواهی فوت به نام زوجه صادر شده و در اینجا در آن زمان گواهی کیفری طرح شده و بیمارستان و مرکز ناباروی درگیر است و اداره ثبت احوال برای این که این موضوع را حل کند در اینجا یک بخش نامه ای را صادر کرده است که این بخشن نامه غیر قانونی است که این زن صاحب رحم به نام خود در بیمارستان بستری شود اما چون گواهی مرکز ناباروی را دارد گواهی ولادت را به ثبت احوال برده و به نام خود شناسانامه بگیرند اما در اینجا باز مشکل بروز می کند؛ زیرا ما با یان کار قانون را دور زدیم زیرا قانون زایمان کننده را مادر می داند و منتسب می داند و اگر زایمان کننده مادر هست چون در بحث اهدای جنین زایمان کننده را مادر دانستند و در اینجا زایمان کننده را مادر نمی دانند و اگر قرار است که زایمان کننده مادر نباشد باید همه جا مادر نباشد که در اینجا باید احکام یک نواختی بر این موضوع بار باشد.
به نظر می رسد که در اینجا به دلیل خلا قانونی که وجود دارد هم وزارت دادگستری،هم وازرت بهداشت و هم سازمان ثبت احوال برای این موضوع باید یک فکر جدی کرده و مردم را دچار دعاوی کیفری و قانونی نکنندو برای جلوگیری از بروز مشکل از زوج ها درخواست می شود که مسائل شرعی را هم از مرجع تقلید خود بپرسند و هم نسبت به مسائل حقوق و بحث هویت جنین و بحث نفقه ومحرمیت و اجازه در ازدواج از مشاوران حقوق و فقهی و قضات و وکلا بپرسند.
در مبحث ادهای تخمک هم چون شیری که به نوازد داده می شود شیر فله نیست در مبحث محرمیت مشکل جدی بروز می کند که باید در مورد آن چاره اندیشی شود؛ پس بنابراین مشکلات را باید قانون حل کنند و زارت بهداشت، دادگستری، مراکز ناباروی و ثبت احول باید این مشکل را حل کنند و همچنین مباح بودن مشکلی ایجاد نمی کند و باید احکام عارضی مشخص شود و باید خلا قانونی مشخص شودتا فرد بداند که ارث و نفقه و ولایت و اذن ازدواج را به به چه شکلی از والد ژنتیکی دریافت کرده و انجام دهد و این مساله نیازمند بررشی جدی و پر کردن خلا قانونی توسط قانون گذار و فقها است./968/201/ص
فاطمه قاسمی