vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی، در دهمین جلسه سال تحصیلی 96-95 در درس خارج فقه سیاسی اسلام که روز سه شنبه چهارم آبانماه 1395 درمدرسه دارالشفاء برگزار شد در ادامه مرور مباحث مقدماتی پیرامون ولایت فقیه و نصب حاکم از سوی ائمه اطهار علیهم السلام به بیان مطالب ارزنده ای پرداخت که گزیده آن در پی می آید.

1. خدای متعال فرمانروا و ملک است، اِعمال حکمرانی الهی به وسیله رسولانی است که جانشین بلافصل خدا در زمین محسوب می شوند و قرآن کریم همه این رسولان را مأمور به فرمانروایی می داند.

2. واژه «سیاست» در تمامی مکاتب سیاسی معنای یکسانی دارد و به معنی فرمانروایی و حق فرمان داشتن است؛ قوام سیاست به اطاعت است.

3. در آیات مختلفی از قرآن کریم به واژه «حکم» و انتساب آن به انبیاء الهی تصریح شده است و در برخی آیات، این واژه در کنار دو واژه  «کتاب» و «نبوت» ذکر شده است، در زبان عرب واژه حکم به معنای امر و فرمانروایی است.

4. در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین وارد شده است: «کانت بنواسرائیل تسوسهم الانبیاء کلما هلک نبیّ خلفه نبیّ و انه لا نبی بعدی و سیکون خلفاء»، بنا به دلالت این روایت، خلفاء آن حضرت یعنی ائمه اطهار علیهم السلام همچون انبیاء بنی اسرائیل وظیفه حکمرانی و فرمانروایی امت را به عهده دارند.

5. روایاتی که دلالت بر نصب ائمه اطهار علیهم السلام به عنوان جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و آله دارد، چنان فراوان است که اگر گردآوری شود خود یک دائرة المعارف خواهد شد؛  دائرة المعارفی تحت عنوان «احادیث نصب».

6. مقام اصلی ائمه اطهار علیهم السلام مقام فرمان و حکمرانی است و مقامات معنوی آن حضرات فرع بر این مقام است.

7. امامت یعنی فرمانروایی و فرماندهی، ولایت یعنی گردن نهادن به فرمان و تشیع به معنی اطاعت از فرمان است، به تعبیری دیگر امامت یعنی مقام فرمان و شیعی گری یعنی مقام فرمانبری.

8. صاحب «زمان» یعنی صاحب «حکم»  و «حکومت»؛ وجه اینکه به امام عصر(عج) «صاحب الزمان» گفته می شود این است که آن حضرت صاحب حکومت است.

تقریر دهمین جلسه درس خارج نظام سیاسی اسلام آیت الله اراکی تقدیم می‌شود.                

عبارات دورن پرانتز اضافات مقرر است.

بسم الله الرحمن الرحیم

مباحث ولایت فقیه یا نصب حاکم از سوی ائمه اطهار علیهم السلام مقدماتی داشت که در جلسه قبل به مقدمه اول پرداختیم. مقدمه اول درباره جهان بینی سیاسی بود و گفتیم: اولاً هر نظام سیاسی نیازمند جهان بینی سیاسی است وگرنه منطقی نخواهد بود؛ ثانیاً در جهان بینی سیاسی اسلام خدای متعال مَلک است و ملکیت برای او ذاتی است و همچنین حاکم و فرمانرواست و باید اِعمال فرمانروایی کند.

روش اعمال حاکمیت؛ نصب جانشین

مقدمه دوم؛ پس از اینکه دانستیم خدای متعال فرمانروا و مَلک است جای این پرسش است که اِعمال حاکمیت او چگونه است؟ گفتیم اعمال حاکمیت خدا از طریق نصب جانشین است: «انی جاعل فی الارض خلیفة». جانشینان بلافصل خدای متعال رسولان الهی هستند.

در قرآن کریم تأکید شده است که همه رسولان مأموریت فرمانروایی داشته اند و مقام آنها مقام فرمانروایی بوده است؛ چنانکه قرآن کریم می فرماید: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحیماً فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّى یُحَکِّمُوکَ فیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فی‏ أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلیماً»[1]. پیش از این آیه نیز فرموده است: «أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْر»[2].

«سیاست»؛ تفسیر یکسان نظریات ناهمسان

گفتیم بنا به همه نظریات سیاسی، سیاست به معنی فرمانروایی و به معنی حق فرمان داشتن است؛ فرمان الزام آوری که با آن نظم جامعه برقرار می شود؛ با توجه به این معنا، قوام سیاست به اطاعت است.

حکم و حکمرانی از منظر آیات

قرآن کریم می فرماید: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ لِیُطاعَ»؛ یعنی رسولان را فرستادیم تا فرمان بدهند و اطاعت شوند. آیه دیگر می فرماید: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فی‏ کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوت‏»؛ در این آیه اجتناب از طاغوت را به اجتناب از «فرمانروایی فرمانروایان غیر الهی» تفسیر کردیم.

قرآن کریم در سوره انعام به سلسله رسولان در طول تاریخ اشاره می فرماید و شماری از انبیاء الهی را نام می برد و در پایان در آیه 89 این سوره می فرماید: «أُولئِکَ الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّة»؛ در این آیه شریفه حکم در کنار کتاب و نبوت آمده است. بنابراین حکم غیر از کتاب و نبوت است.

در زبان عرب واژه حکم به همان معنای امر و فرمانروایی است. در جای دیگر در اشاره به انبیاء بنی اسرائیل و مأموریت آنها در فرمانروایی می فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فیها هُدىً وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذینَ أَسْلَمُوا لِلَّذینَ هادُوا وَ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ‏»[3]؛ ما تورات را فرستادیم تا انبیاء بنی اسرائیل و پس از آنها جانشینان آنها یعنی احبار و ربانیون به این کتاب حکم کنند.

این آیات ادامه دارد تا اینکه می فرماید: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمَّا جاءَکَ مِنَ الْحَقِّ لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً‏»[4]؛ یعنی رسل پیش از تو مأمور اقامه حکم و فرمانروایی بودند و اکنون نوبت به تو رسیده است.

در اشاره به همین مطلب در جای دیگری می فرماید: «وَ لَقَدْ آتَیْنا بَنی‏ إِسْرائیلَ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ»[5]؛ ما به انبیاء بنی اسرائیل کتاب و حکم و نبوت را فرستادیم؛ یعنی سه مأموریت داشتند، در تفسیر این آیه روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شده است که می فرماید: «کانت بنوإسرائیل تسوسهم الأنبیاء کلّما هلک نبی خلفه نبی و انه لا نبی بعدی و سیکون خلفاء»؛ صحیح بخاری، حدیث 3455.

بنا به روایت اخیر، انبیاء بنی اسرائیل سیاستمداران آنها بودند. «تسوسهم» یعنی انبیاء بر بنی اسرائیل حکومت داشتند و آنها را مدیریت و اداره می کردند.

سیاستمداری و حکمرانی انبیاء بر بنی اسرائیل به نحو متصل بوده است و هرگاه یک نبی فوت می کرد، جای او را دیگری می گرفت. رسول خدا در این روایت می فرماید در مورد من اینچنین نیست که همچون انبیاء بنی اسرائیل پس از من پیامبری بیاید بلکه پس از من خلفایی خواهند بود، این فرمایش رسول اکرم دلالت بر این دارد که خلفاء آن حضرت نیز همان کار انبیاء بنی اسرائیل (یعنی حکمرانی) را انجام می دهند.

«دین» در اصطلاح قرآن

آیات سوره شوری چنین می فرماید: «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهیمَ وَ مُوسى‏ وَ عیسى‏ أَنْ أَقیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فیهِ کَبُرَ عَلَى الْمُشْرِکینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبی‏ إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی إِلَیْهِ مَنْ یُنیب وَ ما تَفَرَّقُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَ إِنَّ الَّذینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفی‏ شَکٍّ مِنْهُ مُریب فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنا وَ إِلَیْهِ الْمَصیرُ»[6]؛

«أَنْ أَقیمُوا الدِّینَ»؛ دین در قرآن کریم دو معنی بیشتر ندارد: اول؛ مجازات و حساب و کتاب. دوم؛ نظام زندگی و قانون جامعه. در این آیه شریفه با قرینه «أقیموا» درمی یابیم که معنای دوم مراد است. در داستان حضرت یوسف نیز آنجا که می فرماید: «ما کانَ لِیَأْخُذَ أَخاهُ فی‏ دینِ الْمَلِک»، مراد از «دین» نظام حکومتی و قانون است.

«شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ»؛ یعنی برای شما قانون وضع کردیم.

«أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ»؛ آن دین که همه انبیاء و تو – ای رسول خاتم – به آن مکلف شده اید، اقامه عدل است. این فقره از آیه شریفه تفسیر «دین» است؛ بنابراین تمامی انبیاء و رسولان الهی برای اقامه حکومت عدل و اقامه فرمانروایی عادلانه ارسال شده اند.

کثرت روایات نصب

رسل همواره جانشین داشته اند و رسول اکرم نیز جانشینان دوازده گانه ای داشته است که هم عدد آنها و هم صفات آنها را بیان فرموده است. مجموعه ای از این احادیث را پیش از این ذکر کردیم و این روایات اگر گردآوری شود (چنان فراوان است  که) خود دائرة المعارفی خواهد شد تحت عنوان «احادیث نصب».

مقام فرمان؛ مقام اصلی امامان

بنابراین امامت که مقام جانشینی رسول اکرم است تنها یک مقام معنوی صرف نیست؛ به این معنا که کار امام تنها شفاعت کردن باشد و ما با توسل به او حاجت بگیریم، این مقامات ائمه اطهار علیهم السلام فرع مقام اصلی آنها است. مقام اصلی امامان مقام فرمان است. امامت یعنی فرمانروایی و فرماندهی، ولایت یعنی گردن نهادن به فرمان و تشیع به معنی اطاعت از فرمان است. شیعه یعنی کسی که اطاعت از فرمان می کند و ولیّ یعنی کسی که صاحب فرمان است؛ از همین روست که به امام زمان صلوات الله علیه «صاحب الامر» می گوییم و به ائمه معصومین علیهم السلام «اولوالامر الذین اوجبت علینا طاعتهم» گفته می شود.

اولوالامر یعنی صاحبان امر و فرمانروا؛ یعنی کسانی که حق فرمان دارند و اگر فرمان دادند فرمانشان نافذ است و باید به فرمان آنها گردن نهاد. ائمه اطهار علیهم السلام به عنوان اولیاء امور و صاحبان امر و فرمان، از سوی خدای متعال و به واسطه رسول اکرم نصب شده اند. تمام مقامات و ویژگی های دیگر ائمه علیهم السلام فرع این مقام است. این مقام، مقام بسیار بالایی است و مخصوص خداست؛ چون چنانکه پیش از این گفتیم هیچ کس حق فرمان دادن ندارد. چنین مقام عظیمی که حق خدای متعال است به رسول اکرم و ائمه معصومین تفویض شده است.

قرآن کریم در مورد مقام رسول خدا می فرماید: «من یطع الرسول فقد اطاع الله»؛ یعنی اطاعت از رسول خدا اطاعت خداست. همین مقام را رسول اکرم به دستور خدای متعال به ائمه اطهار داده است. امامت یعنی مقام فرمان و شیعی گری یعنی مقام فرمانبری. ما در مقدمه سوم در همین باره سخن خواهیم گفت و توضیح خواهیم داد.

عالم ظاهری، جاهل واقعی

برخی با وجود ادعای علم از جهله هستند و از منابع دینی اطلاعی ندارند؛ این افراد ادعا دارند امامت ربطی به سیاست ندارد در حالی که در زیارت جامعه کبیره، ائمه اطهار را با عنوان «ساسة العباد» خطاب می کنیم و به امام عصر عج صاحب الزمان می گوییم. صاحب زمان یعنی صاحب حکم و فرمان و حکومت؛ چون آن حضرت صاحب حکومت است صاحب الزمان گفته می شود./223/907/م

تقریر: جلال الدین زنگنه