به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی وسائل ـ فائزه پیمان پاک، پریسا پور علمداری و شهلا پاکدامن در مقاله ای با عنوان«دیدگاه اسلام و پیشوایان دینی در مقابله با کودک آزاری و خشونت علیه کودکان» ضمن ارائه تعریفی از کودک به بررسی انواع کودک آزاری از جمله کودک آزاری جسمی، سوء استفاده و کودک آزاری جنسی، کودک آزاری عاطفی و کودک آزاری ناشی از غفلت و مسامحه پرداخته اند. آنگاه به علل کودک آزاری توجه کرده و این عوامل را به سه دسته تقسیم کرده اند: 1ـ علل روانی 2ـ علل خانوادگی 3ـ علل فرهنگی. سپس آثار و پیامدهای کودک آزاری که در دو بعد «اختلالات و عوارض جسمی» و «روانی و عاطفی» قابل بررسی است پرداخته اند. و در ادامه به حرمت اذیت و آزار کودک را از دیدگاه قرآن، سنت و سیره اهل بیت(ع) و از نظر فقها و مراجع عظام شرح داده اند. و در آخر به بررسی روش تربیتی اسلام که همان تکریم کودک است پرداخته اند.
مقدمه
یکی از بزرگترین گناهان در اسلام، ظلم و آزار به کسی است که هیچ پناهگاهی جز خداوند ندارد. پژو هش حاضر از یک سو، مصادیق، علل و آثار پدیده کودک آزاری را بیان کرده و از سوی دیگر، به بررسی نظر اسلام ، سیره معصومان(ع) و مراجع عظام در این مورد پرداخته است. از نظر اسلام، خشونت و آزار به خصوص در رابطه با مسائل تربیتی و رد رابطه با انسان هایی که خداوند به آنان شخصیت و کرامت عطا فرموده، از جمله کودک، ممنوع است. والدین حق ندارند به هیچ بهانه ای صدمه ای جسمی یا روحی به کودک وارد کنند. نکته بسیار جالب توجه این است که این حمایت ها از حقوق کودکان در قرآن و سیره اهل بیت(ع) زمانی مطرح شده که هیچ نهاد، سازمان یا کنوانسیودن بین المللی برای دفاع از حقوق کودکان وجود نداشته است. اسلام بادر نظر گرفتن همه نیازهای کودکان و دفاع از آن، زمینه برای رشد و پیشرفت آنان در همه جنبه ها فرآهم آورده است. از این رو، برای جلوگیری از پدیده کودک که متأسقانه امروزه در جوامع جهانی گسترش یافته، استفاده از تهالیم دینی و نظر کارشناسان مذهبی در زمینه نحوه رفتار با فرزندان و چگونگی تعایم و تربیت آنان ضروری به نظر می رسد. جواز تأدیب کودک منوط به شرایط و محدود به حدود خاصی است و والدین نمی توانند به استناد حق تأدیب، به هر شیوه ای برای تأدیب کودک خود توسل جویند. «تأدیب» در لغت به معنی ادب آموختن به کسی، ادب کردن، و در اصطلاح فقها، مجازات سبکی است که فقه اسلامی برای اعمل ناشایسته کسانی که به حد تکلیف شرعی نرسیده اند، در نظر گرفته است. تأدیب باید در حدی باشد که به سلامتی کودک آسیبی نزند.و هدف اصلی در جایز بودن تأدیب کودک،تربیت صحیح او است.اسلام در باب تأدیب دیدگاه خاصی دارد که از هرگونه افراط و تفریط مبرّاست و به شیوه ای اعتدالی، تنبیه را در برخی از موارد به شکل محدود، برای اصلاح رفتارهای نامطلوب و با شروطی می پذیرد. برخی از فقها در کنار حکم به جواز تأدیب، بدین نکته نیز اشاره نموده اند.
2. یافته ها
1ـ2. تعریف کودک آزاری
کودک از نگاه قوانین بین المللی، از جمله پیمان نامه حقوق کودک، به بچه کمتر از 18 سال اطلاق می شود و در فقه به فردی اطلاق می شود که به بلوغ شرعی نرسیده باشد. ماده دوم قانون حمایت از کودکان و نوجوانان (مصوب 1381) در تعریف کودک آزاری می گوید: «هرنوع اذیت و آزار کودکان و نوجوانان که موجب می شودبه آنان صدمه جسمانی یا روانی و اخلاقی وارد شودو سلامت جسم یا روان آنها را به خطر اندازد ممنوع است.» طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی آزار کودکان به همه اشکال سوء رفتار جسمی، عاطفی، جنسی بی توجهی، استثمار یا انواع بهره کشی حول رابطه مبتنی بر مسئولیت پذیری، اعتماد و قدرت اطلاق می شود که باعث لطمه بالفعل یا بالقوه به سلامت، بقا، رشد و کرامت کودک می گردد.
2ـ2. اهمیت و ضرورت پژوهش
پدیده کودک آزاری مختص به یک طبقه یا مکان جغرافیایی مشخص نیست و در کشور ما نیز طی سالیان اخیردر مواردی رخ داده و افکار عمومی را جریحه دار کرده است؛ با توجه به اینکه جامعه ما یک جامعه اسلامی است و اسلام نیز به عنوان یک دین همه جانبه نگر بیشترین تأکیدات را بر لزوم حفظ حقوق انسانی کودکان و همچنین لزوم تربیت صحیح آنان دارد، می توان از آن به عنوان روشی نوین برای تعامل با کودک بهره جست.
3ـ2. انواع کودک آزاری
کودک آزری انواع مختلفی مانند محروم کردن کودک از غذا، لباس و محبت پدر و مادر سرپناه گرفته تا مواردی که در آن کودک از نظر جسمی از سوی یک فرد بالغ مورد آزار و بدرفتاری قرار می گیرد که آشکارا موجب صدمه دیدن و غالباً منجر به مرگ کودک می شود.
1ـ3ـ2. کودک آزاری جسمی: رفتارهایی که به جسم کودک صدمه می زند مثل کتک زدن، سوزاندن، مجروح کردن، شکستن و کبود کردن بدن کودک. همچنین عدم تأمین نیازهای مادی از قبیل خوراک، پوشاک، بهداشت و سرپناه نیز می تواند در این تقسیم بندی قرار بگیرد.
2ـ3ـ2. سوء استفاده و کودک آزاری جنسی: هرگونه سوء استفاده از کودکان در زمینه مواد مخدر، واداشتن آنها به کارهای دشوار. سوء استفاده جنسی به صورت برهنه کردن کودک، دستمالی اندام او، یا تجاوز به وی و به طور کلی بهره برداری جنسی از کودک نابالغ به منظور کسب لذایذ و ارضای میل جنسی.
3ـ3ـ2. کودک آزاری عاطفی: شامل هرگونه رفتار نامناسبی است که بر عملکرد رفتاری، شناختی عاطفی و جسمی کودک تأثیر منفی داشته باشد مثل آزارهای کلامی و غیر کلامی، سرزنش یا تحقیر، ناسزا گفتن، مسخره کردن، دست انداختن، کنترل شدید و نامعقول، ترساندن مکرر کودک از تنبیه سخت بدنی، انتظارات و برخوردهای نامتناسب با سن کودک، به خدمت گرفتن کودک در جهت ارضای نیازهای عاطفی خود و پاسخ های رفتاری غیر قابل پبش بینی والدین که باعث بی ثباتی و دگرگونی شناختی کودک می شود.مطالعات نشان داده افرادی که در دوران کودکی مورد پرخاشگری کلامی مادران خود قرار گرفته اند سه برابر بیش از کسانی که این تجربه را نداشته اند در طول دوران نوجوانی یا اوایل دوران بلوغ دچار اختلالات شخصیت، وسواسی ـ اجباری و پارانوئید شده اند.
4ـ3ـ2. کودک آزاری ناشی از غفلت و مسامحه: غفلت اغلب در خانواده های کم درآمد اتفاق می افتد. که عبارت است از: عدم مراقبت و علاقه مندی به کودک، محرومیت کودک از نیازهای اساسی و محرومیت از اقداماتی که برای رشد طبیعی و نموّ کودک مورد نیاز است. عدم مراقبت های کافی جسمانی بهداشتی و عدم تأمین نیازهای روحی، هیجانی و آموزش کودک، فقدان محبت کافی، صحبت نکردن با کودک، عدم رسیدگی به وضعیت تحصیلی و بی توجهی به ترک مدرسه.
4-2. علل کودک آزاری
عوامل مربوط به کودک آزاری را می توان به سه گروه عمده تقسیم کرد: الف) علل روانی ب) علل خانوادگی ج) علل فرهنگی
1ـ4ـ2. علل روانی: یکی از علل آزار کودکان از سوی والدین، شیطنت و رفتارهای ناهنجاری است که کودکان از خود بروز می دهند؛ رفتارهایی که گاه ناشی از بیش فعالی کودک است. بیش فعالی آن دسته از مشکلات رفتاری است که نیازمند برنامه های خاص تربیتی و گاه درمانی است. ناآگاهی والدین بعضاً سبب می شود تا این مشکل، بحرانی شده، منتهی به کودک آزاری شود. البته مشکلات روانی دیگری همچون شب اداراری، پرخاشگری و .... از جمله مشکلاتی است که نیازمند برنامه های تربیتی و درمانی خاصی است. یکی دیگر از علل روانی وقوع کودک آزاری، نامشروع بودن کودک است. مادری که صاحب فرزند نامشروع می شود، عموماً نگرش دیگری به کودک خود داردو همواره او را دالّ بر عمل خلاف خود می بیند؛ به ویژه اگر تنها بوده و از خانواده و محیط جامعه طرد شده باشد. از این رو، همواره به کودک خود با چشم دیگری می نگرد.
2ـ4ـ2. علل خانوادگی: دعوا و کتک کاری میان والدین در این قبیل خانواده ها امری نسبتاً عادی است. همسرآزاری دراین خانواده ها به چشم می خورد و فرزندان همراه با مادران مورد آزار جسمی، توهین، ناسزا و تحقیر قرار می گیرند. خانواده های آزارگر دارای ویژگی هایی همچون فقدان مهارت های کافی به عنوان والدین، تک والدی بودن خانواده، سابقه اعتیاد، سابقه بیماری جسمی و روانی، سابقه محرومیت یا سوء پیشینه، سابقه طلاق و جدایی، وجود ارتباطات مختل در خانواده، فقر و بیکاری والدین، جمعیت زیاد خانواده و انزوای اجتماعی و مطرود بودن خانواده از سوی اقوام و اجتماع است.
3ـ4ـ2. علل فرهنگی و اقتصادی: والدینی که با کودک خود بدرفتاری می کنند مربوط به طبقه یا نژاد یا مکان جغرافیایی خاصی نیستند و هریک از آنها وابسته به مذهب، تحصیلات و شغل و وضعیت اجتماعی خاصی هستند. ذهنیت غلط حاکم در میان برخی از خانواده ها (به ویژه خانواده های با فرهنگ ضعیف) یکی از علل فرهنگ شایع منجر به کودک آزاری است. برخی از والدین تربیت کودک را منحصر به تربیت بدنی بی حدو حصر می دانند. علل دیگر این است که والدین نمی دانند اعمال سخت گیرانه و بیرحمانه ایشان کودک آزاری است و گمان دارند در جهت تربیت کودک گام برمی دارند. به عقیده روان شناسان تداوم این خشونت ها می تواند منجر به ترس، اضطراب و پرخاشگری در کودک، پنهان کاری، شب ادراری، عدم اعتماد به نفس و عدم قدرت برقراری ارتباط بادیگران شود، فقر سبب می شود تا کودکان از دسترسی به نیازهای اساسی خود مانند آموزش، بهداشت، تغذیه و.. محروم شوند و یا والدین به دلیل فشارهای مالی، با رفتارهایی همچون پرخاشگری، خشونت، بی توجهی و... مورد آزار قرار دهند. حتی کودک آزاری در بین افراد تحصیل کرده و با بضاعت مالی هم دیده می شود.
4ـ4ـ2. ضعف باورهای دینی: کسی که معتقد به مکافات عمل در دنیا و عالم آخرت است، هیچ گاه به خود جرئت ظلم کردن به کودکان بی پناه را نمی دهند. بر اسا س حدیث نبوی خداوند متعال می فرماید: هیچ ظلمی سخت از آن ظلمی نیست که مظلوم یاوری جز خداوند نداشته باشد. رسول خدا (ص) فرمود: «از ما نیست کسی که به خردسالان رحم نکند»
5ـ2.آثار و پیامدهای کودک آزاری
عوارض و پیامدهای ناشی از آزار، به شدت، مدت، و تعدا رفتارهای آزاردهنده بستگی دارد که در بعد اختلالات و عوارض «جسمی» و «روانی ـ عاطفی» بررسی می شود:
1ـ5ـ2. عوارض جسمی: شامل اختلالات مغزی، بینایی، شنوایی، پارگی و صدمات ارگان های داخلی، خونریزی ناشی از صدمات فیزیکی وارد بر قفسه سینه و شکم و معلولیت استو گاهی شدت صدمات منجر به مرگ کودک می شود.
2ـ5ـ2. عوارض روانی ـ عاطفی: شامل اختلالات شناختی، شخصیتی، کاهش اعتماد به نفس، افسردگی و افکار خودکشی، و عقب ماندگی رشد اجتماعی است. آزار روحی کودک به دلیل تا اینکه تا مدت ها علایم بیرونی واضحی ندارد، پنهان ترین و مخرب ترین نوع آزار است. مشکلات روانی کودکان قربانی سوء استفاده جنسی عبارت است از: اختلالات خورد و خوراک،اختلالات خواب، افسردگی، اختلالات اضطرابی، خودآزاری و اختلالات گستگی، که ممکن است در برزگسالی ادامه یابد. عدم عشق ورزی به کودک و بی توجهی به نیازهای او باعث می شود او به انسانی پرخاشگر، خشمگین، لجباز، بی انضباط، و بی توجه به ارزش های اخلاقی خانواده و اجتماع تبدیل کند.
6ـ2. حرمت اذیت و آزار کودک از دیدگاه اسلام
از نظر اسلام خشم و قهر تنها می بایست برای خدا و رضای او صورت گیرد. از دیدگاه قرآن ظلم و ستم و آزار رساندن به دیگران از هدایت ناصحیح ناشی می شود و معمولاً بر مبنای جهل، ترس، نیاز، کمبود و خیاثت درونی افراد استوار است.
کودک آزاری از دیدگاه قرآن: مهم ترین و نخستین حقی که که قرآن به آن توجه کرده حق حیات است که خود مبنای سایر حقوق قرار می گیرد. قرآن دراین باره تا آنجا پیش می رود که محروم کردن کودکان را از حق حیات چونان شرک به خدا حرام می داندو آن را رفتاری نابخردانه، خطایی بزرگ و موجب خسران و گمراهی و خروج از مسیر دین و هدایت اللهی می شمارد. آیه 233 سوره بقره می فرماید:« مادر فرزند خود را ـ در اثر خشمی که نسبت به پدر داردـ از شیر دادن رها نکند. همچنین پدر ـ برای ضرر رساندن به مادرـ نوزاد را از مادر نگیرد؛ زیرا نتیجه این عمل ضرر به نوزاد است.» این آیه شریفه دلالت روشنی بر حرمت آزری دارد. آیات قرآن کریم از فرزندان با عناوینی همچون نور چشم(فرقان:74) و زینت بخش زندگی (کهف: 46) یاد می کند.
کودک آزاری از دیگاه سنت و سیره اهل بیت(ع):پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «فرزندان خود را احترام کنید و با آنان مؤدب رفتار کنید.» و در جای دیگ فرمودند:«خدا رحمت کند پدر و مادری را که فرزند خود را بر نیک یاری کند.» راوی می گوید: پرسیدم چگونه او را بر نیک یاری کند؟ فرمود:«1ـ آنچه را که کودک در قوه و قدرت داشته و انجام داده است از او قبلو کنند 2ـ آنچه انجام او بر کودک سنگین و طاقت فراسا است از او نخواهند 3ـ او را با طغیان و گناه وادار نکنند 4ـ به کودک دروغ نگوید و در برابر او مرتکی اعمال احمقانه نشود.» امام صادق می فرمایند:« فرزندان خود را گرامی بدارید و خوب تربیتشان کنید تاگناهان شما آمرزیده شود.
کودک آزاری در نظر فقها و مراجع عظام:آیت الله سیستانی معتقدند: تنبیه بدنی جایز نیست مگر اینکه تأدیبی که لازم است متوقف بر آن باشد و در این صورت پدر یا کسی که از سوی او مجاز است می تواند به نحوی که موجب سرخ یا کبود شدن نباشد کودک را بزند ولی به احتیاط نباید از سه ضربه سبک تجاوز کند و اگر موجب سرخی یا کبودی شد دیه دارد حتی اگر از سوی پدر باشد . آیت الله مکارم شیرازی معتقدند: که کودک آزاری جایز نیست و هرگاه پدر یا مادری مرتکب چنین کاری شوند حاکم شرع می تواند آنها را تعزیر کند و اگر کاری باشد که منتهی به فوت یا نقص عضو یا جراحتی گردد، دیه دارد ولی تنبیه های جزئی که هیچ گونه اثری روی بدن نگذارد آن هم در صورت ضرورت، مانعی ندارد و چه بهتر است صرف نظر شود و از طریق تشویق و محبت اقدام به تربیت شود.
7ـ2. روش تربیتی اسلام: تکریم کودک
در همین زمینه اسلام عومل مؤثربر تربیت فرزندان را به دو بخش پیش از تولد و پس از آن تقسیم می کند: برای مثال پیامبر در خصوص انتخاب همسر مناسب پیش از تولد فرزند می فرماید: «به هم شأن خود زن بدهید و از هم شأن خود زن بگیرید و برای نطفه های خود جایگاه مناسبی انتخاب کنید.» از جمله مواردی که اسلام پس تولد فرزند بر آن تأکید دارد می توان به مواردی همچون اذان و اقامه در گوش نوزاد(توجه به حس شنوایی در یادگیری)، پوشش نوزاد (توجه به تأثیر رنگ در روان شناسی)، انتخاب نام نیک(به دلیل همانند سازی کودک با اسمی که خوانده می شود)، ختنه کردن نوزاد پسر (به منظور حفظ سلامتی جسمی و پیش گیری از برخی از بیماری ها) و.. اشاره کرد. از دیدگاه احادیث، شیوع فرزند پروری مقتدرانه مناسب ترین روش است. در این شیوه والدین کوشش می کنند تا فطرت فضیلت خواهانه فرزندان شکوفا شود. والدین در اسلام نسبت به فرزندان مهربان هستند و انتظارات بیش از حد توان آنها ندارند اما اهداف و انتظارات روشنی برای فرزندان ترسیم می کنند . این والدین نسبت بخ سرنوشت فرزندان خود حساس اند و آنان ار به حال خود رها نمی کنند، بلکه الگوی مناسبی برای آنان به شمار می روند. از دیدگاه اسلام نقش والدین در فرزند پروری مقتدرانه در دوره کودکی نقش حمایتی، مراقبتی، آموزشی، تأدیبی و انضباطی است. و نادیده گرفتن خطاهای کوچک، پذیرش فرزند هنگام خطا و عفو و مهرورزی از نقش های اساسی والدین محسوب می شود. ایفای این گونه نقش از سوی والدین به کاهش مشکلات رفتاری از جمله پرخاشگری، بزه کاری و سایر رفتارهای نابهنجار می انجامد.
به طور کلی در تربیت دینی چهار اصل در روش تربیت فرزند لحاظ می شود: 1ـ راستی و صداقت 2ـ زدودن زمینه های مختلف 3ـ پرهیز از امر و نهی 4ـ پرهیز از عیب جویی و سرزنش.
به طور خلاصه در سیره معصومان(ع) چهار اصل از اصول تربیت فرزند بیان شد: 1ـ آزادی کودک( به جهت نبستن راه شناخت و امور بر کودک و ایجاد موانع رشد و شناخت یا سخت گیری ها و امر و نهی بی جا) 2ـ نظارت و مراقبت ( نظارت والدین در دوست یابی، طرز پوشش، کلام، آموزش، رفت و آمدها و.. فرزندان) 3ـ رعایت مساوات و پرهیز از تبعیض بین فرزندان دختر و پسر به ویژه در ابراز محبت واهدای هدیه) 4ـ نرمی و ملاطفت در برابر سختی و خشونت( به سبب عدم بروز احساس طرد، رنجش و رفتار بی رحمانه در فرزندان)
نتیجه گیری
پژوهش حاضر با هدف بررسی مصادیق، علل و آثار کودک آزاری و بررسی نظر اسلام، سیره معصومان(ع) و مراجع عظام در این رابطه انجام شده است از نظر اسلام خشونت و آزار و به طور کلی به کارگیری روش هایی که به ضرر مالی و جسمی دیگران منجر شود و اِعمال روش های خشن به خصوص در رابطه با مسائل تربیتی و در رابطه با انسان هایی که خداوندبه آنان شخصیت و کرامت عطا فرموده، از جمله کودک ممنوع است. والدین حق ندارند به هیچ بهانه ای صدمه روحی و جسمی به کودک وارد کنند. و جواز تأدیب در اسلام منوط به شرایط و محدود به حدود خاصی است. این حمایت ها از حقوق کودک در قرآن و سیره اهل بیت(ع) زمانی مطرح شده که هیچ نهاد و، سازمان یا کنوانسیون بین المللی برای دفاع از حقوق کودکان وجود نداشته است. اسلام با در نظر گرفتن همه نیازهای اولیه جسمی ، روحی و روانی کودکان و دفاع از آن، زمینه را برای پیشرفت آنان در همه جنبه ها فراهم آورده است. /806/ص
نویسنده: فائزه پیمان پاک، پریسا پور علمداری، شهلا پاکدامن
منبع: نشریه معرفت، سال 1394
تهیه و تنظیم: منصوره عاشقی