به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی، از دیر باز تا به امروز در جامعه بشری هنر از اهمیت زیادی برخوردار بوده به گونه ای که از زمانی که انسان زندگی غار نشینی را ترک کرد و با خلاقیت اقدام به خلق هنرهای مختلف کرد و توانست تمدن بشری را ایجاد کند، هنر و هنر مند در این جوامع از جایگاه برجسته ای برخوردار بوده است و شاید علت این همه توجه به هنر در اعصار مختلف تاریخی این بوده که انسان مانند معبود خود ذاتا دوستدار زیبایی و هنر است و از سوی دیگر انسان به مرور زمان فهمید که می تواند در قالب هنر محتواهای های گوناگون را ماندگار کرده و در طول تاریخ بشر به نسل های مختلف عرضه کند به همین دلیل به هنر و سبک های مختلف هنری روی آورد و گذشته از این در طول تاریخ ادیان و پیامبران نیز به هنرمندان و هنر اهمیت زیادی داده اند و سعی کرده اند که پیام دین را در قالب هنر به مردم عرضه کنند که اسلام هم از این قاعده مستثنا نبوده و سعی کرده با سبک هنری خود که همان قالب قرآن کریم است محتوای دین را به مردم عر ضه کند و استفاده از همین زبان هنری موجب ماندگاری آن شده است.
اما آنچه که در اینجا باید به آن دقت کرد این است که میان هنر با سبک و محتوای دینی یا به عبارت دیگر میان هنر با محتوای دینی و هنر غربی تفاوت زیادی وجود دارد و شاید یکی از مهم ترین این تفاوت ها اتکای هنر و حکمت هنر دینی به محتوای فقهی و تفقه است که در این زمینه با آیت الله محی الدین حائری شیرازی، عضو مجلس خبرگان رهبری و استاد برجسته حوزه علمیه قم به گفت و گو نشسته و نظر ایشان را در مورد حکمت هنر از دیدگاه فقه و سبک های مختلف هنری جویا شدیم.
وسائل ـ دیدگاه فقه نسبت به هنر و حکمت هنر چیست؟
هنر داری دو جنبه مادی و معنوی است که جنبه مادی هنر ماندگاری آن است؛ وقتی یک مطلب به زبان معمول بیان می شود خیلی زود از حافظه ها پاک می شود؛ در حالی که اگر همان مطلب را به زبان شعر بیان کنیم ماندگار می شود پس یکی از کارهای هنر روش بسته بندی است؛همان گونه که ما برای جابجایی یک چیز آن را قالب بندی و دسته بندی می کنیم تا تکان ها و جابجایی به آن آسیب نرساند در مورد یک مطلب هم همین طور است و ما وقتی آن را در قالب هنری بسته بندی می کنیم گذر زمان نمی تواند به آن آسیبی وارد کرده و خودش خودش را حفظ کرده و سبک آن سبکش را حفظ می کند.
مثلا شعر سعدی که می فرماید « بنی آدم اعضای یک پیکرند که در آفرینش ز یک گوهرند» همین سبک شعری و منظوم بودن آن موجب ماندگاریش شده و توانسته پس از 700 سال با وجود تکان های شدید، تهدیدها و تحریف ها را تحمل کرده و به متن آن لطمه ای وارد نشود؛ در حالی که اگر سعدی این متن را به صورت شعر درنیاورده و در قالب مکالمات روز مره مطرح می کرد شاید این مطلب بعد از مدتی جابجا شده و در اثر تحریف ارزش خود از دست می داد.
عامل ماندگاری قرآن کریم و احکام فقهی سبک خاص هنری آن است
آنچه که عامل ماندگاری قرآن در برابر تهدیدهای مختلف شده روش بسته بندی و سبک هنری آن است و به علت وجود همین سبک هنری است که کسی نمی تواند آیات قرآن کریم را تحریف و جابجا کند؛ زیرا اگر آن را جابجا کرده و تغییر دهند سبکش بهم ریخته و مردم متوجه می شوند در حالی که انجیل و تورات چون به زبان اعجاز بیان نشده بودند پذیرای هر گونه تحریف هستند.
همچنین از آن جایی که روایات های ما به زبان اعجاز بیان نشده اند؛ به همین علت زمینه تحریف در آن ها زیاد است اما از آن جایی که قرآن به روش هنری بیان شده وقتی کسی بخواهد آن را تحریف کرده و تغییر بدهد به هم می ریزد و به عبارت دیگر فرد نمی تواند این تغییر را با سایر مجموعه آیات قماش داده و همسان سازی کرده و جابیاندازد به همین علت امکان تحریف از بین می رود.
پیوند فقه و سبک های هنری
باید دقت کرد که این یک بخش از هنر بوده که در اصطلاح به آن بخش مادی هنر می گویند و یک بخش دیگر هنر بخش معنوی آن است و آن این است که هر مکتبی برای هنر سبکی دارد که معانی و اهداف خود را در قالب آن سبک عرضه می کند به نظر می آید که این ها مطالبی ساده باشد و عده ای بیان می کنند که اصل محتوا است و سبک و روش چه اهمیتی دارد؛ این طور نیست؛ زیرا هر سبکی متناسب یک نوع محتواست و ما هم که در اسلام انواع تفقیهات را داریم باید سبک داشته باشیم اگر این سبک را از دیگران قرض کنیم و به عبارتی از سبک دیگران تقلید کنیم یا حتی به سبک دیگران آشپزی کنیم و یا به سبک دیگران خانه سازی کنیم و یا به سبک دیگران مدل لباس درست کنیم بعد از مدتی سبک به دنبال محتوایی که از آن برآمده بر می گردد و آن محتوا خود را نشان می دهد.
در غرب محتوایی، سبکی را به وجود آورده و اگر ما در اسلام از آن سبک استفاده کردیم باید منتظر باشیم که آن محتوا(محتوای غربی) خود را نشان دهد؛ به همین علت است که در روایت ها آمده که « نپوشید لباس دشمنان را، تقلید نکنید به روش دشمنان؛ زیرا شما هم به همان سبک تربیت خواهید شد زیرا روش و منش در این سبک ها جدی است».
اسلام هم برای خود سبک دارد؛ شعر دارد، موسیقی دارد، نقاشی دارد و نگاه اسلام به مقوله موسیقی از جمله آواز خوانی پرندگان متفاوت است و باید دقت کرد که مبنای موسیقی در اسلام فکر است نه لهو و مبنای سبک هنری اسلام را فکر تشکیل می دهد نه لهو و کنسرت.
غرب محتوای آن لهو است و لهو سبک خاص خود را دارد، اسلام حتی در تقلید و انبساط، محتوای و فکر خود را دارد و این فکر سبک آن است.
ما در جمهوری اسلامی برای وارد کردن یک فکر و سبک می گوییم که مخالفت قطعی با اسلام نداشته باشد و بر مبنای خیلی چیزها آن سبک را وارد می کنیم؛ اما بعد از مدتی محتوای این سبک خود را نشان می دهد و آن موقع ما را متوجه این مبحث کرده که با وارد کردن این سبک از غرب، راه را اشتباه آمده ایم.
برای مثال ما روش بانکداری اروپایی را بر مبنای عدم مخالفت قطعی با اسلام وارد کشور کرده و با یک سری تغییرات بر مبنای نگرش شرقی از آن استفاده کردیم اما امروز بعد از سال ها ما شاهد همان محتواو آثار غربی در نظام اقتضادی خود هستیم؛ بنابراین برای بیان محتوای اسلامی باید از همان سبک متناسب اسلامی استفاده کرد.
شاخصه هنر اسلامی تبعیت سبک از محتواست
بنابراین در نظام اسلامی آنچه اهمیت دارد تبعیت سبک از محتواست به عبارت دیگر با محتوا سبک به وجود می آید و هر محتوایی به سبک خود بر می گردد.
برای مثال وقتی حضرت زینب(س) در مجلس عبیدالله بن زیاد خیلی هنرمندانه صحبت کردند، عبیدالله بن زیاد گفت که این بانو به گونه ای سخن می گوید که کلماتش به هم قفل و سجع می شود و دارای نظم هنرمندانه بوده و سبک دارد که حضرت زینب(س) در پاسخ عبیدالله می فرمایند که این ها سجع نیست بلکه جگر من از سوز شهادت برادر آتش گرفته و این جگر آتش گرفته و محتوای سوزناک کلماتم را به این سبک هنری تبدیل کرده است به عبارت دیگر همانطور که گفته شد این محتوا است که سبک را ایجاد کرده و هر محتوایی به سبک خود بر می گردد و در اینجا سبک و محتوا نیز از یکدیگر تبعیت کامل دارند.
روش تبدیل یک هنر به هنر متعالی
و به عبارت دیگر باید دقت کرد که اگر سبک و محتوای ما از هم تبعیت کند هنر ما بهبود یافته و به یک هنر متعالی می رسیم؛ بنابراین مهم ترین شاخصه هنر دینی تبعیت سبک از محتوا است و زمانی می توانیم این هنر دینی را تولید کنیم که بتوانیم متناسب با محتوای دینی که داریم سبک هنری آن را نیز ابداع کرده و آن محتوا را در قالب آن سبک هنری ./837/300/ص
تهیه و تنظیم: محمد جعفری