به گزارش سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل وجود کم‌فروشی یا گرانفروشی در بازار از جانب برخی فروشندگان، یکی از مسائلی است از صدر اسلام تاکنون مورد نهی دین مبین اسلام بوده و موجبات رنجش و آزار مردم را فراهم کرده است.
کم‌فروشی از آن دسته از مسائلی است که در قرآن صراحتا مورد اشاره قرار گرفته و به کسانی‌که چنین اقدامی انجام می‌دهند هشدار جدی داده شده است؛ چراکه این مسئله دارای آثار و پیامدهای عمیق اقتصادی و اجتماعی است.
اشاره صریح قرآن به موضوع کم‌فروشی
برای بررسی بیشتر این موضوع، با حجت‌الاسلام والمسلمین امیر خادمعلیزاده، عضو هیئت‌علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی، گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که وی ابتدا در پاسخ به این پرسش که آیا در قرآن صراحتا به مسئله کم‌فروشی و گرانفروشی اشاره شده است؟ به ایکنا گفت: البته گرانفروشی، همان کم‌فروشی است؛ یعنی شخصی گرانتر می‌فروشد در واقع کم می‌فروشد. در قرآن صراحتا به این موضوع اشاره شده است و حتی می‌توانید به کتاب «تفسیر موضوعی قرآن کریم» که در این زمینه‌ها خیلی گویا و به زبان روز، مطالب قرآن تفسیر اقتصادی شده است، مراجعه کنید.
وی ادامه داد: بنده در آنجا به بیان دیدگاه‌های اقتصادی قرآن پرداخته‌ام اما چون در این زمینه شکل جدیدی از کم فروشی را شاهد هستیم لازم است این موارد مورد بررسی قرار گیرد. همچنین لازم است اشاره کنم که سوره‌ای در قرآن به نام «المطففین» به معنای کم‌فروشان وجود دارد.
وجوب رعایت عدالت در معاملات از منظر قرآن
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی اظهار کرد: قرآن کتاب هدایت است و در قرآن اصول و خطوط کلی حوزه اقتصادی تبیین شده است. یکی از حقوق اقتصادی، وجوب وفای به عهد و رعایت عدالت و قسط در تمام معاملات و مبادلات اقتصادی و حتی امور اجتماعی و فرهنگی و معنوی است.
خادمعلیزاده ادامه داد: نکته مهم این است که روش‌شناسی قرآن در تبیین مسائل هدایتی در عرصه‌های اجتماعی، اخلاقی و اقتصادی، بیان مطالب در قالب مثال‌های ملموسی است که قابل فهم برای عموم مردم در زندگی روزمره باشد.
مفهوم «کیل» در قرآن
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی اظهار کرد: منظور این است که این مسائل در زندگی روزمره مردم به طور ملموسی قابل فهم باشد. یکی از این نمونه‌ها، طرح وزن کردن یا پیمانه کردن کالاها با ترازو است که در قرآن از آن به «کیل» تعبیر شده است.
وی افزود: در این مورد باید گفت که از قدیم‌الایام و قبل از اسلام هم پیمانه‌های مختلف که مورد توافق آن قوم و آن جامعه در هر زمان و مکانی بوده، وجود داشته است. هر قوم و جامعه‌ای برای خود پیمانه‌های کوچک و بزرگی داشته‌اند که همیشه سراغ ترازو نروند و این پیمانه‌ها هم مورد اعتماد بوده است.
وجود کیل و پیمانه در دنیای امروزی
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: دستبرد به این پیمانه‌ها باعث بی‌اعتمادی شده و حتی مورد برخورد مسئولین وقت آن جوامع قرار گرفته است. الان نیز ما همان وزن کردن را در کالاها شاهد هستیم و کیل و پیمانه در دنیای امروز هم وجود دارد ولی شکل آن همانند بسته‌بندی‌هایی که در مواد غذایی و سایر مواردی همانند روغن موتورو.... صورت می‌گیرد، تغییر پیدا کرده است.
وی افزود: هر کدام از این موارد، در بسته‌های خاصی یا بشکه، دبه و انواعی از ظرف شیر، ماست، پنیر، نوشابه قابل دسترسی هستند و همه اینها نوعی پیمانه در شرایط زندگی امروزی ماست. در مورد موضوع‌شناسی مسئله کم‌فروشی و گرانفروشی در قرآن، اساسا سوره‌ای با این نام یعنی سوره «المطففین» وجود دارد که نشان‌دهنده اهمیت توجه قرآن به این مسئله است.
وجود کم‌فروشی در مدینه قبل از پیامبر اسلام(ص)
وی با اشاره به اشاره قرآن به فعالیت کم‌فروشان اظهار کرد: قرآن کریم در اینباره می‌فرماید: «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ، الَّذِینَ إِذَا اکْتَالُوا عَلَى النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ، وَإِذَا کَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ؛ واى بر کم‌فروشان که چون از مردم پیمانه ستانند تمام ستانند و چون براى آنان پیمانه یا وزن کنند به ایشان کم دهند» (المطففین/ ۱، ۲ و۳). ابن عباس، شاگرد امیر مومنین(ع) در تفسیر قرآن می‌گوید هنگامی‌که پیامبر اسلام(ص) وارد مدینه شدند بسیاری از مردم سخت آلوده کم‌فروشی بودند، بنابراین خداوند این آیات را نازل کرد و آنها نیز این مسئله را پذیرفتند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی خاطرنشان کرد: پس از نزول این آیات بود که این سنت اقتصادی نادرست در مدینه از بین رفت. فاضل مقداد از جمله کسانی است که در تفسیر این آیه و شان نزول آن اشاره کرده و وجوب وفای به وزن و پیمانه کامل در تحریم کم‌فروشی از این آیه استفاده کرده است.
مصادیق کم‌فروشی
این پژوهشگر اقتصاد خاطرنشان کرد: نکته‌ای که می‌خواهم در این زمینه مورد تأکید قرار دهم این است که این آیات همان‌طور که عرض کردم، یک مثال ملموس برای وفای به عهد و رعایت قسط یا عدالت در مسائل اقتصادی و نهی از کم‌فروشی و کم گذاردن در خدمات مختلف است.
وی تأکید کرد: به عبارت دیگر، خوانندگان عزیز باید به این نکته توجه داشته باشند که کم‌فروشی فقط در کالاها نیست بلکه کم گذاردن در ارائه خدمات، خدمات پزشکی، بهداشتی و خدمات تعمیرات وسایل خانگی، تعمیرات ساختمان، ساخت کالاها و انواع خدمات صنعتی، کشاورزی و... به طور کلی همه این موارد نیز مصداق آیه شریفه هستند.
حکم تحریم کم‌فروشی از جانب فقها با استفاده از سوره «المطففین»
خادمعلیزاده یادآور شد: به این دلیل که در هریک از این موارد، از وزن کم گذاشته می‌شود، بنابراین مشمول این آیات سوره مبارکه «المطففین» است و عده‌ای از مفسران و فقها، از حکم تحریم و حرام بودن این کار برای مقابله با آن استفاده کرده‌اند؛ کما اینکه گفته‌‌اند به فروشنده به لحاظ شرعی، ضامن پرداخت آن کمبود وزنی است که در کالا یا خدمات به مشتری یا مشتریان ارائه می‌دهد؛ چراکه کم‌فروشی، گناهی بسیار بزرگ و دارای ضمان است.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی افزود: به هر ترتیب تفسیر سوره «المطففین» و مفهومی که در واقع در این آیه وجود دارد قلمرو وسیعی دارد که باید به این قلمرو بیشتر توجه کنیم چراکه اگرچه خداوند متعال در این آیاتفقط از کم‌فروشی در مورد کیل و وزن حرف زده است ولی مفهوم آیات بسیار وسیع است.
کم‌فروشی محدود به وزن و پیمانه نیست
وی ادامه داد: مواردی که اشاره شد، هر نوع کم‌فروشی، حتی در محدودات یعنی چیزهایی که به عدد می‌فروشند ولی عدد کمتری در آن بسته بندی می‌گذارد را هم در بر می‌گیرد؛ یعنی اینگونه نیست که کم‌فروشی فقط شامل موضوع «کیل» باشد و حتی محدودات و آنهایی که وزن نمی‌شوند را هم شامل می‌شود.
کم‌فروشی محدود به وزن و پیمانه نیست/ مصادیق کم‌فروشی در قرآن
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی تأکید کرد: اگر فروشنده، تخم‌مرغ کوچکتری را در سبد بگذارد و بدون اینکه وزن کند، یک بسته تخم مرغ را بفروشد اما به جای اینکه تخم‌مرغ‌ها کامل باشد، یکی عدد را کم یا کوچکتر بگذارد، مشمول کم‌فروشی می‌شود.
وجود کم‌فروشی در ارائه خدمات
خادمعلیزاده اظهار کرد: با تفسیر این آیات قرآن کریم، به روشنی می‌توان دریافت که کم‌فروشی، کم‌گذاردن در خدمات را هم شامل می‌شود و این نکته مهمی در برداشت اقتصادی از قرآن است؛ لذا اگر کارگر و کارمندی، بخشی از وقت خودش را برای استفاده در امور غیراداری قرار دهد در ردیف «المطففین» و کم‌فروشان است.
وی ادامه داد: حالا متوجه می‌شویم که قرآن در پانزده قرن پیش با ارائه یک مثال ملموس که همه مردم روزانه با آن ترازو سر و کار دارند، مسئله قسط که بیشتر به معنای عدالت در عرصه اقتصادی است را اینگونه برای همه مردم قابل فهم قرار داده است.
دیدگاه مرحوم طبرسی در مورد کم‌فروشی از منظر قرآن
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی اظهار کرد: برخی از مفسران عزیز از جمله مرحوم طبرسی فرموده‌اند که این آیات، گستره بیشتری را شامل می‌شود و هرگونه تجاوز از حدود الهی و کم‌گذاردن در روابط اجتماعی و اخلاقی را هم شامل می‌شود و این برداشت مرحوم طبرسی بسیار مهم است.
وی یادآور شد: در این زمینه از عبدالله ابن مسعود، صحابی معروف پیامبر(ص) نقل شده است که نماز نیز قابل پیمان است و کسی‌که کیل آن را کاملا ادا کند، خداوند پاداش او را کامل می‌دهد و هر کس از آن کم بگذارد درباره او همان جاری می‌شود که در باره کم‌فروشان صدق می‌کند.
اشکال جدید کم‌فروشی
خادمعلیزاده ادامه داد: این نکته که حکم کم‌فروشان در مورد تارکان نماز هم صدق می‌کند، بسیار اهمیت دارد بنابراین لازم است که عزیزان و متولیان فرهنگی همانند متولیان اقتصادی، کم‌گذاشتن در خدمات فرهنگی و ارائه کالاهای فرهنگی هم همچون کالاهای اقتصادی را مورد توجه داشته باشند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: مورد دیگری که باید به آن اشاره کنم این است که امروز شکل جدیدی از کم‌فروشی را در برخی از صنایع بسته‌بندی غذایی مشاهده می‌کنیم و این مسئله، مشکلی است که خودش را بیشتر در جامعه امروز ما نشان داده است.
لزوم مطالبه‌گری مردم در زمینه مبارزه با کم‌فروشان
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی ادامه داد: این نکته حائز اهمیت است که مردم به این مسئله بیشتر توجه کنند و نسبت به این منکر اقتصادی آگاه شوند، تذکر بدهند، به این اقدامات واکنش نشان دهند و از مسئولان مطالبه داشته باشند.
خادمعلیزاده در پایان گفت: این یک روی مسئله است و تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان هم باید تقوا پیشه کنند و از خدا بترسند و بدانند که شرعاً ضامن هستند و در دنیا و آخرت باید حقوق تمام مصرف‌کنندگان این بستهبندیهای غیر استاندارد یعنی بستهبندیهای کمتر از وزن مصوب را بپردازند.
100/323/ع