به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی وسائل عنایت الله شریفی و مهرعلی لطفی در مقاله ای با عنوان«سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنت پیشوایان معصوم(ع)» ابتدا به بررسی نقش باورها و اندیشه هایی همانند (اعتقاد به خدا، اعتقاد به رسالت و نبوت، اعتقاد به معاد و زندگی پس از مرگ) در سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و سنت پیشوایان معصوم (ع) پرداخته اند. آنگاه به بررسی سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و سنت پیشوایان معصوم (ع) در ا مر تشکیل خانواده و ازدواج پرداخته اند و در این زمینه به بررسی معیارهای انتخاب همسر که مهم ترین آنها «پارسایی و دینداری، آراستگی به فضایل اخلاقی، همتایی و تناسب، اصالت خانوادگی» می باشد پرداخته اند. سپس به بررسی سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنت در محیط خانواده و اداره آن پرداخته اند که در این مورد موضوعاتی را همچون مدیریت خانواده، همکاری در محیط خانه، احساس مسئولیت اعضای خانواده، ورود و خروج زن و شوهر از خانه، و هدیه دادن را مطرح کرده اند. و در ادامه به بررسی سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنت در محبت و مهرورزی و در برخورد شایسته با همسر پرداخته اند.
مقدمه
سبک زندگی خانوادگی در آیین اسلام همانند درختی است که ریشه ی آن، باورها و اندیشه ها و ساقه و شاخه هایش، ارکان و وظایف اعضای خانواده می باشد. از این رو، سبک زندگی خانوادگی دارای ابعاد زیادی است. پژوهش حاضر در صدد بررسی سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنت پیشوایان معصوم(ع) در ابعاد تشکیل خانواده و ازدواج، محیط خانواده و اداره آن و همسر پروری می باشد. از منظر قرآن کریم و سنت پیشوایان معصوم(ع) ، باورها و اعتقادات نقشی اساسی در خانواده دارند و ازدواج را امر مقدسی می دانند و همگان ر ا به این امر فرا می خوانند و معیارهای تقوا، عقل، اخلاق نیک و همتایی در انتخاب همسر را مورد توجه قرار می دهند و مدیریت خانواده را به مرد و لزوم مسئولیت پذیری خانواده نسبت به یکدیگر مخصوصاً مسئولیت تربیت دینی پدر نسبت به فرزندان و همکاری زن و شوهر در خانوه را ضروری می دانند و تأکید به رفتار شایسته با همسران و محبت و مهر ورزی نسبت به آنان می نمایند.
تعریف سبک زندگی اسلامی: «شیوه هایی از زندگی است که انسان با تکیه بر نظام ارزشی و مبانی اعتقادی خود در زندگی فردی و اجتماعی برای ایجاد ارتباط با محیط و جامعه، پاسخ به خواسته ها و تأمین نیازهایش به کار می گیرد.»
الف) نقش باورها و اندیشه ها در سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و سنت پیشوایان معصوم(ع)
باور و اندیشه ها که ریشه های سبک زندگی خانوادگی می باشند، نقشی اساسی در زندگی خانوادگی دارند کهک مهم ترین آنها عبارت است از:
1ـ اعتقاد به خدا: باور به خدا، همه رفتارها و زندگی خانوادگی را به سوی کسب رضایت خداوند سوق می دهد. فردی که خدا را ناظر و همراه خود و حتی از رگ گردن خود به خویش نزدیک تر می بیند، تلاش می کند تا در برخورد با اعضای خانواده و انجام وظایف خانوادگی، رضایت آنها را جلب کند. توجه به عدالت خدا، اینکه هیچ ظلمی را روا ندارد و حقو هیچ مظلومی را ضایع نمی کند، زمینه شناخت دیگری برای مهار رفتار اعضای خانواده است. و توکل بر خداوند در همه امور زندگی آز آثار ایمان به خداوند است که خانواده را در برابر مشکلات یاری می رساند.
2ـ اعتقاد به رسالت و نبوّت: نقش باور به اصل نبوت و امامت در زندگی خانوادگی به دو بعد باز می گردد: اولین بعد آن آموزش امور دینی است که مهم ترین آنها شناخت تعالیم دین پس از کلام خداوند، احادیث پیشوایان معصوم(ع) و الگو پذیری از آنان در ابعاد مختلف زندگی خانوادگی است مانند: گزینش همسر، مهریه و جهیزیه، مراسم ازدواج، روش برخورد با فرزندان، با همسر و وادلین و... می باشد.
3ـ اعتقاد به معاد و زندگی پس از مرگ: اعتقاد به پس از مرگ، خانواده را متوجه اهداف پایداری می کندکه موجب پیوند بیشتر اعضای خانواده می شود. بر این اساس بر اثر باور نداشتن به معاد، خانواده به کارکردهای محدود زندگی خانوادگی اکتفا می گردد و خانواده در اثر بی هدفی به راحتی به جدایی و انحلال کشیده می شود. اثر دیگر آن است که باور به زندگی پس از مرگ می تواند فرد را در رویارویی با مشکلاتی همانند فقدان عزیزی یا معلولیت یا مشکلات شدید اقتصادی در آرامش روانی یاری می دهد. باور به معاد و یادآوری عواقب تعدی به حقوق دیگران، فرد را تا حدی از رفتارهای نامناسب باز می دارد.
ب) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنت پیشوایان معصوم(ع) در امر تشکیل خانواده و ازدواج
آیه 32 سوره نور به همه پدران و والدین تأکید می کند که باید به امر ازدواج دختران و پسران مجرد همت گمارند و آنان را دعوت به ازدواج کنند و تنها به دلیل مشکلات از تشکیل خانواده نهراسند چراکه خداوند وعده گشایش داده است. نیز از پیامبر نقل شده که هرکس آیین فطری مرا دوست دارد، به سنت من گرایش پیدا کند و نکاح از سنت من است. و نیز می فرماید: «ای جوانان هرکس قدرت جنسی دارد، ازدواج کند؛ زیرا ازدواج برای حفظ چشم و فرج بهتر است و هرکس توانایی مالی ندارد، روزه بگیرد؛ زیرا روزه برای او شکننده شهوت است.» پیشوایان معصوم (ع) در عین اهتمام به رشد و تکامل معنوی، به دنبال دنیا گریزی و رهبانیت نبودند و به افراد تأکید می کردند که ازدواج تنها با معنویت تعارضی ندارد، بلکه در رشد آن بسیار مؤثر است. از مهم ترین سبک پیشوایان معصوم(ع) در ازدواج و تشکیل خانواده، بی اعتنایی به امور مادی و تکلّفات است به گونه ای کخ هم خود آسان ازدواج کردند و هم در ترویج فرزندان از تکلّف پرهیز می نمودند. در مسأله مهریه و جیزیه روش متعادل و معقولی داشتند و مهریه حضرت زهرا(س) پانصد درهم بود.
معیارهای انتخاب همسر
که مهمترین آنها عبارت است از:
الف) پارسایی و دینداری
هراندازه این ویژگی قوی تر باشد، رعایت حدّ و حدود شرعی کامل تر و پایبند به اصول خانواده بیشتر خواهد بود. تقوا دارای درجاتی است که کمترین درجه آن انجام واجبات و ترک محرمات است. دختران و پسران جوان باید بدانند کسی که در برابر خودای جهان و خالق هستی کرنش نکرد و به دستورات او بی اعتنایی نمود، در برابر همسرش کرنش نخواهد کرد و ارزش برای او قائل نخواهد شد.
ب) آراستگی به فضایل اخلاقی
آمار نشان می دهد که یکی از مهم ترین عواملی که همسران را از هم جدا می کند و به طلاق می کشاند، بداخلاقی و بی بهرگی از فضایل اخلاقی است. منظور از اخلاق نیک، تنها خنده رویی و خوش خلقی اصطلاحی نیست؛ زیرا خندیدن و... در بعضی از مواقع نه تنها مطابق اخلاق نیست، بلکه خلاف اخلاق است و منظور از اخلاق نیک «صفات و خلق و خوی های پسندیده از نظر عقل و شرع» است.
ج) همتایی و تناسب
ازدواج نوعی ترکیب بین دو انسان و خانواده است، زندگی مشترک، یک پدیده مرکب است که اجزاء اصلی آن زن و مرد می باشند. هرقدر بین این دو عنصر هماهنگی، هم فکری، تناسب شخصیت روحی و اخلاقی و جسمی باشد این ترکیب، استوارتر و محکم تر، پرثمرتر، شریف تر، لذت بخش تر و جاودانه تر خواهد بود. همتایی و تناسب دارای ابعاد مختلفی است؛ از جمله همتای و تناسب دینی و ایمانی، فکری فرهنگی ، همتایی اخلاقی ، جسمی و جنسی، همتایی اقتصادی و سیاسی و اجتماعی، تناسب در زیبایی و خانوادگی ، تناسب سنی و علمی، هماهنگی روحی و روانی.
د) اصالت خانوادگی
اگر زن یا مرد اصالت خانوادگی نداشته باشد بر پایه تقوا و دین تربیت نشده است. رسول خدا(ص) فرمود: «ای مردم از گیاهان سبز و خرمی که در مزبله رشد کرده اند بپرهیزید. گفتند: منظورتان ازاین جمله چیست؟ فرمودند: دختر زیبایی که در خانواده بد رشد کرده است.»
ج) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنت در محیط خانواده و اداره آن
اـ مدیریت خانواده
از آنجا خانواده یک واحد اجتماعی است و نیاز به مدیریت دارد و تأمین نفقه و معیشت زن به مرد سپرده شده است و از سویی، ویژگی جسمی و روحی مرد نیز برای سرپرستی خانواده سزاوار می باشد، مدیریت خانواده به مرد سپرده شده است.در روایت آمده علی(ع) و فاطمه (س) وقتی که وارد زندگی مشترک شدند، پیامبر (ص) بر آنها وارد شد. برای دختر و دامادش تقسیم کار کرد، مدیریت خانه را بر عهده علی(ع) گذاشت و فرمود کارهای داخل خانه به عهده حضرت فاطمه(س) باشد و کارهای خارج از منزل برعهده علی(ع) باشد.
2ـ همکاری در اداره خانه
در مورد همکاری مرد در خانه، رسول خدا(ص) به علی (ع) سفارش می فرماید: «مردی نیست که به همسرش در خانه کمک کند، مگر آنکه به تعداد موهای بدنش عبادت یک سال روزه با نماز در شبهایش برای او پاداش قرار می دهند و خدواند پاداش پیامبران صبوری مانند داوود(ع)، یعقوب(ع)،و عیسی (ع) را برای او قرار می دهند.»
3ـ احساس مسئولیت اعضای خانواده
یکی از مهم ترین وظایف و مسئولیت های یک فرد مسلمان، مراقبت و مواظبت بر ایمان یکایک اعضای خانواده است در آیه 132 سوره طه مسئولیت نسبت به اعضای خانواده مورد تأیید قرار گرفته است آنجا که می فرماید: «خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش....» از این آیه بر می آید که نماز تنها یک عبارت فردی نیست که شخص آن را در برابر پروردگارش به جا می آورد، بلکه نماز علاوه بر عبادت، یک کار اجتماعی هم است. پیامبر (ص) هم والدینی که کودکان خود را به اعمال خوب و عبادت تشویق نمی کنند، شدیداً سرزنش می کند.روزی پیامبر (ص) به بعضی از کودکان نگاه می کردند ، رفتار آنها حکایت از عدم آشنایی به آداب و احکام دینی بود به همین دلیل برای توجه دادن اولیای کودکان فرمودند: «وای بر فرزندان آخرالزمان از دست پدرانشان.» یکی از اصحاب گفت: ای رسول خدا از دست پدران مشرکشان؟ پیامبر فرمود: «نه، ازدست پدران مؤمنشان که هیچ چیز از احکام و فرایض الهی را به آنها نمی آموزند و حتی ممکن است کودکان، خودشان یاد بگیرند ولی والدین مانع آنها شوند. این والدین به اندک از کارهای دنیوی از ناحیه کودکان راضی می شوند و هیچ توجهی به اخلاق و معنویت آنان نمی کنند. من از اینها بیزارم و آنها از من بیزار.» والدین موظف هستند کودکان خود را به فرایض و انجام دادن اعمال دینی تشویق کنند. پیامبر(ص) تلقینات دینی را از همان اوایل کودکی و شیرخوارگی در خانه زهرا(س) به مرحله اجرا درآورد. هنگامی که امام حسن به دنیا آمد و او را خدمت رسول خدا(ص) بردند، وی را بوسیدند و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفتند و درباره امام حسین (ع) نیز چنین کردند.
4ـ ورود و خروج زن و شوهر از خانه
در مورد ورود و خروج زن و شوهر از خانه توصیه های مهمی شده است از جمله: در اوقاتی که زن کار مهمی ندارد، هنگام بیرون رفتن شوهر از خانه او را بدرقه کند و چند قدمی پشت سرش برود و هنگام ورود شوهر به خانه به استقابل او بیاید، چنان که در زندگی مشترک علی (ع) و حضرت فاطمه (س) چنین رفتاری وجود داشت.
5ـ هدیه دادن
از آداب مهم دیگر، هدیه دادن در مراسم شادی و روز های عید و بازگشت از سفر است که در جلب محبت همسر و فرزندان بسیار مؤثر است. رسول خدا (ص) فرمود: « به یکدیگر هدیه دهید تا محبت ها افزوده گردد و غبار کینه ها از دل برود.»
ج) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنت پیشوایان معصوم(ع) در محبت و مهرورزی
خانواده از نظر قرآن محل امنیت و آرامش و سکون است و بر اساس مهر و محبت نهاده شده است. از آنجایی که محبت می تواند خانواده را از خطر اضمحلال حفظ کند، به همین دلیل تشویق به مهرورزی و تقویت آن از طریق پاداش اخروی می نماید. رسول خدا (ص) در این باره می فرماید: «گقتار مرد به همسرش که من تو را دوست دارم، هرگز از دل او محو نمی گردد.» به گونه ای که حضورت فاطمه عشق خود را به علی (ع) ابراز می کرد و به علی (ع) می فرماید: «جان من فدای تو و حافظ تو. با تو خواهم بود در خوبی و راحتی و سختی و بلا.» از آن سو، علی (ع) عشق وافری به همسر خود فاطمه (س) داشت به گونه ای که در شهادت او می گوید: «صبرم کم شده و توان خویشتن داری برایم نمانده تا آنکه در دار آخرت با تو باشم.در طول زندگی گفتگوی عاطفی و بین این دو جریان داشت و تفریح و سرگرمی بخشی از زندگی آنها بود. علی (ع) می فرماید: «به خدا سوگند، هیچ گاه فاطمه (س) را خشمگین و مجبور به کاری ننموده ام. او هم مرا خشمگین ننمود و هیچ گاه از دستورم سرپیچی نکرد. دائماً به او نظر می کردم و ازدلم نگرانی ها و غم ها برطرف می شد.»
د) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنت پیشوایان معصوم (ع) در برخورد شایسته با همسر
قرآن کریم به مردان دستور داده با زنان به طور شایسته رفتار کنید: «..... عاشروهن بالمعروف .... : .... و با آنان به طور شایسته رفتار کنید...» به گفته اصحاب پیامبر(ص) هرگاه همسران ایشان از ایشان چیزی می خواستند، با آنها همراهی می فرمود و مردی آسان گیر در خانواده بود. از خود پیامبر نقل شده است که فرمود: «بهترین شما کسانی هستید که به زن های خود مهربان تر باشند و من بیش از همه به زنانم خوبی می کنم.»
نتیجه گیری
1ـ از منظر قرآن کریم و سنت پیشوایان معصوم(ع) باورها و اعتقادات همانند توحید، نبوّت و معاد نقشی اساسی در تحکیم روابط اعضای خانواده دارند. بی بهره ماندن برخی از خانواده ها از این باورها در همه مراحل، مشکلات متعدی را در پی دارد و ترک باورهای دینی ، آرامش و لذت را از زندگی سلب می کند. اعتقاد به خدا همه رفتارهای زندگی خانوادگی را به سوی کسب رضایت خدا وند سوق می دهد و اعتقاد به رسالت و نبوّت از لحاظ فراگیری تعالیم دینی از اولیای دین و الگوپذیری در زندگی افراد خانواده، نقش اساسی دارد. همچنین اعتقاد به سرای پس از مرگ، خانواده را از بی معنایی و بی هدفی نجات می دهد و حلال مشکلات اقتصادی ، اجتماعی و... است و از تعدی به حقوق یکدیگر باز می دارد.
2ـ سبک زندگگی خانوادگی در امر تشکیل خانواده و ازدواج از منظر قرآن کریم و پیشوایان معصوم (ع) این بوده که ازدواج را امری مقدس دانسته اند و همگان را به این امر فراخوانده اند و رعایت معیارهای پارسایی و دینداری، آراستگی به فضایل اخلاقی، همتایی و تناسب و اصالت خانوادگی را سفارش نموده می نمایند.
3ـ از منظر قرآن کریم خانواده محل امنیت و آرامش است و بر اساس مهر و محبت بنا شده است و از آنجا که محبت و مهرورزی می تواند خانواده را از اضمحلال حفظ کند، از طریق پاداش اخروی به آن تشویق می نماید. در سنت پیشوایان معصوم (ع) رابطه عاطفی و برخورد محبت آمیز با همسر بوده است به گونه ای که هم خود به آن عمل و هم دیگران را درباره آن سفارش می کردند.
4ـ قرآن کریم و پیشویان معصوم (ع) تأکید فراوانی در برخورد شایسته با همسران می کنند و پیامبر(ص) و سایر پیشوایان معصوم (ع) در این مورد بزرگترین سرمشق مردان در برخورد با همسران می باشند.
5ـ سبگ پیشوایان معصوم (ع) در محیط خانواده و اداره محیط آن این بود که مدیریت خانواده به مرد واگذار شود و زن موظف به پذیرش آن می باشد و در یاری رساندن یکدیگر در اداره خانه هم خود عامل بدان بودند و هم دیگران را در این مورد سفارش می کردند و اعضای خانواده نسبت به یکدیگر احساس مسئولیت می کردند و در اعمال دینی همانند نماز و روزه مراقبت و مواظبت می کردند و در هنگام ورود و خروج از یکدیگر استقبال و بدرقه می کردند. /806/ص
نویسنده: عنایت الله شریفی، مهرعلی لطفی
منبع:پژوهشنامه معارف قرآنی ، 1392
تهیه و تنظیم: منصوره عاشقی