به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه وسایل مقاله چشم انداز فقه بر هنر نمایش به بررسی پاره اى از پرسشهایى که مربوط به چهارچوب و چگونگى اجرا مى شوند پرداخته و در پایان به اختصار, درباره موضوع و محتواى هنر نمایش بحث می کند.
همانندى به امامان(ع) و دشمنان آنان
این مسأله در هنرهاى نمایشى بویژه در نمایشهاى مذهبى اهمیّت بسیار دارد. از این روى باید حکم فقهى آن روشن شود.
بازى کردن در نقش ائمه(ع) در روزگار قاجاریان به خاطر رواج تعزیه خوانى مطرح شد. بسیارى از فقیهان درباره این مسأله جدید در آن روزگار اظهار نظر کرده اند از جمله:
میرزاى قمى در پاسخ این پرسش که آیا تشبیه به امام(ع) یا دشمنان او در روز عاشورا براى گریاندن مردم جایز است ؟ مى نویسد:
(در تشبیه به معصوم و نیکان راه، منعى در نظر نیست و عمومات رجحان بکاء و ابکاء و تباکى بر سیدالشهداء و تابعان ایشان دلالت بر آن دارد و شکى نیست که اعانت بر برّ است.)72
شیخ محمد حسین آل کاشف الغطاء مى نویسد:
(مباح فى ذاته وان کان تشبیه الأدنى بالاعلى والسافل بالسامى والشریف بالعامى وذى المیزه بالعادى.)73
همانندى به امامان(ع) در ذات رواست گرچه از گونه همانندى پست به عالى و شریف به عامى و صاحبان امتیاز به افراد عادى باشد.
از آقاى خویى پرسیده شده است:
(هل یجوز عمل و اخراج فیلم تاریخى عن النبى(ص) و عن الائمة(ع) وما الحکم بالنسبة الى اظهارهم فى الممثلین؟ وهل رأى ممثل ان یمثل دورهم ام ینبغى ان یکون مؤمناً؟
وما الحکم فى اظهار الطاهرین غیر المعصومین کالعباس وسلمان و ابى طالب(ع) و غیرهم؟
وما الحکم فى اظهار الأنبیاء السابقین کذلک؟)
آیا جایز است تهیه فیلم تاریخى از پیامبر(ص) و ائمه(ع)؟ و بازى کردن نقش آنان چه حکمى دارد؟ آیا هرکس مى تواند در نقش آنان بازى کند؟ یا این که باید مؤمن باشد؟
و بازى کردن در نقش انسانهاى پاک غیر از معصومان مانند: عباس، سلمان، ابى طالب و… چه حکمى دارد؟
و نیز بازى کردن در نقش پیامبران گذشته چگونه است؟
وى در پاسخ مى نویسد:
(المناط فى الجمیع واحد والحکم سوى وهو الجواز ولابأس اذا لم یکن العمل هتکاً ولا مؤدیاً یوماً الى هتکهم وهتک اولیاء الدین فاذا کان هذا الشرط مضموناً فانه یجوز.)
در همه، معیار یکى است. همه در حکم به جواز برابرند. و اگر این کارها هتک ائمه(ع) و اولیاء نباشد جایز است. هرگاه این شرط تضمین شود نمایش بى اشکال خواهد بود.
شیخ جعفر کاشف الغطاء75 وسید على یزدى76 به جواز همانند شدن به ائمه(ع) و دشمنان آنان در تعزیه ها فتوا داده اند. از فتواى آن دسته از فقیهان که به جواز شبیه خوانى نظر داده اند77 مى توان به دست آورد که همانند شدن به ائمه(ع) و اولیاء اشکالى ندارد; زیرا به شکل و شمایل ائمه(ع) در آمدن، از ارکان شبیه خوانى است. وقتى که اصل شبیه خوانى جایز باشد همانندى به ائمه(ع) نیز جایز خواهد بود.
این حکم که در شبیه خوانى جریان دارد در نمایشها و فیلمها که مورد بحث ماست نیز جریان خواهد داشت.
دلایل:
براى جواز همانندى به ائمه(ع) در نمایش و تعزیه ها مى توان دلایلى بدین گونه اقامه کرد:
1 . بسیار سفارش شده که حماسه عاشورا پاس داشته شود و آن مصیبت عظمى، نسل به نسل منتقل شود که هم مردم با چهره درخشان سیدالشهداء و یاران او آشنا شوند هم درس مقاومت بیاموزند و در برابر کژی ها و ستم ها و ناعدالتی ها بایستند.
شورانگیزى و ماندگارى این حماسه جاوید، بستگى به آن دارد که در قالب هنرى قوى ریخته شود تا مردم مسلمان و پیروان آن عزیز، لحظه لحظه آن حماسه پرشور را در ذهن خویش ثبت و ضبط کنند. شبیه خوانى و نمایش از این مقوله اند و براساس عمومات وارده در خصوص عزادارى بر سیّدالشهداء، هیچ منعى نخواهد داشت.78
2 . بسیارى از مواردى که همانندى انجام مى گیرد با هدف مقدسى پى گیرى مى شود. از این روى مى شود تحت عنوان: (تعاون بر برّ و تقوا) که آیه شریفه ما را به آن فرا مى خواند درج کرد.79
3 . اصل اباحه: در اصول ثابت شده است نسبت به کارى که دلیل خاصى بر حرام بودن آن وجود ندارد و از نمونه هاى شک در تکلیف است اصل براءت جارى مى شود. مورد ما از نمونه هاى روشن حکم به براءت است; زیرا دلیلى بر منع نداریم بلکه دلایل و مؤیداتى وجود دارد که جایز است.
در این جا به برخى از شبهات اشاره مى کنیم و پاسخ مى دهیم:
1 . بدعت: همانند شدن به ائمه(ع) از اواخر حاکمیّت سلسله صفویان میان شیعیان رایج شد و هیچ دلیلى بر جواز آن دلالت ندارد; از این روى انجام آن؛ بدعت در دین به حساب مى آید و حرام بودن بدعت مورد پذیرش همه فرقه هاى اسلامى است و پیامبر گرامى اسلام به طور کلى هرگونه بدعت و نوآورى در دین را گمراهى دانسته و فرموده:
(کل بدعة ضلالة.)80
پاسخ: این شبهه براساس دیدگاه افراطى در باب بدعتِ در دین است. برابر این دیدگاه، هر پدیده جدیدى پس از رحلت پیامبر اسلام، بدعت پنداشته شده است. ما در پیش شماره مجلّه فقه، به طور کامل این دیدگاه را نقد کردیم. در آن جا ثابت شد امور نو که داخل در اطلاق یا عموم و فحواى دلیلهاى شرعى قرار دارند دلیلهاى بدعت در دین، آنها را در بر نمى گیرد. پیش از این ثابت کردیم که نمایش و شبیه خوانى و همانند شدن به ائمه(ع) براى عزادارى سیدالشهداء، گریستن و گریاندن مردم تحت عنوان عزادارى و تعاون بر برّ داخل است.
شیخ جعفر کاشف الغطاء مى نویسد:
(واما بعض الاعمال الخاصه الراجعة الى الشرع ولا دلیل علیها بالخصوص فلا تخلوا بین ان تدخل فى عموم ویقصد بالاتیان بها الموافقة من جهته لامن جهة الخصوصیة… کما یصنع فى مقام تعزیة الحسین من دق طبل اعلام او ضرب نحاس وتشابیه صور ولطم على الحدود والصدور لیکثر البکاء والعویل وان کان فى تشبیه الحسین او رأسه او الزهراء و على بن الحسین(ع) مطلقا او باقى النساء فى محافل الرجال وتشبیه بعض المؤمنین بیزیدا والشمر و دق الطبل وبعض آلات اـو وان لم یکن الغرض ذلک وکذا مطلق التشبیه شبهة والترک اولى. وجمیع ماذکر وما شابهه ان قصد به الخصوصیّة کان تشریعاً وان لوحظ فیه الرجحانیّة من جهة العموم فلا بأس به.)81
اما پاره اى از کارهاى خاص که به دین بر مى گردد و دلیل بر جواز آنها وجود ندارد اگر تحت عنوان عامى داخل گردند و هدف از انجام آنها؛ از جهت هماهنگى آنها با عمومات باشد نه از جهت خصوصیت… بمانند کارهایى که در سوگوارى امام حسین انجام مى پذیرد: نواختن طبل و سنج، نمایش، بر سر و صورت و سینه زدن، که براى گریه بیشتر انجام مى شود و… گر چه این نمایشها در تشبیه امام حسین(ع) یا سر آن حضرت، یا تشبیه حضرت زهرا و امام سجاد و یا زنان دیگر، در محفل مردان باشد. یا همانند شدن برخى از مؤمنان به یزید و شمر باشد و نواختن بر طبل و استفاده از بعضى ابزار لهو انجام گیرد [جایز است] ولى اگر هدف از انجام این امور و نیز مطلق همانندى و مانند آن از جهت موافقت با عمومات نباشد، ترک آن بهتر خواهد بود.
همه این امور که یاد شد اگر به قصد خصوصیّت باشد تشریع خواهد بود و اگر از جهت عموم، برترى آنها نگریسته شود مانعى نخواهد داشت.
2 . گفته اند: همانند شدن افراد عادى به امامان معصوم(ع) سبب هتک حرمت آنان مى شود; زیرا این گونه همانندیها سبب مى گردد که به بزرگى و شخصیّت آنان خدشه وارد آید و این، براساس کتاب و سنّت و عقل حرام است.82
پاسخ: میرزاى قمى در پاسخ مى نویسد:
(گاه است که توهم شود که این، موجب هتک حرمت بزرگان دین است. این توهم، فاسد است; زیرا اگر مراد تشبیه نفس به نفس و شخص به شخص نیست بلکه تشبیه صورت و زیّ و لباس است، محض از براى تذکره احوال ایشان. و اگر بگویید هتک حرمت ایشان است از جهت این که خاریها که نسبت به ایشان رسیده نباید به نظرهاى مردم درآورد که مردم مطلع بر آن خاریها شوند. پس؛ این نیز باطل است. زیرا احادیثى که از ائمه(ع) وارد شده در ذکر آن خاریها و ما را مأمور کرده اند به خواندن آنها در مجامع، بیش از حدّ و حصر است و ما الحال، تصویر آن خاریها در شخص غیر ایشان جلوه مى دهیم.)83
3 . در همانند شدن به دشمنان دین و اولیاء، گفته شده در روایات از این کار منع گردیده است از جمله:
* (روى اتّبعوا الجنازة ولاتتبعکم فانه من عمل المجوس.)84
شما در پى جنازه بروید نه این که پیشاپیش آن حرکت کنید زیرا که این، از اعمال مجوسیان است.
* (عن زرارة عن ابى جعفر(ع) قال: … لاتکفّر فانما یصنع ذلک المجوس.)85
در هنگام گزاردن نماز دست روى دست نگذارید همانا مجوسیان چنین کنند.
* (عن على(ع) قال: لایجمع المسلم یدیه فى صلاته وهو قائم بین یدى اـ عزوجل یتشبّه باهل الکفر یعنى المجوس.)86
مسلمان در حال گزاردن نماز نباید دستان خود را جمع کند و به اهل کفر یعنى مجوسیان همانند شود.
براساس این روایات صاحب جواهر مى نویسد:
(والتشبّه بالمجوس لامانع من حرمته الا ما خرج باالدلیل.)87
همانند شدن به مجوسیان حرام است مگر مواردى که با دلیل خارج شده است.
پاسخ: سید على یزدى در پاسخ این شبهه مى نویسد:
(نهى از تشبیه، نه در مجرّد هیئت و صورت است بلکه مراد تشبّه در اعمال و افعال است که متشبّه، خود را از آن و عداد آنان قرار دهد و یا مراد از تشبّه, مودّت و رفاقت و تزیین طریقه و استحسان رویّه آنهاست و بر تقدیر تسلیم گوییم نسبت میان این جزو عمومات ابکاء, عموم من وجه است و ترجیح از براى ثانى است. با اعتقاد به اصل. پس حق جواز است به مقتضاى اصل.)88
درباب همانندى به کافران روایت دیگرى وجود دارد که از همانندى در لباس هم نهى مى کند:
(عن اسماعیل بن مسلم عن الصادق(ع) انّه قال اوحى اـ الى نبى من انبیائه قل للمؤمنین لایلبسوا ملابس اعدائى ولایطعموا مطاعم اعدائى ولایسلکو مسالک اعدائى فیکونوا اعدائى, کما هو اعدائى.)89
خداوند متعال به پیامبرى از پیامبرانش وحى کرد: به مؤمنان بگو: لباس دشمنان مرا نپوشید و غذاى دشمنان مرا نخورید و به راه دشمنان من نروید که در این صورت شما هم دشمن من خواهید بود همان گونه که آنان دشمن من بودند.
در تهذیب به جاى (لایسلکو), (لایشاکلوا) آمده که با بحث ما مناسبت بیشترى دارد.
علامه مجلسى از قول پدرش در تفسیر روایت مى نویسد:
(اى الملبوسات المحرمة کالذهب والحریر او ما کان مخصوصاً بهم و یصرفون به کقلانس الفرنج وکذا المآکل المحرسة والاسراف المحرم ولایشاکلوا بمشاکل اعدائى فى الملابس المختصة بهم وغیرها من المحرمات.)90
[پوشیدنیهاى دشمنان] یعنى پوشیدنیهاى حرام مانند: طلا و حریر. یا پوشیدنیهایى که ویژه آنان است و به آنها شناخته مى شوند مانند: کلاه فرنگى.
[غذاهاى دشمنان] و همچنین غذاهاى حرام و اسرافهاى حرام است.
[هم شکلى با آنان] همانند نشدن با آنان است در پوشیدنیهاى ویژه و غیر آن از حرامها.
علاّمه مجلسى سند روایت را ضعیف مى داند91. امّا با سندهاى دیگر در من لایحضره الفقیه92 و عیون اخبارالرضا93 نقل شده است و مجلسى مى نویسد: سند عیون را شیخ صدوق صحیح مى داند.94
از نظر دلالت, روایت آن جایى را که براى چند دقیقه و براى هدف خردمندانه, لباس دشمن پوشیده شود در بر نمى گیرد زیرا عرف, به چنین شخصى نمى گوید لباس دشمن دین را پوشیده است.
افزون بر این, فعلها با صیغه مضارع بیان شده و صیغه مضارع, دلالت بر استمرار دارد.
یعنى هر کس مدام لباس دشمنان دین را بپوشد و به زیّ آنان درآمده باشد از آنان خواهد بود.
________________________________________
72 . (جامع الشتات), میرزاى قمى 816/.
73 . (الآیات اللبینات فى قمع البدع والضلالات), محمد حسین کاشف الغطاء,20/, مطبعة العلویه, نجف.
74 . (منیة المسائل), سید ابوالقاسم خویى 212/, مطبعة علمیه.
75 . (کشف الغطاء عن مبهمات شریعة الغراء), شیخ جعفر کاشف الغطاء 53/, مهدوى, اصفهان.
76 . (وسائل مظفرى), سید على یزدى 171/, مطبعة شاهنشاهى, سال 1320هـ.
77 . (عزادارى از دیدگاه مرجعیّت شیعه) 47/, 57; (استفتاءات), امام خمینى, انتشارات اسلامى, قم.
78 . (جامع الشتات), میرزاى قمى 816/.
79 . (همان مدرک).
80. (بحارالانوار), علامه مجلسى, ج289/36, مؤسسة الوفاء, بیروت.
81 . (کشف الغطاء) 53/.
82 . (جامع الشتات) 816/.
83 . (همان مدرک).
84 . (وسائل الشیعه), ج826/2.
85 . (همان مدرک),1264/4.
86 . (همان مدرک) 1265/.
87 . (جواهر الکلام), ج18/11.
88 . (وسائل مظفرى), سید على یزدى 171/.
89 . (وسائل الشیعه), ج279/3.
90 . (ملاذ الاخیار فى فهم تهذیب الاحکام), محمد باقر مجلسى, ج454/9, مطبعه خیام, قم.
91 . (همان مدرک).
92 . (من لایحضره الفقیه), شیخ صدوق, ج163/1, دار صعب, بیروت.
93 . (عیون اخبار الرضا), شیخ صدوق, ج23/2, رضا مشهدى, قم.
94 . (ملاذ الاخیار), ج453/9.
منابع (نشریه):
فقه 1374 شماره 4 و 5