vasael.ir

به گزارش سرویس اقتصادی پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل محمد غزالی یکی از اندیشمندانی است که در زمینه های مختلف صاحب نظر در زمان خود بوده است. در یادداشت ذیل به برخی آراء اقتصادی او اشاره شده است.

عوامل اقتصادی از دیدگاه غزالی
مردمی که تمام وقت به فعالیت‌های اقتصادی اشتغال دارند و جهان آخرت را به فراموشی سپرده‌اند؛ که آن‌ها به‌راستی در خسران و زیان خواهند بود.   کسانی که نگرانی از جهان آخرت، آنان را از فعالیت اقتصادی بازمی‌دارد نیز افراد موفقی نخواهند بود.
 کسانی که به‌خاطر آخرت، دست به فعالیت اقتصادی می‌زنند. اینان در حقیقت نزدیک‌ترین افراد به طریق صواب (راه میانه) هستند.
کفشگر می‌نویسد: به‌عقیده غزالی، فرد نمی‌تواند به مرحله هدایت و رستگاری برسد؛ مگر اینکه در جستجوی معاش، گام در طریق صواب نهد. همچنین افراد نمی‌توانند دستاوردهای اقتصادی را وسیله‌ای برای رستگاری در جهان آخرت قرار دهند؛ مگر اینکه در مشاغل اقتصادی خود، از هنجارهای اسلامی پیروی کنند.

منزلت فعالیت‌های اقتصادی شرعی
نویسنده می‌افزاید: غزالی فصل کاملی از کتاب «احیاء‌علوم‌الدین» را به‌همین مطلب اختصاص داده تا اهمیت نیاز و منافع فعالیت‌های اقتصادی و کسب درآمد را نشان دهد. به‌اعتقاد وی، فعالیت اقتصادی در جهت کسب درآمد حلال از منزلت شرعی برخوردار است؛ یعنی اگر این فعالیت، از هنجار‌های اسلامی تبعیت کند و دارای هدف خوبی باشد، پسندیده است و برعکس، فخرفروشی و ثروت‌اندوزی از جمله اعمال مذموم به‌شمار می‌آیند. به‌عقیده وی فعالیتی که هدفش به‌دست آوردن درآمد بیش از حد نیاز و در جهت ثروت‌اندوزی و احتکار آن و هزینه نکردن آن در مسیر خیر‌خواهانه باشد، محکوم است. از سوی دیگر اگر هدف فعالیت‌های افتصادی، بی‌نیازی از دیگران، ارضای نیازهای خود و خانواده و هزینه‌کردن آن از طریق صدقه و دیگر اعمال نیک باشد، در این صورت، این‌گونه فعالیت‌ها بهتر از زهد نیز شناخته شده است.

وظایف پول/پرهیز از فعالیت ربوی
همچنین می‌خوانیم: برخی از متفکران عقیده دارند که غزالی به‌وضوح وظایف پول را به وظیفه سنجش ارزش، وسیله مبادله و وسیله ذخیره ارزش تعریف می‌کند و معتقد است که پول، فی‌نفسه به‌خاطر خود پول مورد تقاضا قرار نمی‌گیرد؛ بلکه وسیله‌ای برای رسیدن به اهداف مورد نظر است. همچنین کنز (ذخیره) استفاده غیرصحیح از پول بوده، آن‌را از انجام وظیفه صحیح خود در جامعه بازمی‌دارد. علاوه‌بر این، غزالی تصریح می‌کند که انجام معاملات ربوی مثال دیگری از استفاده ناصحیح از پول است و بر این نکته تأکید دارد که شکر خدا مستلزم این است که پول به‌شیوه‌ای به‌کار گرفته شود که به‌خاطر آن خلق شده است.

بازار و بازاریابی
به گفته کفشگر، غزالی بحث دقیقی از نقش و اهمیت فعالیت‌های تجاری ازجمله فعالیت‌هایی که باعث ظهور بازار و وظایف مهم آن از جمله «حمل و نقل» و «انبارداری» می‌شود را ارائه می‌دهد. وی می‌گوید: مراکز تولید و مصرف، ممکن است در مکان‌های مختلفی قرار داشته باشند؛ مثلا کشاورزی نیازمند ابزارهایی است که درودگر تولید می‌کند و در مقابل، تولیدات کشاورز را تقاضا می‌کند. به‌همین جهت تأسیس مکان، اهمیت پیدا می‌کند که داد و ستد در آن‌جا اتفاق بیفتد؛ این مکان، بازار نام دارد.
مولف اشاره می‌کند: از سوی دیگر، ممکن است تقاضای کالاها از لحاظ زمانی تطابق هم‌زمانی نداشته باشد. این امر، نیاز به انبار کردن کالاها را آشکار می‌کند. نکته نهفته در این بحث غزالی، نقش نیروی‌های بازار در تعیین قیمت‌ها است. در هنگام برداشت محصولات کشاورزی، چون عرضه آن از تقاضایش بیشتر است، برای همین قیمت آن پایین است و زمانی‌که تقاضا بیشتر از عرضه می‌شود، قیمت آن افزایش پیدا می‌کند. همچنین نکته دیگری که غزالی به آن اشاره می‌کند این است که خرید کالاها از محل تولید و فروش آن‌ها در مراکز مصرف، باعث ایجاد گروه‌های تجاری و بنگاه‌های حمل و نقل می‌شود.

شروط فعالیت‌های اقتصادی
در بخش دیگری از این مقاله آمده است: به‌عقیده غزالی، اگر فرد مسلمان هفت شرط فعالیت اقتصادی را به‌جای آورد، دین وی کامل خواهد شد. جالب است بدانیم که غزالی در تمام این مباحث در تلاش است تا روح قوانین اسلامی را در همه فعالیت‌های اقتصادی نشان دهد و در نظریات اقتصادی، توجه خود را به رفاه اجتماعی-اقتصادی بشر نشان دهد. شرایط هفت‌گانه‌ای که غزالی برای فعالیت‌های اقتصادی برمی‌شمرد عبارتند از :

توجه کافی در هنگام شروع فعالیت‌های اقتصادی/نیت واجب کفایی
توجه کافی در هنگام شروع فعالیت‌های اقتصادی»، یعنی شخص باید در تأمین نیازمندی‌های خود وابسته به کمک‌های دیگران نباشد تا بتواند دین خود را حفظ کند وهمچنین به‌گونه‌ای نیازهای خود و خانواده را برآورده سازد که در زمره مجاهدین (کسانی‌که در راه خدا تلاش می‌کنند)، قرار گیرد.
نیت واجب کفایی، شخص، باید این نیت را داشته باشد که او در حال انجام یک واجب کفایی (وظایف اجتماعی) ازطریق بازرگانی و تجارت است؛ زیرا اگر صنعت تجارت و بازرگانی ترک شوند، معاش آدمی تحت تأثیر قرار گرفته و فرد، حیات خود را از دست خواهد داد. در نتیجه، همکاری دو طرفه بین انسان‌ها سبب می‌شود تا آن‌ها مکمل یکدیگر بوده و نیازهای یکدیگر را برآورده کنند.

بازار آخرت/تذکر نام خدای متعال در بازار
بازار آخرت، بازار دنیا، نباید مانع توجه فرد به بازار آخرت شود که آخرت در واقع همان مسجد و عبادت فرد است. این بدان معنا است که توجه به فعالیت‌های اقتصادی نباید مانع انجام وظایف دینی افراد شود.
تذکر نام خدای متعال در بازار»، غزالی با بیان این مطلب هم به ذکر اشاره دارد و هم به «تقوی». در حالی‌که ذکر به تسبیح خدای متعال اطلاق می‌شود، تقوا به محدودیت‌ها و امکاناتی است که خداوند در مسائل اقتصادی قرار داده است؛ در نتیجه تقوا از انجام فعالیت‌های سوء، مانند احتکار، کلاهبرداری و نظایر آن جلوگیری می‌کند.

اکتفا به حد کفاف در بازار/اجتناب از فعالیت‌های ممنوعه و مشتبه
اکتفا به حد کفاف در بازار»، شخص نباید به اندازه‌ای در انجام فعالیت‌های اقتصادی حریص باشد که اولین وارد شونده به بازار و آخرین خارج شونده از آن باشد. بلکه به حد کفاف بسنده کند.
اجتناب از فعالیت‌های ممنوعه و مشتبه»، شخص نه تنها باید از انجام فعالیت‌های ممنوع اجتناب ورزد؛ بلکه باید از انجام فعالیت‌های مشکوک و شبهه‌ناک نیز دوری کند. به‌عقیده غزالی فرد مکلف هم باید به فتاوای قانونی و هم به درون خود مراجعه کند تا حتی از انجام فعالیت‌های مشتبه نیز مصون بماند.

مبادله عادلانه
7-«مبادله عادلانه»، شخص باید در انجام مبادله با افراد روش عادلانه را در پیش بگیرد. به ‌عقیده غزالی، شروطی که ذکر شد، نشان‌دهنده وظایف یک بنگاه اقتصادی اسلامی برای رسیدن به عدالت، احسان و احترام به ارزش‌های اسلامی است.

سطوح رفاه از نگاه غزالی
همچنین می‌خوانیم: غزالی به‌همراه شاطبی (متوفی 790ه.ق) از اولین علمای اسلام هستند که به طبقه‌بندی سطوح رفاه از دیدگاه اسلام پرداختند. غزالی در کلمات خود در کتاب «احیاء‌علوم‌الدین» به هر سه سطح مصرف (ضروریات، حاجات و زیادی) اشاره کرده است. او رفاه در سطح ضروری را کافی ندانسته و بیان کرد که انسان با آن زنده می‌ماند؛ ولی همواره در ضعف و مشقت است.

نزدیکی به محدوده حرام باعث دخول در حرام می‌شود
مولف می‌افزاید: غزالی بر محبوب بودن سطح کفاف از جهت خرد چنین استدلال می‌کند: سطح‌ زیادی‌های‌ حلال‌ نیز، مناسب‌ شخص‌ نیست؛‌ زیرا شخص‌، وقتی‌ در نزدیکی‌ محدوده‌ حرام‌ حرکت‌ کند، ممکن‌ است‌ به‌ محدوده‌ حرام‌ داخل‌ شود؛ یعنی اینکه بالاتر رفتن از سطح اقلّ، ما را به سطحی از مصرف نزدیک می‌کند؛ که نزدیک اسراف است و از باب مقدّمه بهتر است انسان، خود را به سطح اقل یعنی کفاف نزدیک کند؛ تا اسراف حرامی که خداوند وعده عذاب بر آن داده است را مرتکب نشود.
غزالی همچنین برای محبوب بودن سطح کفاف در سطح کلان می‌گوید‌: «سطح‌ اضطراری‌ مصرف‌، سطح‌ خوبی‌ نیست‌؛ زیرا مردم‌ همیشه‌ با این‌ سطح‌ از مصرف‌، در ضعف‌ به‌سر خواهند برد و تمام ‌صنایع‌ و کارها از بین‌ خواهد رفت‌ و دنیا نیز به‌‌دنبال‌ آن‌ خراب‌ خواهد شد». بنابراین از این استدلال فهمیده می‌شود که سطح اقل کفاف نسبت به سطح پایین‌تر آن بهتر است.
نظارت بر فعالیت‌های اقتصادی
در پایان می‌خوانیم: غزالی در کتاب «الامر بالمعروف و النهی عن المنکر» برخی از فعالیت‌های اقتصادی که لازم است بر آن‌ها نظارت صورت گیرد و اصلاح شود را برشمرده است. از میان آن‌ها، دو دسته فعالیت‌ها وجود دارد که هم‌اکنون در فضای تجارت جهانی، شایع است؛ که عبارتند از: پنهان کردن عیوب کالاها و خدمات و توضیحات ناصحیح و یا دروغ با هدف جلب سود بیشتر. به‌عقیده غزالی، این اعمال در ردیف فسق قرار دارد و هر کدام از مردم و دولت در قبال این تبلیغات سوء، وظایفی را برعهده دارند. همچنین غزالی پیشنهاد می‌کند که نظارت دقیق‌تری بر شروط اسلامی عقود تجاری و بازرگانی صورت گیرد تا هیچ مجادله‌ای اتفاق نیفتد. همچنین «نهاد حسبه» باید این اطمینان را به‌وجود آورد که هیچ معامله غیرقانونی در بازار صورت نگیرد.
 

احتکار
غزالی در مورد فساد درآمد و پس‌انداز با انگیزه دنیوی بسیار قاطع است؛ شخصی که از ثروت دنیوی بیش از نیاز خود مصرف کرده و یا برای خود احتکار کند، در صورتی‌که بین خلایق، افرادی وجود داشته باشد که به این ثروت محتاج باشند، چنین شخصی ظالم و ستمگر است.