به گزارش سرویس مبانی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله سید احمد علمالهدی، امام جمعه شهر مقدس مشهد و عضو خبرگان رهبری در هفدهمین جلسه درس خارج فقه الحکومه که در نوزدهم مهرماه سال 94 در مدرسه سلیمانیه مشهد مقدس برگزار شد به تبیین بحث «جواز اقامه الحکم فی عصر الغیبه» پرداخت.
خلاصه درس گذشته
آیت الله علم الهدی در ابتدای درس با اشاره به دیدگاه برخی که تمسک به اطلاق روایات در عدم احتیاج به اذن امام در انکار بالید را مخدوش می دانند گفت: به نظر ما اگر فرضا بتوان در اطلاق دو روایت نهج البلاغه خدشه کرد اما روایت تفسیر امام حسن عسکری ظاهر در این است که امام در مقام بیان شرایط حکم بوده‌اند اما اشتراط اذن امام را نفرمودند.
وی در ادامه در بیان شرط واجب و شرط وجوب اذن امام گفت: در بحث ما گرچه اذن امام شرط وجوب نهی از منکر نیست و چنانچه شرایط انجام امر به معروف و نهی از منکر محقق شود اقدام به آن به طور مطلق واجب می‌شود لیکن برای اقدام به نهی از منکر بالید تحصیل اذن امام ضرورت دارد.
عضو خبرگان رهبری با اشاره به اینکه اذن امام برای مجتهد جامع الشرایط نسبت به نهی از منکر در مقام عمل وجود دارد گفت: در عصر غیبت امام زمان گرچه تمام افراد مأذون از جانب امام برای اقدام به نهی از منکر بالید نیستند اما مجتهد جامع الشرایط به عنوان کسی که حداقل در امور حسبه از جانب امام ماذون است می‌تواند به قیام برای تشکیل حکومت تحت عنوان نهی از منکر اقدام کند.
خلاصه درس امروز
وی در ابتدای جلسه به شبهه ای در زمینه منافات داشتن جواز حکومت در عصر غیبت با حکومت خفیه امام زمان(عج) اشاره کرد و گفت: اگر مراد از حکومت خفیه امام زمان، نفوذ معنوی و غیبی آن حضرت باشد، ما نیز به آن معتقدیم لیکن مراد ما از حکومت در عصر غیبت، جریان مباشر اجرایی احکام و حدود الهی است تا مثلاً حد الهی بر دزدی که مرتکب سرقت شده اجرا شود.
آیت الله علم الهدی به استدلال مثبتین حکومت خفیه و آیه مورد استشهاد آنها اشاره کرد و در جواب گفت: اینکه خلیفه خدا جلوی فساد و سفک دما را می‌گیرد اول الکلام است. در طول تاریخ خونریزی‌ها و فسادهای متعددی در روی زمین رخ داده و امام معصوم مانع آن نشده است پس از این آیه لزوم حکومت خفیه امام در عصر غیبت به معنای مدیریت همه‌جانبه زندگی مردم استفاده نمی‌شود.
متن تقریر درس جلسه هفدهم تقدیم شما دانش پژوهان علوم دینی می‌شود:
بسم الله الرّحمن الرّحیم
مقدمه
پس از بیان استدلال‌های عقلی بر جواز تشکیل حکومت و قیام در عصر غیبت نوبت به سایر ادله می‌رسد. لیکن در حاشیه بحث عقلی و قبل از بیان دلایل دیگر، نظریه‌ای که به جریان تحجر مستند است طرح و بررسی می‌شود. چنانکه دلیل پرداختن به مسأله جواز تشکیل حکومت در عصر غیبت به عنوان اولین بحث مسائل فقه حکومتی در درس خارج نیز، طرح شبهه عدم جواز تشکیل حکومت در زمان غیبت از سوی برخی متحجران است. در هر حال گرچه این نظریه قابلیت ذکر در درس خارج را ندارد اما چون در برخی محافل درس خارج نجف بیان شده است مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.
منافات جواز تشکیل حکومت در عصر غیبت با حکومت خفیه امام زمان
گذشت که لازمه‌ی عدم تشکیل حکومت در عصر غیبت تعطیلی احکام و حدود اسلامی است. لذا اقامه حکم در عصر غیبت ضرورت دارد. در نقطه مقابل، این آقایان نظر دادند که گرچه حکومت در زمان غیبت لازم است اما خود معصوم به نحو خفیه آن را اداره می‌کند. لذا تشکیل حکومت و اقامه حکم از سوی دیگران، نفی حکومت خفیه امام زمان است.
توضیح بیشتر اینکه حکومت در یک تقسیم‌بندی به علنی و رسمی و غیرعلنی و غیررسمی تقسیم می‌شود. در برخی جوامع افعال و افکار مردم جامعه بر اساس نظام فکری، فرهنگی خاصی اداره می‌شود و محکوم اندیشه و تفکر خاصی است. این در حالی است که نظام فرهنگی و فکری رسمی جامعه چیزی جز فرهنگ و تفکر رایج میان مردم و حاکم بر آنان را تبلیغ می‌کند. یا در جوامع تحت حاکمیت استعمار و دولت‌های استکباری، نظام رسمی حاکمیت سیاسی در ظاهر نظامی است که در آن جامعه شکل گرفته و استقرار پیدا کرده است. اما در حقیقت و باطن سیاست‌های نظام سیاسی استعمارگر بر جامعه حکومت می‌کند. با توجه به این مطلب، حکومت امام معصوم در عصر غیبت به صورت حاکمیت نظام‌های غیررسمی است. به جوری که امام زمان به نحو خفیه جریان‌های مختلف جامعه را اداره می‌کنند. لذا اتفاق‌هایی که به طور غیر معمول و غیر رسمی در جامعه رخ می‌دهد نتیجه حکومت خفیه امام زمان است. به این ترتیب تعطیلی احکام و حدود هم رخ نمی‌دهد.
مردود بودن اصل اشکال
به نظر می‌رسد اصل این ادعا محل اشکال است. چه اگر مراد از حکومت خفیه امام زمان، نفوذ معنوی و غیبی آن حضرت باشد، ما نیز به آن معتقدیم. تا جایی که از نظر ما حفظ اساس دین و بقاء آن در دوران غیبت توسط امام صورت می‌گیرد. تمام جریان‌های جهانی و چرخش حرکت زندگی اجتماعی مردم در راستای حرکت جهانی‌سازی اسلام توسط امام زمان مدیریت می‌شود. لیکن مراد ما از حکومت در عصر غیبت، جریان مباشر اجرایی احکام و حدود الهی است تا مثلاً حد الهی بر دزدی که مرتکب سرقت شده اجرا شود. به بیان دیگر تحقق حکومت خفیه و حفظ دین که منوط به اجرای حدود و احکام است به یک مباشر اجرایی نیاز دارد و آن نظام ظاهری متعلق و وابسته به امام زمان است. چه بسا حکومت ظاهری و جریان رهبری یکی از ابزارهای حکومت خفیه و نفوذ معنوی امام زمان باشد.
در مورد اعتقاد به نفوذ معنوی و غیبی امام عصر حتی ما معتقدیم فردی که مباشرت اجرایی رهبری حکومت را بر عهده دارد تحت نفوذ آن حضرت است. امام عصر جریان رهبری را به حال خود رها نمی‌کند تا هر طور که می‌خواهد به اجرای احکام و حدود بپردازد. امام زمان در موقعیت‌های حساس در ذهن و فکر جریان رهبری جامعه تصرف و حوادث را مدیریت می‌کند. شهید مطهری نقل می کردند که در شبی که امام می خواستند از پاریس به تهران تشریف بیارند با ایشان تماس گرفتم که نظر شورای انقلاب این است که آمدن شما به تاخیر افتد. چون تمام فرودگاه‌ها بسته است و پدافندهای هوایی آماده شلیک اند و باکی ندارند که هواپیما را بزنند و شما را از بین ببرند. امام فرمودند من امروز صبح جمعه به امام زمان متوسل شدم و بعد تصمیم گرفتم به تهران برگردم. امام زمان به عنوان حجت بالغه الهیه و صاحب مقام ولایت مطلقه لازم نیست به صورت آشکار و حضوری مطلبی را به جریان رهبری جامعه بیان کنند. بلکه یک تصرف ولایی در ذهن و فکر او که تصمیم گیری اش را تحت الشعاع قرار دهد کافی است. در جریان حکومت نظامی 21 بهمن هم که نقشه حکومت این بود به محل اقامت امام هجوم ببرند، اطرافیان امام را قتل عام کنند و ایشان را از بین ببرند نفوذ معنوی امام عصر در امام خمینی ملموس است که آقا فرمودند مردم در ساعت حکومت نظامی بیرون بیایند و توجهی نکنند.
بنابراین گرچه حفظ دین به واسطه نفوذ معنوی امام عصر است اما اجرایی شدن نفوذ معنوی و به ظهور رسیدن حکومت خفیه نیازمند مباشرت اجرایی است.
دلایل منافات جواز اقامه حکم با حکومت خفیه امام زمان
صاحبان نظریه مورد بحث استدلال‌هایی دارند که از قرار ذیل است:
استدلال به قرآن:
« وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَه إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَه قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یفْسِدُ فیها وَ یسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ »[1]
بر اساس این آیه خداوند در جریان آفرینش آدم به فرشتگان فرمود که می‌خواهد در زمین خلیفه‌ای قرار دهد. فرشتگان بر اساس ذهنیتی که نسبت به موجودات زمینی داشتند گفتند کار این موجود زمینی فساد و سفک دماء است. خداوند فرمود من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید.
این ذهنیت فرشتگان یا در اثر وجود موجوداتی قبل از آدم در زمین بود که در نتیجه فساد و سفک دما از بین رفتند. اکتشافات زیرزمینی و مطالعات فسیل‌شناسی هم بیان می‌کند که قبل از آدم موجوداتی در روی زمین زندگی می‌کردند. چه فسیل‌های به دست آمده مربوط به 500 هزار سال قبل است در حالی که از زمان آدم ابوالبشر تا الان حدود 9 هزار سال می‌گذرد. روایاتی هم این معنا را تایید می‌کند. چنانکه ابوحمزه ثمالی از امام سجاد علیه السلام نقل کرده که فرمود: خداوند محمد، علی و پاکان را از نور عظمتش خلق کرد و ایشان را پیش از موجودات شبح‌هایی قرار داد. آیا گمان داری خدا خلقی جز شما نیافریده است؟ به خدا سوگند خداوند هزار هزار آدم و هزار هزار عالم خلق کرده است و شما در آخرین این عوالم هستید:
وَ عَنْ أَبِی حَمْزَه الثُّمَالِی قَالَ سَمِعْتُ عَلِی بْنَ الْحُسَینِ ع یقُولُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیاً وَ الطَّیبِینَ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ وَ أَقَامَهُمْ أَشْبَاحاً قَبْلَ الْمَخْلُوقَاتِ ثُمَّ قَالَ أَ تَظُنُّ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یخْلُقْ خَلْقاً سِوَاکُمْ بَلَى وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ أَلْفَ أَلْفِ آدَمَ وَ أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ فِی آخِرِ تِلْکَ الْعَوَالِمِ[2]
نیز محتمل است ذهنیت فرشتگان به خاطر این بود که خداوند در هنگام اراده بر خلق آدم ساختار وجودی وی که مخلوطی از شهوات، امیال، نفسانیات و عقل و خرد است را به فرشتگان نشان داد. لذا آنان چنین برداشت کردند که موجودی چنین جز سفک دما و فساد کار دیگری نمی‌کند.
در هر حال در مقام استظهار از آیه و بر اساس قرینه مناسبت حکم و موضوع سخن خداوند در جواب فرشتگان که فرمود: « إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ » یعنی خلیفه‌ای در زمین وجود دارد که مانع فساد و سفک دما می شود. بنابراین هر حکومتی که در زمین تشکیل می‌شود باید در اختیار ولی خدا و خلیفه پروردگار باشد تا از فساد و سفک دما جلوگیری کند. در زمان غیبت هم اگر حاکمیت خفیه معصوم نباشد فساد و سفک دما همه جا را فرا می‌گیرد. بنابراین حکومت در عصر غیبت حکومت خفیه شخص معصوم است.
پاسخ استدلال به آیه
در پاسخ این استدلال، اینکه خلیفه خدا جلوی فساد و سفک دما را می‌گیرد اول الکلام است. در طول تاریخ خونریزی‌ها و فسادهای متعددی در روی زمین رخ داده و امام معصوم مانع آن نشده است. دیگر اینکه بر اساس بیان نورانی پیامبر که نزد فریقین متفق است، امام زمان در حالی ظهور می‌کند که ظلم و جور همه جا را پر کرده است:
«لَوْ لَمْ یبْقَ مِنَ الدَّهْرِ إِلَّا یوْمٌ وَاحِدٌ لَبَعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَیتِی یمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً»[3]
در حالی که اگر امام جلوی فساد را بگیرد نباید زمین پر از ظلم و جور شود.
چنانچه گفته شود امام معصوم در برخی موارد که سفک دما و فساد موجب انقراض بشر می‌شود اقدام به جلوگیری از فساد می‌کند مثل جایی که با رخداد جنگ اتمی ممکن است به فاصله چند لحظه تمام بشریت از بین برود، پاسخ آن است که در چنین مواردی به حکومت خفیه نیاز نیست.
پس از این آیه لزوم حکومت خفیه امام در عصر غیبت به معنای مدیریت همه‌جانبه زندگی مردم استفاده نمی‌شود./504/229/ر
پاورقی
[1] . سوره بقره آیه 30
[2] . بحارالانوار ، ج ۲۵ ، ص ۲۵
[3] . غیبة طوسى، ص 425؛ بحارالأنوار، ج 51، ص 74، ح 26