به گزارش خبرنگار سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله اعرافی، سومین جلسه درس خارج فقه تربیتی امسال خود را در حالی در ساعت 30 / 8 صبح سه شنبه در مدرسه عالی دارالشفای قم در تاریخ 6/7/1395 با حضور فضلای حوزوی برگزار کرد که همچون دو جلسه قبل به جمع بندی مباحثی که طی سه سال گذشته در بحث جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در فقه تربیتی ارائه کرده بود، پرداخت.
وی درابتدا به تبیین تنوع ادله امر و نهی پرداخت و گفت: مقوله «امر به معروف و نهی از منکر» از حیث ادله، یک تنوع و دامنه گسترده از ادله برخوردار است، ادله عام، خاص و اخص. چند طبقه از ادله داشتیم.
این مولف برجسته عرصه فقه های نو در بیان عناوین عام و کلی دیگر که بر «امر به معروف و نهی از منکر» منطبق است، به عناوین مهم ذیل اشاره کرد:
1عنوان دعوت به خیر
2عنوان هدایت عام
3عنوان تبلیغ و ابلاغ
4عنوان انذار و تذکّر
5عنوان احیاء
6عنوان «اقامه حق»،
7عنوان موعظه،
8تذکر
9نصیحت
10ارشاد جاهل
11تبیین
12تخویف و ... که بعضی از این عناوین را بحث و از بعضی دیگر رد شد. وی در انتهای این بحث نتیجه می گیرد که «امر به معروف و نهی از منکر» همزمان مشمول عناوین مختلف دیگر غیر از عنوان امر و نهی می‌باشد.
وی معتقد بود که «امر به معروف و نهی از منکر» از حیث آثار و تبعات چند ضلعی و پرفایده است و نتایج و آثار به فواید دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی تقسیم می‌شود.
مدیر حوزه های علمیه قم در ادامه مبانی «امر به معروف و نهی از منکر» را مطرح کرد و گفت: به عنوان مثال: انسان شناسی
امر به معروف بر این قاعده «تغییر پذیری انسان» استوار است و تغییر پذیری اجتماعی، نقش محیط در هدایت انسان، وجود نوعی ولایت مشترک بین انسان‌ها، سرنوشت مشترک انسان‌ها از مبانی بحث امر به معروف می باشند.
استاد درس خارج حوزه علمیه همچنین در پایان به بحث نظام سازی «امر به معروف و نهی از منکر» با نگاه کلان اشاره کردند.
مشروح بیانات استاد اعرافی در جلسه 144 درس خارج فقه تربیتی:
امر به معروف و نهی از منکر/ جمع‌بندی مباحث
مباحث جلسه قبل
عرض کردیم یک نگاه کلان و جمع‌بندی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر به شکلی که ما داشتیم، انجام می‌گیرد.
رابطه امر و نهی با سایر قواعد
نکته دهم این است که مقوله امر به معروف و نهی از منکر در یک منظومه چند قاعده‌ای مهم دیگر قرار می‌گیرد که عرض شد. امر به معروف و نهی از منکر به عنوان قاعده تربیتی در کنار قواعد تربیتی دیگر مانند: 1) قاعده هدایت دیگران بالمعنی الاعم، 2) قاعده ارشاد جاهل، 3) قاعده هدایت و تربیت بالمعنی الاخص و ... قرار دارد.
تنوع ادله امر و نهی
نکته یازدهم این است که مقوله «امر به معروف و نهی از منکر» از حیث ادله، یک تنوع و دامنه گسترده از ادله برخوردار است، ادله عام، خاص و اخص. چند طبقه از ادله داشتیم. این تنوع ادله هم در این بحث بسیار جذاب بود. در بحث‌های فقهای عظام به چند دلیل مختصر از ادله قرآنی و روایی اکتفاء می‌شد اما ما به تفصیل بحث کردیم.
در مباحث گسترده که طرح شد، ما ادله را از لحاظ:
1 ـ تنوع ادله از حیث اینکه مستند به ادله و منابع چهارگانه (اجماع، عقل، نقل اعم از کتاب و سنت) می‌باشد، مطرح شد. هر چهار نوع ادله در این بحث وجود داشت.
2 ـ فراتر از این، عناوین بسیار متعدد و متنوع پیدا کردیم که بر «امر به معروف و نهی از منکر» منطبق بود. عناوین عام، عناوین خاص و خاص‌تر.
مراتب ادله و عناوین ادله
توضیح اینکه: در عناوینی که بر یک موضوع منطبق می‌شود از حیث فقهی شاهد سلسله عناوین منطبق بر یک موضوع هستیم. عنوان خاص، عنوان نوعی، عنوان جنسی و عنوان جنسی سطح بالاتر مثلا احترام به پدر و مادر می‌تواند مصداق چند رتبه از ادله خاص، عام و اعم باشد. احترام پدر مصداق عناوین متعدد ذیل الذکر می‌باشد:
1 ـ مصداق دلیل «اکرام والد یا والدین» است[1]،
2 ـ مصداق دلیل «صِلُوا أَرْحَامَکُمْ»، تکریم ارحام و صله رحم می‌باشد زیرا جزء ارحام است.
3 ـ مصداق دلیل «اکرم العدول» است،
4 ـ مصداق دلیل «اکرام مؤمن» و اکرام شیعیان است،
5 ـ مصداق دلیل «اکرام مسلمان» است،
6 ـ مصداق دلیل احسان و «اکرام انسان بما هو انسان» است.
پس یک مصداق خاص که با دلیل خاص مکلف شده‌ایم، می‌تواند با عناوین مختلف و ادله دیگر هم مورد تاکید قرار می‌گیرد.
این نکته در خیلی جاها وجود دارد که هر موضوع علاوه بر عنوان خاص، ممکن است چند عنوان عام بر آن منطبق باشد؛ به تعدد عناوین، ثواب و عقاب مضاعف و مؤکد می‌شود. بنا بر این بین پدر مؤمن و عالم با پدر کافر تفاوت وجود دارد. این یک قانون عام است.
مراتب و عناوین منطبق بر امر و نهی
نکته یازدهم این است که «امر به معروف و نهی از منکر» وجوبی یا استحبابی از حیث تنوع ادله از ادله اربعه برخوردار است، از طرفی از ادله عناوین دیگر هم بر خوردار است.
عناوین عام و کلی دیگر داریم که بر «امر به معروف و نهی از منکر» منطبق است. این عناوین مهم است؛ مثلا:
عنوان دعوت به خیر
عنوان «الدعوه الی الخیر»، بر اساس «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»[2] که شامل «امر به معروف و نهی از منکر» می‌شود.
همینطور آیه شریفه‌ی «ادْعُ إِلى سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدینَ»[3].
«دعوت به خیر» یک شیوه‌ی «امر به معروف و نهی از منکر» است. دعوت به غیر روش امر و نهی خیلی کم است، چرا که دعوت شامل «آموزش» نیز می‌شود.
سؤال:
آیا دعوت به خیر شامل «نهی» می‌شود؟
پاسخ استاد:
با توجه به اینکه سبیل رب، جنبه ایجابی و سلبی دارد، نهی از معاصی می‌تواند نوعی دعوت به سبیل رب باشد.
عنوان هدایت عام
عنوان دیگر «هدایت» است. «لَأن یَهدی اللّه ُ على یَدَیکَ رجُلاً خَیرٌ لَکَ مِمّا طَلَعَت علَیهِ الشَّمسُ»[4]
عنوان تبلیغ و ابلاغ
عنوان دیگر احتمالاً تبلیغ و ابلاغ باشد؛ «الَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ کَفى بِاللَّهِ حَسیبا»[5] است. تبلیغ رسالات الله شامل تبلیغ رسمی و مطلق دعوت و امر و نهی می‌شود.
رابطه «امر به معروف و نهی از منکر» با عناوین همگن، گاهی رابطه عام و خاص مطلق است و گاهی از نوع رابطه عام و خاص من وجه است.
چنانکه در مفهوم «امر به معروف و نهی از منکر» پنج احتمال دادیم، یعنی پنج رتبه از «امر به معروف و نهی از منکر» را مطرح کردیم. یک رتبه عام بود که از هدایت عام هم اعم بود.
عنوان انذار و تذکّر
عنوان دیگر «انذار» است؛ واژه انذار بر «امر به معروف و نهی از منکر» منطبق می‌شود.
عنوان دیگر تذکّر است البته به دلالت التزامی.
عنوان احیاء و سایر عناوین
عنوان «احیاء» بر اساس ادله‌ای چون: «وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النَّاسَ جَمیعاً وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ إِنَّ کَثیراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِکَ فِی الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ»[6]
عنوان «اقامه حق»، عنوان موعظه، تذکر، نصیحت، ارشاد جاهل، تبیین، تخویف و ... که بعضی از این عناوین را بحث کردیم و از بعضی دیگر رد شدیم.
پس «امر به معروف و نهی از منکر» همزمان مشمول عناوین مختلف دیگر غیر از عنوان امر و نهی می‌باشد.
نکات مهم در رابطه امر و نهی با قواعد دیگر
توجه به چند نکته دیگر هم لازم است:
1) بعضی از عناوین با «امر به معروف و نهی از منکر» از نوع رابطه عام و خاص مطلق دارند و بعضی دیگر عموم و خصوص من وجه دارند.
2) بعضی از عناوین بر همه مراتب «امر به معروف و نهی از منکر» منطبق می‌شود و برخی دیگر بر بعضی از مراتب منطبق می‌شود و بر بعضی مراتب دیر منطبق نمی‌شود.
3) برخی از عناوین حکم «وجوبی» را افاده می‌نماید و برخی از عناوین ذکر شده، دال بر رجحان است.
4) اجتماع عناوین دال بر وجوب ممکن است، چنانچه اجتماع عناوین دال بر وجوب و استحباب هم ممکن است.
توجه به این نکته نیز لازم است که گاهی «امر به معروف و نهی از منکر» و عناوین دیگر به عنوان قاعده مطرح است و گاهی به عنوان دلیل، نوع نگاه متفاوت است.
در باب تزاحم هم مطرح است که «امر به معروف و نهی از منکر» که تحت ده عنوان قابل طرح است، ممکن است با یکدیگر یا با عنوان دیگر تزاحم کنند.
نتایج امر و نهی
نکته دوزادهم که توجه به آن خوب است، این است که «امر به معروف و نهی از منکر» از حیث آثار و تبعات چند ضلعی و پرفایده است. این بحث یک بحث معارفی است نه فقهی.
نتایج و آثار به فواید دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی و آثار و نتایج فراوان دیگر تقسیم می‌شود. این نتایج، متعدد و چند جانبه است. توضیح این نکته در مباحث مقدماتی «امر به معروف و نهی از منکر» بیان شد، رجوع شود.
مبانی امر و نهی
نکته سیزدهم که در مباحث مقدماتی توجه دادیم اینکه «امر به معروف و نهی از منکر» دارای مبانی و فلسفه خاص خویش است. این هم یک بحث مهمی است. یادم نیست چه قدر بسط دادیم، به عنوان مثال:
انسان شناسی بر این قاعده و فریضه حاکم است که عبارت است از «تغییر پذیری انسان»، تغییر پذیری اجتماعی، نقش محیط در هدایت انسان، وجود نوعی ولایت مشترک بین انسان‌ها، سرنوشت مشترک انسان‌ها و ... این مباحث هم جای تامل دارد.
نظام سازی
نظام سازی یعنی اینکه کتاب «امر به معروف و نهی از منکر» با نگاه کلان که ما مطرح کردیم به پایه‌ای برسید که نظام «امر به معروف و نهی از منکر» شکل بگیرد. این بحث را جسته و گریخته انجام دادیم ولی نه به صورت وافی.
ادامه در جلسه بعد انشاء الله...
حامد حسن زاده907/328
[1]. اسراء/23: و قضی ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا اما یبلغن عندک الکبر احدهما، او کلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا کریما...
[2]. (آل عمران/104)
[3]. (نحل/125)
[4]. کافی، 5 ص 28 ح 4: رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ـ لعلیٍّ علیه السلام لَمّا بَعَثَهُ إلَى الیَمَنِ ـ: یا علیُّ، لا تُقاتِلَنَّ أحَدا حتّى تَدعُوَهُ و ایمُ اللّه ِ لَأن یَهدی اللّه ُ على یَدَیکَ رجُلاً خَیرٌ لَکَ مِمّا طَلَعَت علَیهِ الشَّمسُ و غَرَبَت و لَکَ وَلاؤهُ یا علیُّ؛پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ هنگامى که على علیه السلام را به یمن فرستاد ـ فرمود: اى على! هرگز با کسى جنگ مکن مگر اینکه قبلاً او را [به اسلام] دعوت کرده باشى که به خدا سوگند، اگر خداوند کسى را به دست تو هدایت کند برایت بهتر است از آنچه آفتاب بر آن طلوع و غروب مى کند؛ و تو بر شخص هدایت شده ولایت دارى، اى على.
[5]. (احزاب/39)
[6]. (مائده/32)