به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، در بخش پیشین به بررسی تعریف محیط زیست در نگاه اسلامی و اخلاق زیست محیطی اسلام پرداخته شد و به بخشی از حقوق ثابت شده برای طبیعت در اسلام اشاره شد. در این بخش پس از بررسی حقوق حیوانات در منظومه اخلاق زیست محیطی اسلام به راهکارهای اسلام برای حفاظت و حراست از زیست بوم مشترک بشری پرداخته می‌شود.
5- وضع حقوقى ثابت براى حیوانات
پیامبر خدا (ص) ماده شترى را دید که ژانویش بسته شده و جهاز همچنان بر پشت او بود. پرسید: «صاحب آن کجاست؟ به او بگویید خودش را براى دادخواهى این شتر در قیامت آماده کند» .
بنابراین پیامبران و امامان در روایات خود به وضع حقوقى ثابت براى حیوانات پرداخته‌اند، تا بدین‌وسیله مانع اذیت و آزار آنها توسط انسان‌‌ها گردند. پیامبر خدا (ص) مى‌فرمود: «خداوند مدارا کردن را دوست مى‌دارد و بر انجام دادن آن کمک مى‌کند. پس هرگاه چهارپایان لاغر را سوار شدید، آنها را در منزل‌هایشان فرود آورید؛ اگر زمین خشک و بى‌گیاه بود، با شتاب از آن بگذرید و اگر سرسبز و پرعلف بود، آنها را در آنجا استراحت دهید».
آن حضرت در جاى دیگر مى‌فرمود: «حیوان شش حق به گردن صاحب خود دارد:
نیز رسول خدا (ص) فرموده است: «به صورت حیوانات نزنید؛ زیرا آنها حمد و تسبیح خدا را مى‌گویند» . امام صادق (ع) مى‌فرماید: «زنى به سبب آنکه گربه‌ای را بسته بود، تا از تشنگى مرد، به عذاب خدا گرفتار آمد».
حیوانات علاوه بر اینکه بخشى از غذاى انسان را تأمین مى‌کنند، در کشاورزى به او کمک مى‌کنند، چرخه تکامل طبیعت و گیاهان را کامل مى‌کنند و همچنین جلوى برخى از آلودگی‌‌ها را مى‌گیرند. حال تصور کنید که این موجودات نابود شوند و حتى یکى از موارد ذکر شده بالا از کف انسان برود، زندگى بشر به چه شکل درمى‌آید؟
6) بیان آمرزش گناهان به سبب سیراب کردن حیوانات
معصومان به سیراب کردن حیوانات بسیار سفارش کرده‌اند، از جمله رسول خدا (ص) فرمود: «زنى در بیابان مى‌رفت و سخت تشنه شده بود، تا به چاهى رسید که در آن، آب بود، خود را به قعر آن رسانید و آب آشامید و سیراب شد و بیرون آمد، دید سگى از شدت تشنگى خاک‌هایى که نم‌دار شده را مى‌خورد. به خود گفت: این سگ بیچاره مانند من تشنه شده است. بر او رقت کرد و به زحمت خود را به آب رسانید و موزه پایش را پر از آب کرد و به دندان گرفت و بالا آمد و سگ را سیراب نمود. خداوند این کارش را پذیرفت و تلافى فرمود و او را آمرزید» . گفتند: «یا رسول اللّه!آیا براى ما در احسان به حیوانات پاداشى است؟» ، فرمود: «آرى، خنک کردن هر جگرى که عطش دارد، اجر خواهد داشت» .
7) نکوهش بى‌رحمى به حیوانات و اذیت و آزار آنان
در اسلام بى‌رحمى حتى نسبت به حیوانات نکوهش شده است. مسلمانان حق ندارند حیوانى را بیازارند یا حتى به آن ناسزا بگویند ازاین‌رو پیامبر اکرم (ص) در حدیثى مى‌فرماید: «اگر ستمى که بر حیوانات مى‌کنید، بر شما بخشیده شود، بسیارى از گناهان شما بخشوده شده است».
کشتن حیوانات حلال‌گوشت براى مصرف، از نظر اسلام جایز است؛ در عین حال، ذبح آنها آدابى دارد که تا حد ممکن، حیوان کمتر رنج ببیند. یکى از آداب ذبح این است که نباید حیوان را در برابر چشم حیوانى مانند او سر برید. چنان‌که امام على (ع) فرمود: «گوسفند را نزد گوسفند و شتر را نزد شتر ذبح مکن، درحالى‌که آن دیگرى به او مى‌نگرد».
همچنین سر بریدن بچه حیوانات نزد مادرشان به شدت نکوهش شده و حاکى از نهایت سنگدلى و بى‌رحمى است و آثار ویرانگرى بر زندگى انجام‌دهنده آن خواهد داشت.
بدرفتارى با حیوان او را سرکش مى‌کند و حتى مى‌تواند مقدمه نابودى او گردد. اسلام حتى توهین به حیوان را نهى کرده، تا جلوى بسیارى مضرات و آسیب‌های آینده را بگیرد. سلیمان بن جعفر گوید: «در باغى حضور امام رضا (ع) بودم، ناگهان گنجشکى آمد و روبه‌روى حضرت به سر و صدا پرداخت و اظهار نگرانى کرد؛ امام به من فرمود: اى سلیمان مى‌دانى این گنجشک چه مى‌گوید؟ گفتم: نه. امام فرمود: مى‌گوید مارى آمده مى‌خواهد جوجه‌‌های مرا بخورد. برخیز و عصا را به دست بگیر و به خانه‌ای که لانه گنجشک در آن است برو و آن مار را بکش. سلیمان مى‌گوید من برخاستم و با عصا به آن خانه رفتم، دیدم مارى در خانه مى‌گردد، با عصایم او را کشتم».
بعضى از صاحبان حیوانات که نمى‌خواستند حیوان آنها با حیوان دیگرى اشتباه شود، او را نشان مى‌کردند. یکى از راه‌های نشانه‌گذارى این بود که بر بدن یا چهره آنها داغ مى‌گذاشتند. اثر آهن تفتیده بر بدن آنها همواره باقى مى‌ماند؛ اما حیوان بسیار آزرده مى‌شد. پیامبر اکرم (ص) از این کار نهى فرموده است. روزى پیامبر اکرم (ص) از راهى گذر مى‌کرد. الاغى را دید که بر چهره او داغ گذاشته شده بود. حضرت با دیدن این حیوان فرمود: «مگر نشنید‌ه‌ای که من داغ گذارنده بر صورت حیوانات را لعنت کرده‌ام و کسى که به صورت آنها بزند، مورد لعنت من است».
گویند ذوالنون مصرى، یک زن نامسلمان را دید که در فصل زمستان مقدارى گندم به دست گرفته، براى پرندگان بیابان برد و جلوى آنها ریخت. وى به آن زن گفت: «تو که کافر هستى، این دانه دادن تو به پرندگان چه فایده دارد؟» او گفت: فایده داشته باشد یا نه من این کار را مى‌کنم. چند ماه از این جریان گذشت، ذوالنون در مراسم حج شرکت کرد، همان زن را در مکه دید که همراه مسلمانان به انجام دادن مراسم حج اشتغال دارد. آن زن وقتى ذوالنون را شناخت به او گفت: «به سبب همان یک مقدار گندم که به پرندگان دادم، خداوند نعمت اسلام را به من احسان نمود و توفیق قبول اسلام را یافتم».
اگر حیوانات غذاى مورد نیاز خود را دریافت نکنند. طبیعى است که حیاتشان به خطر مى‌افتد و یا اگر غذاى آلوده و نامناسب مصرف کنند، دچار بیماری‌هایى مى‌شوند که مى‌تواند بعد‌‌ها به انسان‌‌ها سرایت کند. بیمارى عجیب و سخت امروزى مانند جنون گاوى، آنفولانزاى مرغى، آنفولانزاى خوکى، ایدز و. . . همه و همه بر اثر مصرف آلوده و یا نجس ایجاد شده‌اند (به عنوان مثال علت اصلى ایجاد بیمارى جنون گاوى براساس تحقیقات دانشمندان مصرف گوشت مردار و خون توسط گاو‌‌ها تشخیص داده شده است) . بنابراین تغذیه حیوانات نقش بزرگى در سلامت انسان دارد.
راهکارهایى براى حفاظت از محیط زیست
حفاظت از محیط زیست نه تنها به عنوان جزء تفکیک ناپذیر توسعه پایدار، بلکه به عنوان ارزش بنیادین مورد نیاز نسل امروز و نسل‌های آینده مورد پذیرش و تأکید قرار گرفته است. مصادیق ناپایدارى همانند استفاده نامناسب از انرژى و یا انرژی‌های نامناسب، بهره‌بردارى و تخریب بى‌رویه منابع پایه، فقر، افزایش جمعیت، الگو‌های نامعقول تولید و مصرف، افزایش آلودگی‌‌ها و. . . عمدتا مشکلات محیط زیست نیز محسوب مى‌شوند و ناگزیر حفاظت محیط زیست و توسعه پایدار اهمیت روزافزون مى‌یابد. بنابراین کسانى که به آینده کره زمین و حفظ موجودیت آن علاقه‌مند‌اند درصدد رفع ناپایدارى فوق و بهبود کیفیت محیط زیست برآمده‌اند.
براى بقاى یک محیط زیست، ارتباط متقابل موجودات زنده با یکدیگر و با عوامل غیر زنده، امرى لازم و ضرورى است. روابط بین انسان و طبیعت یک بحث قدیمى است که تا مدت‌‌ها تصور مى‌شد طبیعت با نیروى تصفیه‌کنند و تنظیم کننده‌اش، تعرضات انسان را هضم خواهد کرد.
افزایش جمعیت، تجارت‌های پرسود عاج فیل، شاخ کرگدن، پوست تمساح، جنگل‌زدایى و بهره‌بردارى از جنگلها و مصرف بیش از حد انرژى با سرعت زیادى موجب بر هم زدن نظم موزون و شگفت‌انگیز مکانیزم جهان شده است. از طرفى بلا‌های طبیعى (سیل، آتش‌فشان، زلزله و. . . ) و یا تغییرات آب و هوایى باعث دگرگونی‌های مهمى در میراث جانداران زمین شده است.
اما واقعا حفاظت از محیط زیست چه ضرورتى دارد و چرا باید این همه از آن سخن گفت و بر آن پافشارى کرد؟ شاید بتوان چند دلیل مهم براى آن برشمرد:
1- زنجیره حیات: جانوران، محتاج گیاهان (براى تبدیل انرژى خورشیدى به غذا) و گیاهان محتاج جانوران (براى انتقال دانه‌‌های گرده و باور کردن آنها) هستند و بقاى جانوران منوط به بقاى طعمه‌هایشان است. پس نابودى گیاهان مساوى با نابودى حیوانات و همین‌طور برعکس نابودى حیوانات مساوى با نابودى گیاهان است.
2- یک گنجینه درمانى: معالجه 80 درصد جمعیت کشور‌های در حال توسعه با دارو‌های طبیعى انجام مى‌شود. منشأ بسیارى از داروها، جانوران به خصوص آبزیان هستند. در مناطقى چون هند، چین، آمازون و آسیاى جنوب شرقى، پزشکان گیاهان مختلفى را به طریقه سنتى براى درمان استفاده مى‌کنند.
3- یک انبار وسیع: طبیعت یک مخزن بزرگ مواد خوراکى است که هنوز چندان مورد استفاده قرار نگرفته و مواد غذایى انسان به این تنوع زیستى در محصولات کشاورزى وابسته است.
4- معدنى براى صنعت: تقریبا در تمام شاخه‌‌های صنعت از نشاسته‌ها، شیره بعضى نباتات، روغن‌های گیاهى، چربی‌های گیاهى و حیوانى استفاده مى‌شود و گیاهانى مثل نیشکر، چغندرقند و گندم، انرژی‌های سبز شناخته شده است.
راهکارهای حفاظت از محیط زیست
اما براى حفاظت از محیط زیست و اشاعه فرهنگ آن میان مردم مى‌توان راهکارهای فراوانى ارائه نمود، از جمله:
1- تنظیم قوانین مناسب و جامع و همچنین تعیین مجازات‌های بازدارنده براى مقابله با تخریب‌کنندگان محیط زیست و نظارت بر حسن اجراى آنها، البته قوانین جالب توجهى در زمینه‌‌های مختلف مربوط به محیط زیست پایه‌گذارى شده است که اگر این قوانین به نحو احسن اجرا شوند و میان مجریان قوانین همکارى و هماهنگى وجود داشته باشد، مى‌توان تا حدودى به حفظ محیط زیست امیدوار بود، از جمله: قوانین 1961 م و 1980 م در مورد آلودگى آب، 1975 م در مورد فضولات، 1985 م در مورد کوهستان، 1986 م در مورد ساحل دریاها، و 1987 م در مورد خطر‌های جدى دیگر.
2- آموزش اهمیت حفظ محیط زیست و نقش کلیدى و حیاتى آن در زندگى جوامع انسانى به مردم و به ویژه کودکان.
3- ایجاد انسجام و هماهنگى میان مردم هر شهر و کشور و حتى میان مردم کشور‌های مختلف. فرمول «زمین یکى است ولى جهان چنین نیست» ، به ما یادآورى مى‌کند که باید بین مردم کل جهان همکارى و هماهنگى لازم ایجاد شود، تا همه بتوانند از این مکان مشترک؛ یعنى زمین بهره کافى ببرند که به لطف خدا این ضرورت همکارى بین المللى از آغاز قرن 21 تشدید شده است.
4- ایجاد و گسترش مناطق حفاظت‌شده و نظارت بر آن توسط دولت.
5- گسترش فضا‌های سبز و کاشت هرچه بیشتر درختان در محیط‌های شهرى و غیرشهرى.
6- ایجاد محدودیت‌های بیشتر براى تردد وسایل نقلیه دودزا و آلاینده.
7- انتقال تدریجى کارخانجات و کارگاه‌های صنعتى آلاینده به مناطق بیابانى و فاقد محیط زیست پویا.
8- طرح درخت‌کارى در مناطق سوخته شده جنگل.
9- برخورد قاطع با تخریب‌کنندگان محیط زیست و معرفى آنها به مراجع قانونى.
10- ممنوعیت رفت‌وآمد‌های خودرویى در مناطق آسیب پذیر.
11- ایجاد پارک‌های جنگلى.
12- مدیریت اصولى گردشگرى.
13- استفاده از فرصت طلایى همایش‌های پیاده‌روى خانوادگى و طرح جمع‌آورى زباله‌‌های موجود در طبیعت و توجه بیشتر به شرکت دادن مردم در حفاظت از محیط زیست.
14- آموزش براى استفاده کمتر از انواع مواد شوینده و پاک‌کننده با درصد بالایى از فسفات.
15- آموزش براى استفاده کمتر از انواع رنگ‌های روغنى و جایگزین کردن آنها با رنگ‌های پلاستیکى.
16- آلوده نکردن آب‌های جارى با انواع زباله‌‌‌ها و پسماندها.
17- استفاده از وسایل نقلیه عمومى براى مسافت‌های طولانى و استفاده از دوچرخه براى مسافت‌های کوتاه.
18- کاشت و پرورش درختان و گیاهان در فضاى مناسب.
19- تعمیر وسایل سوختى خانه.
20- تبیین دستورات و احکام دین مقدس اسلام بر اهمیت نقش محیط زیست و توجه ویژه به حفاظت از آن.
21- بازیافت زباله‌‌های صنعتى.
22- استفاده از منابع انرژى پاک.
23- استفاده از وسایل مصرفى تجزیه‌پذیر.
24- حفظ گونه‌‌های حیوانى نادر و جلوگیرى از به خطر افتادن نسل حیوانات دیگر.
25- عدم استفاده و یا کاهش استفاده از فرآورده‌‌های خطرزا و مسموم در مصارف خانگى و تجارى.
26- مهار ریختن پسماند‌های فرآورده‌‌های شوینده، رنگ‌های شیمیایى، حلال‌های شیمیایى و سموم آفت‌کش‌های مستعمل.
27- تشویق اصناف در تقبل مسئولیت در قبال محیط زیست.
28- اطلاع عموم مردم از برنامه‌‌‌ها در حفاظت از محیط زیست و ارتقاى آنها.
29- جلوگیرى از قطع بى‌رویه درختان و نابودى جنگلها و مراتع.
30- ایجاد کمربند سبز براى شهرها.
31- جلوگیرى از شکار بى‌رویه جانوران، آبزیان و. . .
32- مراقبت از آب‌‌ها و جلوگیرى از آلودگى منابع آبى (رودخانه‌ها، دریاها و سایر منابع) .
33- جلوگیرى از تولید زباله و آموزش درست مصرف کردن.
34- کاهش استفاده از اسپری‌‌ها که باعث تخریب لایه ازن مى‌شوند.
35- اجراى طرح‌های همکارى سازمان محیط زیست با سایر ارگان‌‌ها حتى مدارس در پاک‌سازى مراتع، جنگلها، سواحل دریاها، پارک‌‌ها و. . .
36- ایجاد رابطه تنگاتنگ و نزدیک میان سازمان حفظ محیط زیست و شهرداری‌‌ها و اجراى طرح‌های مشترک.
نتیجه‌گیرى
1- خداوند انسان را به مقام خلیفه اللهى برگزیده و جانشین خود در زمین و کائنات قرار داده است. بدیهى است که هیچ مالک و یا جانشین مالکى سعى در نابودى و زوال آنچه در اختیارش است، نمى‌کند و بلکه تلاش مى‌نماید تا آن را بالنده‌تر کند و ارتقایش دهد.
2- اسلام در تعالیم خود بار‌‌ها از طبیعت و عالم هستى سخن مى‌گوید و مردم را به تفکر و تأمل در آن فرا مى‌خواند. عالم هستى و عجایب و زیبایی‌های آن از آیات و نشانه‌‌های قدرت الهى است. نظاره طبیعت روح را آرام مى‌کند و امید به زندگى را بیشتر مى‌کند. انسان با سیر در طبیعت و ملاحظه اسرار حیات و بقاى موجودات زنده به تلاش و ممارست در زندگى و تحمل مصائب امیدوارتر و دلگرم‌تر مى‌گردد.
3- علاوه بر این اسلام در دستورات خود بر حفظ و نگهدارى طبیعت تأکید مى‌کند. اگر طبیعتى نباشد، اگر منابع طبیعى از بین برود، اگر حیوانات و گیاهان از بین بروند، حمایت انسان دچار مشکلاتى بزرگ و لاینحل مى‌شود. خداوند عالم هستى و محتویاتش از گیاهان و حیوانات و منابع طبیعى را خلق کرد تا بشر در رفاه قرار گیرد و زندگى‌اش ممکن گردد. حال همین خداوند به بندگانش دستور بر حفظ طبیعت و حتى آباد کردن آن مى‌دهد، تا نسل‌های بعدى بشر در مضیقه و سختى قرار نگیرند.
4- معصومان (ع) بار‌‌ها در سیره خود از طبیعت و ضرورت حفظ آن سخن گفته و یا خود شخصا با عمل خویش به مسلمانان درس داده‌اند. این همه توجه به طبیعت و این همه دستور و الزام به انسان نسبت به حفظ آن، نشان از اهمیت فراوان آن دارد. حتما نقشى در تکامل و ارتقا و تعالى انسان بر عهده طبیعت گذارده شده است. این اهمیت و لزوم توجه به آن را تنها انسان‌های عالم و ریزبین درمى‌یابند.
5- به جز شرع حتى عقل هم بر لزوم توجه به طبیعت و همین‌طور حفظ و نگهدارى آن دلالت مى‌کند. زندگى بشر وابسته به طبیعت و موجودات زنده دیگر است. اگر طبیعتى نباشد، انسانى هم نیست.
120/503/د