vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی در چهارمین جلسه سال تحصیلی 96-95 درس خارج فقه سیاسی اسلام، که روز یکشنبه چهارم  مهرماه 1395 در مدرسه دارالشفاء برگزار شد، بحث پیرامون ادلّه نصب جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و آله را ادامه داد و با طرح برخی روایات به بیان مطالبی در این زمینه پرداخت که گزیده آن در پی می آید.

1. دسته ای از روایات وجود دارد که در آنها به اسامی تعدادی از ائمه اطهار علیهم السلام به عنوان حاکمان و امامان منصوب الهی تصریح شده است و در این میان روایاتی که با تصریح به اسم امیرالمؤمنین علیه السلام بر امامت و وصایت آن حضرت دلالت دارد بسیار زیاد است.

2. در روایتی که مرحوم صدوق به سند صحیح از عبدالرحمن بن سمره نقل می کند به امامت سه تن از ائمه علیهم السلام تصریح شده است و به امامت نه امام دیگر نیز بدون ذکر اسامی اشاره شده است.

3. روایاتی که از ائمه اثنی عشر علیهم السلام درباره احکام و معارف وارد شده است، تماماً فرمایشات رسول خدا صلی الله علیه و آله است؛ چون خود ائمه علیهم السلام فرموده اند آنچه ما می گوییم یا از قرآن است و یا روایت رسول خداست و از خود ما نیست.

4. رسول اکرم معارف الهی را برای عامه مردم بیان کرد؛ اما باید دانست که آنچه رسول خدا  تبیین فرموده است تنها بخشی از معارف است و بخشی دیگر نزد ائمه هدی باقی مانده است و آن حضرات به مناسبت و به اقتضای شرایط آن را به مردم فرموده اند.

5. در ضمن یک روایت از امام معصوم علیه السلام درباره دلیل عدم ذکر اسامی ائمه اطهار علیهم السلام در قرآن کریم پرسش می شود و آن حضرت در جواب، امر امامت را به عباداتی همچون نماز، زکات و حج تنظیر فرموده است که در قرآن کریم به جزئیات انجام آنها تصریح نشده است و تبیین جزئیات به عهده رسول خدا بوده است.

تقریر چهارمین جلسه درس خارج نظام سیاسی اسلام آیت الله اراکی تقدیم می‌شود.

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه

بحث ما در ادلّه دالّ بر نصب جانشین و حاکم بعدالرسول بود، دسته هایی از روایات را بحث کردیم و بحث به روایاتی رسید که در آنها اسامی ائمه اثنی عشر بیان شده است؛ دسته بندی ها را قبلاً ذکر کردیم، روایاتی که با عناوین گوناگون دلالت بر نصب حاکمان بعدالرسول داشت را بیان کردیم و به روایاتی رسیدیم که اسامی ائمه اثنی عشر در آن روایات وارد شده است.

گفتیم این روایات نیز خود دو دسته هستند، در یک دسته از این روایات به اسامی تعدادی از ائمه اشاره شده است. گاهی سه نام یا چهار نام یا بیشتر ذکر شده است، دسته دیگری از روایات نیز وجود دارد که در آنها اسامی همه ائمه ذکر شده است، این نکته را هم متذکر شدیم که این روایات تنها بخشی از روایات وارده است و نه تمامی آنها؛ چون ما در اینجا قصد استقصاء و استیعاب همه روایات را نداریم.

طالبین می توانند به کتب مختلف مربوطه همچون کافی، امالی مشایخ ثلاثه، خصال و اکمال الدین شیخ صدوق و مخصوصاً اثبات الهداة شیخ حر عاملی مراجعه کنند؛ در جلسه پیش دو روایت را از دسته اول روایات خواندیم.

ادامه؛ دسته اول روایات؛ روایت سوم

مرحوم صدوق به سند معتبر از عبدالرحمن بن سمره روایت می کند.

«قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهُ أَرْشِدْنِی إِلَى النَّجَاةِ فَقَالَ یَا ابْنَ سَمُرَةَ إِذَا اخْتَلَفَتِ الْأَهْوَاءُ وَ تَفَرَّقَتِ الْآرَاءُ فَعَلَیْکَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّهُ إِمَامُ أُمَّتِی وَ خَلِیفَتِی عَلَیْهِمْ مِنْ بَعْدِی وَ هُوَ الْفَارُوقُ الَّذِی یُمَیِّزُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ مَنْ سَأَلَهُ أَجَابَهُ وَ مَنِ اسْتَرْشَدَهُ أَرْشَدَهُ وَ مَنْ طَلَبَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِهِ وَجَدَهُ وَ مَنِ الْتَمَسَ الْهُدَى لَدَیْهِ صَادَفَهُ وَ مَنْ لَجَأَ إِلَیْهِ آمَنَهُ وَ مَنِ اسْتَمْسَکَ بِهِ نَجَّاهُ وَ مَنِ اقْتَدَى بِهِ هَدَاهُ یَا ابْنَ سَمُرَةَ سَلِمَ مَنْ سَلَّمَ لَهُ وَ وَالَاهُ وَ هَلَکَ مَنْ رَدَّ عَلَیْهِ وَ عَادَاهُ یَا ابْنَ سَمُرَةَ إِنَّ عَلِیّاً مِنِّی رُوحُهُ مِنْ رُوحِی وَ طِینَتُهُ مِنْ طِینَتِی وَ هُوَ أَخِی وَ أَنَا أَخُوهُ وَ هُوَ زَوْجُ ابْنَتِی فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ إِنَّ مِنْهُ إِمَامَیْ أُمَّتِی وَ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ تِسْعَةً مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ تَاسِعُهُمْ قَائِمُ أُمَّتِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً» امالی، مجلس 7، حدیث 3؛ ترتیب الامالی، جلد 5، صفحه 109، حدیث 2348.

در این روایت نیز به امام بلافاصل با ذکر نام آن حضرت اشاره شده است؛ البته روایات دالّ بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام با ذکر خصوص نام آن حضرت بسیار زیاد است؛ صدها روایت و نه دهها روایت، در این روایت با ذکر اسم، به امامت امام حسن و امام حسین علیهماالسلام اشاره شده است و همچنین به امامت نه امام دیگر بدون نام بردن از آن حضرات اشاره شده است.

همانی روایات ائمه دین و رسول امین

تمام روایاتی که از معصومین علیهم السلام درباره معارف دینی و احکام شرعی وارد شده است، روایاتی است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است، دلیل بر این مطلب نصّ خود ائمه علیهم السلام است که فرموده اند آنچه ما می گوییم از خود نیست؛ یا از قرآن است و یا روایت رسول خداست.

در روایتی از معصوم چنین آمده است: «حَدِیثِی حَدِیثُ أَبِی وَ حَدِیثُ أَبِی حَدِیثُ جَدِّی وَ حَدِیثُ جَدِّی حَدِیثُ الْحُسَیْنِ وَ حَدِیثُ الْحُسَیْنِ حَدِیثُ الْحَسَنِ وَ حَدِیثُ الْحَسَنِ حَدِیثُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ حَدِیثُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَدِیثُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ حَدِیثُ رَسُولِ اللَّهِ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»[1].

بنابراین روایات معصومین علیهم السلام روایات رسول خداست چون آن حضرات ابواب علم رسول الله هستند. مدینة العلم رسول خداست؛ بدین معنا که تمامی علم نزد آن حضرت است، تمام العلم نزد رسول خداست و آن حضرت تمام العلم را به ائمه اطهار منتقل فرموده است.

قرآن کریم «تبیان کلّ شیء» است و رسول اکرم این تبیان را به ائمه اطهار علیهم السلام بیان فرموده است؛ رسول اکرم از سوی خدای متعال مأموریت بیان معارف و احکام را داشته است. آن حضرت برخی از این معارف را برای عامه مردم بیان کرده است و بخشی دیگر نزد ائمه هدی باقی مانده است و ایشان به تناسب، آن را به مردم فرموده اند.

برابری در عین تفاضل

همچنین باید دانست اگرچه از حیث فضل، رسول خدا و امیرالمؤمنین بر دیگر ائمه برتری دارند اما از جهت حکم تمامی معصومین علیهم السلام یکسان هستند.

بیان تمام نیاز بشر از لسان نبی مرسل

مطلب دیگر اینکه تمام آنچه مورد نیاز بشر تا روز قیامت بوده است، رسول اکرم صلی الله علیه و آله آن را بیان کرده است؛ منتها این بیان نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بوده است و از آن حضرت به دیگر ائمه صلوات الله علیهم منتقل شده است. امیرالمؤمنین در روایتی که متواتر میان فریقین است فرموده است: «عَلَّمَنِی رَسُولُ اللَّهِ ص أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ فَفَتَحَ کُلُّ بَابٍ أَلْفَ بَاب‏».

روایت چهارم

این روایت را مرحوم کلینی به اسناد بسیار قوی کالقطعی از امام صادق علیه السلام نقل می کند. روایت مفصل است و ما به خاطر اهمیت و جامعیتی که این روایت دارد تمام آن را می خوانیم.

«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ أَبِی سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَقَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ فَمَا لَهُ لَمْ یُسَمِّ عَلِیّاً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ علیهم السلام فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَقَالَ قُولُوا لَهُمْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص نَزَلَتْ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ لَمْ یُسَمِّ اللَّه‏ لَهُمْ ثَلَاثاً وَ لَا أَرْبَعاً حَتَّى کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص هُوَ الَّذِی فَسَّرَ ذَلِکَ لَهُمْ وَ نَزَلَتْ عَلَیْهِ الزَّکَاةُ وَ لَمْ یُسَمِّ لَهُمْ مِنْ کُلِّ أَرْبَعِینَ دِرْهَماً دِرْهَمٌ حَتَّى کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص هُوَ الَّذِی فَسَّرَ ذَلِکَ لَهُمْ وَ نَزَلَ الْحَجُّ فَلَمْ یَقُلْ لَهُمْ طُوفُوا أُسْبُوعاً حَتَّى کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص هُوَ الَّذِی فَسَّرَ ذَلِکَ لَهُمْ وَ نَزَلَتْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ وَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِی عَلِیٍّ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ قَالَ ص أُوصِیکُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ أَهْلِ بَیْتِی فَإِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ لَا یُفَرِّقَ بَیْنَهُمَا حَتَّى یُورِدَهُمَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَأَعْطَانِی ذَلِکَ وَ قَالَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ وَ قَالَ إِنَّهُمْ لَنْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ بَابِ هُدًى وَ لَنْ یُدْخِلُوکُمْ فِی بَابِ ضَلَالَةٍ فَلَوْ سَکَتَ رَسُولُ اللَّهِ ص فَلَمْ یُبَیِّنْ مَنْ أَهْلُ بَیْتِهِ لَادَّعَاهَا آلُ فُلَانٍ وَ آلُ فُلَانٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَهُ فِی کِتَابِهِ تَصْدِیقاً لِنَبِیِّهِ ص إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فَکَانَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَةُ علیه السلام فَأَدْخَلَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ ص تَحْتَ الْکِسَاءِ فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ لِکُلِّ نَبِیٍّ أَهْلًا وَ ثَقَلًا وَ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی وَ ثَقَلِی فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ أَلَسْتُ مِنْ أَهْلِکَ فَقَالَ إِنَّکِ إِلَى خَیْرٍ وَ لَکِنَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِی وَ ثِقْلِی فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ ص کَانَ عَلِیٌّ أَوْلَى النَّاسِ بِالنَّاسِ لِکَثْرَةِ مَا بَلَّغَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ إِقَامَتِهِ لِلنَّاسِ وَ أَخْذِهِ بِیَدِهِ فَلَمَّا مَضَى عَلِیٌّ لَمْ یَکُنْ یَسْتَطِیعُ عَلِیٌّ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ أَنْ یُدْخِلَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ وَ لَا الْعَبَّاسَ بْنَ عَلِیٍّ وَ لَا وَاحِداً مِنْ وُلْدِهِ إِذاً لَقَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَنْزَلَ فِینَا کَمَا أَنْزَلَ فِیکَ فَأَمَرَ بِطَاعَتِنَا کَمَا أَمَرَ بِطَاعَتِکَ وَ بَلَّغَ فِینَا رَسُولُ اللَّهِ ص کَمَا بَلَّغَ فِیکَ وَ أَذْهَبَ عَنَّا الرِّجْسَ کَمَا أَذْهَبَهُ عَنْکَ فَلَمَّا مَضَى عَلِیٌّ علیه السلام کَانَ الْحَسَنُ علیه السلام أَوْلَى بِهَا لِکِبَرِهِ فَلَمَّا تُوُفِّیَ لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یُدْخِلَ وُلْدَهُ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ ذَلِکَ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ فَیَجْعَلَهَا فِی وُلْدِهِ إِذاً لَقَالَ الْحُسَیْنُ أَمَرَ اللَّهُ بِطَاعَتِی کَمَا أَمَرَ بِطَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ أَبِیکَ وَ بَلَّغَ فِیَّ رَسُولُ اللَّهِ ص کَمَا بَلَّغَ فِیکَ وَ فِی أَبِیکَ وَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنِّی الرِّجْسَ کَمَا أَذْهَبَ عَنْکَ وَ عَنْ أَبِیکَ فَلَمَّا صَارَتْ إِلَى الْحُسَیْنِ علیه السلام لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِن‏ أَهْلِ بَیْتِهِ یَسْتَطِیعُ أَنْ یَدَّعِیَ عَلَیْهِ کَمَا کَانَ هُوَ یَدَّعِی عَلَى أَخِیهِ وَ عَلَى أَبِیهِ لَوْ أَرَادَا أَنْ یَصْرِفَا الْأَمْرَ عَنْهُ وَ لَمْ یَکُونَا لِیَفْعَلَا ثُمَّ صَارَتْ حِینَ أَفْضَتْ إِلَى الْحُسَیْنِ علیه السلام فَجَرَى تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ ثُمَّ صَارَتْ مِنْ بَعْدِ الْحُسَیْنِ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ثُمَّ صَارَتْ مِنْ بَعْدِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَالَ الرِّجْسُ هُوَ الشَّکُّ وَ اللَّهِ لَا نَشُکُّ فِی رَبِّنَا أَبَدًا». کافی، جلد اول، صفحه 286-288.

تبیین برخی فقرات

این روایت شامل فقراتی است که پیش از این در ضمن روایات اهل سنّت آن را خواندیم و بحث کردیم.

«نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ»؛ این عبارت به معنی این نیست که آیه شریفه تنها در شأن این سه امام نازل شده است. اینکه می فرماید آیه در مورد علی بن ابیطالب و امام حسن و امام حسین علیهم السلام نازل شد به خاطر این است که در آن زمان این سه امام در حیات بودند و حضور داشتند.

«فَمَا لَهُ لَمْ یُسَمِّ عَلِیّاً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ چرا خداوند نام ائمه اطهار را در کتاب خود نبرده است؛ «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص نَزَلَتْ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ لَمْ یُسَمِّ اللَّه‏ لَهُمْ ثَلَاثاً وَ لَا أَرْبَعاً حَتَّى کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص هُوَ الَّذِی فَسَّرَ ذَلِکَ لَهُمْ»؛ خداوند حکم نماز را نازل کرد ولی در قرآن چیزی درباره تعداد رکعات نماز نفرمود.

همانطور که درباره احکام دینی، آیات قرآن بطور کلی نازل شد و رسول خدا آن آیات را تفسیر فرمود، در مورد مسأله امامت نیز چنین است، مسأله امامت به نحو کلی در قرآن وارد شد و تفاسیر آن را رسول اکرم بیان فرمود.

«فَلَوْ سَکَتَ رَسُولُ اللَّهِ ص فَلَمْ یُبَیِّنْ مَنْ أَهْلُ بَیْتِهِ لَادَّعَاهَا آلُ فُلَانٍ وَ آلُ فُلَانٍ»؛ اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله مصادیق اهل بیت را بیان نمی فرمود و تبیین نمی کرد آل فلان (بنی عباس) ادعا می کرد که جزء اهل بیت است.

«فَکَانَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَةُ علیهم السلام  فَأَدْخَلَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ ص تَحْتَ الْکِسَاءِ فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ لِکُلِّ نَبِیٍّ أَهْلًا وَ ثَقَلًا وَ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی وَ ثَقَلِی فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ أَ لَسْتُ مِنْ أَهْلِکَ فَقَالَ إِنَّکِ إِلَى خَیْرٍ وَ لَکِنَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِی وَ ثِقْلِی»؛ این فقره از روایت در روایات اهل سنّت وارد شده است و احمد بن حنبل در مسند خود آن را به طرق متعددی نقل کرده است که قبل از این مفصلاً درباره آن بحث کردیم.

«فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ ص کَانَ عَلِیٌّ أَوْلَى النَّاسِ بِالنَّاسِ لِکَثْرَةِ مَا بَلَّغَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ إِقَامَتِهِ لِلنَّاسِ وَ أَخْذِهِ بِیَدِهِ»؛ رسول اکرم درباره علی بن ابیطالب فراوان تبلیغ کرده است و در برابر مردم دست او را گرفت و معرفی کرد و فرمود «من کنت مولاه فعلی مولاه».

عجیب این است که با وجود فراوانی تبلیغ عده ای منکر شدند؛ «فَلَمَّا مَضَى عَلِیٌّ لَمْ یَکُنْ یَسْتَطِیعُ عَلِیٌّ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ أَنْ یُدْخِلَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ وَ لَا الْعَبَّاسَ بْنَ عَلِیٍّ وَ لَا وَاحِداً مِنْ وُلْدِهِ»؛ همانطور که انتخاب امیرالمؤمنین علیه السلام به امامت در اختیار کسی غیر از خداوند نبود بعد از امیرالمؤمنین علیه السلام هم اختیار امامت به دست آن حضرت نبود که هر که را خود بخواهد به امامت انتخاب کند و مثلاً محمد بن حنیفه یا حضرت عباس علیه السلام را به امامت منصوب کند؛ البته حضرت هم چنین کاری از نزد خود انجام نمی داد.

«إِذاً لَقَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَنْزَلَ فِینَا کَمَا أَنْزَلَ فِیکَ فَأَمَرَ بِطَاعَتِنَا کَمَا أَمَرَ بِطَاعَتِکَ وَ بَلَّغَ فِینَا رَسُولُ اللَّهِ ص کَمَا بَلَّغَ فِیک وَ أَذْهَبَ عَنَّا الرِّجْسَ کَمَا أَذْهَبَهُ عَنْکَ »؛ اگر امیرالمؤمنین علیه السلام چنین کاری می کرد و بر خلاف آنچه تعیین شده بود دیگری را به امامت انتخاب می کرد امام حسن و امام حسین علیهم االسلام می توانستند اعتراض کنند.

«فَلَمَّا مَضَى عَلِیٌّ علیه السلام کَانَ الْحَسَنُ علیه السلام أَوْلَى بِهَا لِکِبَرِهِ فَلَمَّا تُوُفِّیَ لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یُدْخِلَ وُلْدَهُ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ ذَلِکَ»؛ پس از امیرالمؤمنین علیه السلام امام حسن علیه السلام بخاطر آنکه بزرگتر از امام حسین علیه السلام بود به امامت اولی بود، او نیز نمی توانست با استناد به آیه شریفه «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ فَیَجْعَلَهَا فِی وُلْدِهِ» از جانب خود فرزندانش را به امامت انتخاب کند و اگرچه خود آن حضرت نیز چنین نمی کرد.

«فَلَمَّا صَارَتْ إِلَى الْحُسَیْنِ علیه السلام لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِن‏ أَهْلِ بَیْتِهِ یَسْتَطِیعُ أَنْ یَدَّعِیَ عَلَیْهِ کَمَا کَانَ هُوَ یَدَّعِی عَلَى أَخِیهِ وَ عَلَى أَبِیهِ لَوْ أَرَادَا أَنْ یَصْرِفَا الْأَمْرَ عَنْهُ وَ لَمْ یَکُونَا لِیَفْعَلَا ثُمَّ صَارَتْ حِینَ أَفْضَتْ إِلَى الْحُسَیْنِ علیه السلام فَجَرَى تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ »؛ در زمان امام حسین علیه السلام کسی از اهل بیت او نمی توانست ادعای امامت کند و پس از آن حضرت بود که آیه «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ » اجرا شد.

این آیه شریفه نظر به بعض موارد امامت دارد و اختصاص به امامت بعد از سیدالشهداء علیه السلام دارد؛ یعنی اولویت اولوالارحام که در این آیه به آن تصریح شده است در مسأله امامت بعد از امام حسین علیه السلام جاری شده است؛ «الرِّجْسُ هُوَ الشَّکُّ وَ اللَّهِ لَا نَشُکُّ فِی رَبِّنَا أَبَدًا»؛ شک در آنچه خدای متعال به صراحت اعلام فرموده است،همان رجسی است که خداوند ما را از آن پرهیز داشته است.

روایت پنجم

مرحوم کلینی به اسناد صحیح از امام باقر علیه السلام روایت می کند. در اینجا تنها بخشی از روایت که به بحث ما مربوط است را مطرح می کنیم.

«... إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص أَوْصَى إِلَى عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَلَمَّا مَضَى عَلِیٌّ علیه السلام أَوْصَى إِلَى الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ لَوْ ذَهَبَ یَزْوِیهَا عَنْهُمَا لَقَالَا لَهُ نَحْنُ وَصِیَّانِ مِثْلُکَ وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ ذَلِکَ وَ أَوْصَى الْحَسَنُ إِلَى الْحُسَیْنِ وَ لَوْ ذَهَبَ یَزْوِیهَا عَنْهُ لَقَالَ أَنَا وَصِیٌّ مِثْلُکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ مِنْ أَبِی وَ لَمْ یَکُنْ لِیَفْعَلَ ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ هِیَ فِینَا وَ فِی أَبْنَائِنَا». کافی، جلد 1، همان باب، صفحه 292-291.

بنا به این روایت، رسول خدا در زمان حیات به امامت امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهم السلام وصیت فرمود؛ امیرالمؤمنین نیز به امام حسن و امام حسین وصیت فرمود، روایت می گوید اگر امیرالمؤمنین می خواست به غیر از امام حسن و امام حسین را به امامت برگزیند جای اشکال وجود داشت و البته حضرت امیر هم هرگز چنین کاری را از جانب خود انجام نمی داد. امام حسن نیز امامت را به امام حسین منتقل فرمود و آن حضرت هم نمی توانست جز این عمل کند.

روایت ششم

مرحوم صدوق به سند صحیح از ابن عباس از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند. روایت مفصل است و تنها بخشهایی که مربوط به بحث است خوانده می شود.

«... أَمَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَإِنَّهُ أَخِی وَ شَقِیقِی وَ صَاحِبُ الْأَمْرِ بَعْدِی وَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ صَاحِبُ حَوْضِی وَ شَفَاعَتِی وَ هُوَ مَوْلَى کُل‏ مُسْلِمٍ وَ إِمَامُ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ قَائِدُ کُلِّ تَقِیٍّ وَ هُوَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی عَلَى أَهْلِی وَ أُمَّتِی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی ... أَمَّا الْحَسَنُ علیه السلام فَإِنَّهُ ابْنِی وَ وَلَدِی وَ مِنِّی وَ قُرَّةُ عَیْنِی وَ ضِیَاءُ قَلْبِی وَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ هُوَ سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى الْأُمَّةِ أَمْرُهُ أَمْرِی وَ قَوْلُهُ قَوْلِی مَنْ تَبِعَهُ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَاهُ فَلَیْسَ مِنِّی ... وَ أَمَّا الْحُسَیْنُ علیه السلام فَإِنَّهُ مِنِّی وَ هُوَ ابْنِی وَ وَلَدِی وَ خَیْرُ الْخَلْقِ بَعْدَ أَخِیهِ وَ هُوَ إِمَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ مَوْلَى الْمُؤْمِنِینَ وَ خَلِیفَةُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ غِیَاثُ الْمُسْتَغِیثِینَ وَ کَهْفُ الْمُسْتَجِیرِینَ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ أَجْمَعِینَ وَ هُوَ سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ بَابُ نَجَاةِ الْأُمَّةِ أَمْرُهُ أَمْرِی وَ طَاعَتُهُ طَاعَتِی مَنْ تَبِعَهُ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَاهُ فَلَیْسَ مِنِّی ...» امالی صدوق، مجلس 24، حدیث 2؛ ترتیب الامالی، جلد 3، صفحه 82، حدیث 1130.

این حدیث نیز در امامت امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهم السلام  نصّ است.

چنانکه گفتیم محل بحث ما بیان روایاتی است که در ضمن آن تنها به ذکر اسامی برخی امامان اشاره شده است./223/907/م

تقریر: جلال الدین زنگنه