به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی حرکت به سمت کاهش وابستگی ها و تاکید بر روی مزیت های تولید داخل و تلاش برای خود اتکایی، ضروری است. بر همین اساس بهره گیری مناسب از ظرفیت های داخل کشور زمینه ساز موفقیت اهداف اقتصاد مقاومتی در سطح کشور خواهد شد.
بنابراین سوال اصلی که در پی پاسخ به آن هستیم این است که : "ظرفیت های کشور برای تحقق اقتصاد مقاومتی چیست؟" و در چند یادداشت به بررسی مهمترین ظرفیت های کشور برای تحقق اقتصاد مقاومتی خواهیم پرداخت. به طور کلی مهمترین ظرفیت های کشور در تحقق اقتصاد مقاومتی عبارت هستند از: رشد علمی، سرمایه های زیربنایی، سرمایه های معدنی، ظرفیت و مزیت جغرافیایی، تنوع اقلیمی و انرژی های پاک.
مقدمه
رشد علمی کشور یکی از مهمترین فرصت های پیشرفت و ثبات اقتصادی است. زیرا در جهان امروز پیشرفت وتوسعه کشورها مبتنی بر پیشرفت علم و دانش صورت می پذیرد. آنچه اهمیت رشد علمی کشور را دوچندان می کند توجه به این نکته است که کانون کسب قدرت سیاسی و رشد اقتصادی، علم و فناوری است. جامعه ای که صاحب رشد علمی بالا باشد در تعامل با سایر کشورها دست برتر را خواهد داشت و اگر چنین نباشد لاجرم نیازمند و تحت سلطه کشورهای صاحب علم خواهد بود. بنابراین مسأله حیاتی و نیروی محرکه پیشرفت و توسعه پایدار و رسیدن به رفاه و استقلال واقعی جامعه، رسیدن به رشد علمی است.
معیار سنجش
برای سنجش رشد علمی یک کشور معیارهایی وجود دارد:
یکی از این معیارها میزان اعتبارات تحقیقاتی به ازای تولید ناخالص ملی است. در کشور ما در دهه اخیر این میزان بین 2/0 تا 7/0 درصد در نوسان بوده است. البته این رقم در کشورهای پیشرفته نسبتی بین 5/2 تا 4 درصد می باشد.
معیار بعدی، تعداد مقالات چاپ شده در مجلات معتبر علمی‌ای است که توسط مراکز علمی معتبر بین‌المللی مثل ISI نمایه می‌شود. اگرچه ایران سهم چندانی در آمار تولید علم جهانی ندارد1 ولی جای امیدواری دارد که در سالهای اخیر رشد کمی و کیفی مقالات ارائه شده از سوی محققان کشورمان، چشم‌انداز مطلوبی را برای کشور ترسیم نموده است.2
سومین معیار برای سنجش رشد علمی کشور، تعداد پژوهشگران به ازای یک میلیون نفر جمعیت می‌باشد. اهیمت این معیار از ان جهت است که نیروی محرک صنعت، فن آوری و پیشرفت یک کشور نیروی پژوهشی آن می باشد. در کشور ما حدود 750 نفر برآورد شده است. این رقم در قیاس با متوسط جهانی که 1000 نفر و یا در قیاس با کشورهای پیشرفته که حدود 3000 نفر است بسیار کم می‌باشد.
در اینجا لازم است به این مطلب اشاره شود که در دهه های آینده توسعه و ثبات اقتصادی بیشتر بر دوش فناوری های نو خواهد بود مثل نانو تکنولوژی، بیو تکنولوژی هوافضا و هسته ای. که این واقعیت ایجاب می کند که هر کشوری اگر به دنبال توسعه و ثبات اقتصادی است می بایست با سرمایه گذاری و توجه خاص به بخش های پژوهشی و علمی این فن آوری ها، از آنها حمایت کند تا شاهد نوآوری در صنعت با ارزش افزوده ی بالا و با ثمر بخشی بیشتر باشد.
رشد علمی ایران
در سال های اخیر کشور ما با وجود تحریم های ظالمانه از سوی برخی کشورها، در رشته‌های متعدّدی از فن آوری های نوین، جزوِ ده کشور اوّل دنیا به شمار می آید. این دستاورد حاصل مجموعه آموزش عالی کشور و سیاستمداران این عرصه است که پس از ٨ سال جنگ تحمیلی، توجه ویژه‌ای به توسعه علمی کشور معطوف کردند.3
این جایگاه یک ظرفیت ویژه ای را پیش روی اقتصاد ایران قرار می دهد که اگر مورد استفاده قرار گیرد مطمئنا نوید بخش آینده ای روشن برای اقتصاد ایران خواهد بود.
شایان ذکر است که زمانی می‌توان بر اساس جایگاه علمی یک کشور حکم به پیشرفت اقتصادی آن داد که بین تولیدات علمی و صنعت، ارتباط معقولی وجود داشته باشد. به بیان دیگر وجود یک چرخه مدیریت دانش است که موجب می‌شود، تحقیقات و پژوهش‌های انجام گرفته در صنعت به کار گرفته شود و پروژه های علمی، وارد چرخه تجاری‌سازی و تولید ثروت گردند. تجربه کشورهای مختلف حاکی از آن است که ایجاد و باروری ظرفیت رشد علمی و بهره گیری از ان در صنعت عاملی مهم در رشد و توسعه اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی آنها بوده است. به عنوان نمونه در دهه 1980 و بعد از انکه دولتمردان ایالات متحده آمریکا به این نتیجه رسیدند که برای حفظ مقام این کشور در جامعه تجارت بین المللی باید دانشگاه و صنعت را به کمک سیاستگذاری های دولتی به یکدیگر نزدیک کنند، اقدام به اجرای سه الگوی زیر کردند که با موفقیت نیز همراه بود: 1 ـ برنامه تشکیل مراکز تحقیقات تعاونی صنعت و دانشگاه. در این مراکز بر اساس نیاز سنجی های صنعتی، تیم مشترکی از دانشگاهیان و متخصصان صنعت تشکیل و بر روی مسایل و مشکلات کوتاه مدت صنایع کار میکنند. 2 ـ تشکیل مراکز تحقیقات مهندسی در دانشگاهها. این مراکز به عنوان حلقه واسطه صنعت و دانشگاه ها عمل کردند و توانستند پاسخگوی مسایل بلندمدت صنعتی باشند. 3 ـ باز کردن در آزمایشگاههای دولت مرکزی به روی عموم، به این نحو که تمام اقشار جامعه از دانشگاهی و مهندسان صنایع گرفته تا تکنسینها و افراد عادی میتوانند با حداقل هزینه از امکانات آزمایشگاهی دولت مرکزی استفاده نمایند.
نمونه بعدی کشور ژاپن است که در سال 1960 با رشد صعودی صنایع، واحدهای تحقیق و توسعه آن کشور به طور مستقل از دانشگاهها ایجاد شدند. لیکن گسستگی بین صنعت و دانشگاه عامل عدم موفقیت این مراکز شد. اولین تجربه موفق ارتباط صنعت و دانشگاه در ژاپن اختراع میکروسکوپ الکترونی بود که باعث رشد چشمگیر رشته فیزیک ذره ای گردید. از آن پس با دخالت مستقیم دولت و حمایت صنعت، پیوند در زمینه های مختلف از جمله مشاوره، تحقیقات قراردادی، تحقیقات مشترک، آزمایشگاههای اهدایی، کمک صنعت به بودجه تحقیقاتی دانشگاهها، ایجاد ارتباط با صنعت و... برقرار گردید.
این چرخه در ایران معیوب بوده و رابطه میان دانشگاه و صنعت برقرار نیست. به طوری که به عنوان نمونه امروزه بسیاری از مهندسان فارغ التحصیل شده از دانشگاهها، اگر موفق به ورود به داخل صنایع شوند نیز کار تخصصی خود را انجام نمیدهند و به عنوان مثال نقشی را برعهده دارند که در اصل باید برعهده تکنسینها قرار می گیرد.
به منظور استفاده صحیح از فرصت رشد علمی کشور می بایست از یک طرف سیاست‌گذاران به ارزش و نقش این علوم در توسعه و پیشرفت اقتصادی پی ببرند و آن را در صدر توجه خود قرار دهند تا ملزومات صنعتی شدن تحقیقات و پژوهش های علمی فراهم گردد. از طرف دیگر باید دانشگاهیان با عبور از مرحله ترجمه و پرورش توانایی‌های خود به مرحله تولید فکر بر اساس نیازهای صنعتی، فنی و مسئله محور وارد شوند تا زمینه برای تولید محصولات، علی الخصوص در زمینه فن آوری نوین نمایان شود. در این صورت است که می‌توان به توسعه پایدار و متوازن ایران امیدوار بود.
تاثیر رشد علمی بر تحقق اقتصاد مقاومتی
رشد علمی موجب کسب قدرت اقتصادی-سیاسی و در نتیجه رشد اقتصادی خواهد شد. همچنین اقتصاد مقاومتی، اقتصادی دانش‌بنیان است یعنی اقتصادی که بر پایه تولیدات علمی کشور پایه ریزی می شود و بر آن تکیه می کند. همچنین با ارزش‌ترین دارایی در اقتصاد دانش‌بنیان، اندوخته های فکری است، از این رو علم و خلاقیت نخبگان و کارآفرین‌های فعال از عوامل کلیدی در جذب، نگهداری و افزایش توانایی‌های تولیدکنندگان دانش محسوب می شود و هرچه رشد علمی کشور بالاتر باشد می توان امیدوار بود اقتصادی دانش بنیان تر شکل خواهد گرفت. در این میان فراهم آوردن محیطی مناسب برای نوآوری، یکی از با ارزش ترین زیربنا های اقتصاد دانش بنیان به شمار می رود که باید مورد توجه قرار گیرد. بر این اساس یکی از ملزومات تحقق اقتصاد مقاومتی توجه ویژه به رشد علمی کشور خواهد بود.
موفقیت‌های اخیر ایران در بخش رشد علمی و علی الخصوص در فن اوری های نوین مانندپژوهش‌های هسته‌ای، سلولهای بنیادی و ترمیم سیستم‌های عصبی و طراحی و ساخت موشک‌ها و هواپیماها و ...، نتیجه تحقیقات نیروهای متخصص و توانمند کشورمان می‌باشد. در اینجا به بیان گوشه ای از این موفقیت ها می پردازیم:
رشته مهندسی هوافضا
ایران در پرتو تلاشهای علمی و انجام تحقیقات فنی، در رشته مهندسی هوافضا، حائز رتبه ١٤ است. نکته قابل توجه آنکه هنوز کشورهای بسیاری که تعدادی از آنها کشورهای پیشرفته علمی جهان هستند بعد از جمهوری اسلامی ایران قرار دارند. استرالیا، تایوان، هلند، اسکاتلند (به جز بریتانیا)، ترکیه و رژیم اشغالگر قدس در این رشته رتبه های ١٥ تا ٢٠ را از آن خود کرده اند.
رشته مهندسی شیمی
شیمی و مهندسی شیمی، در بین رشته های دانشگاهی و تحقیقاتی ارزش چشمگیری برای جمهوری اسلامی ایران دارد. همه از کاربرد این رشته به ویژه در صنعت نفت و گاز به خوبی آگاهیم، فعالیتهای دانشمندان ایران در این رشته بسیار قابل توجه و در خور ستایش است. ایران با کسب رتبه ٨ در رشته مهندسی شیمی بعد از کشورهای چین، آمریکا، هند، آلمان، ژاپن، کره جنوبی و اسپانیا قرار دارد، کشورهای پیشرفته ای مانند کانادا، فرانسه، انگلستان، استرالیا، ایتالیا و نیز کشورهای نوظهور علمی مانند برزیل و ترکیه به ترتیب با کسب رتبه ٩ تا ١٥ در گروه تولید کنندگان علم در رشته مهندسی شیمی محسوب می شوند.
فناوری هسته ای
امروزه انرژی در جهان، یک عامل راهبردی است و اغلب کشورهای جهان از همین دریچه به مقوله انرژی می نگرند. به نظر کارشناسان، با ادامه روند کنونی مصرف انرژی در کشور، تا ١٥ سال آینده، ایران می بایست بیشتر تولیدات خود را صرف داخل کند. از این رو انرژی پاک و سالم هسته ای برای تولید انرژی یک امر حیاتی به حساب می آید. بر اساس اعلام آژانس بین المللی انرژی اتمی، ٤٣٨ رآکتور هسته ای در حال کار در سطح جهان وجود دارد که به تولید ٧٠/٣٦٩ مگاوات برق هسته ای می پردازند. آمریکا با دارا بودن ١٠٣ رآکتور، در صدر این آمار قرار دارد. یکی از مهمترین پیشرفت های علمی پس از انقلاب، در زمینه هسته ای بوده است. با تقابل و دشمنی غرب با ملت انقلابی ایران، دانشمندان ایرانی شروع به فعالیت نموده و کارهای بسیار بزرگی را انجام دادند. تولید صفحه سوخت ٢٠ درصد برای رآکتور تهران، تولید رادیو داروهای ضروری برای درمان بیماریهای صعب العلاج، ساخت ماشین های نسل جدید سانتریفیوزه که دارای کارایی بسیار بالاتری نسبت به نسل اول و دوم می باشند.
سلول های بنیادی
کار در زمینه سلولهای بنیادی از اواخر دهه ٧٠ آغاز شد و این سلسله پژوهش ها در سال ٨٢ به ثمر نشست و پژوهشگاه رویان با تولید و تکثیر و انجماد سلول های بنیادی در شهریور ماه ٨٢ نام ایران را در رده ١٠ کشور نخست جهان که به این فناوری دست یافته بودند قرار داد. اهم اقدامات انجام شده :
-راه اندازی بانک عمومی و خصوصی بند ناف
اولین بانک خصوصی خون در کشور سال ١٣٨٤ و اولین بانک عمومی خون بند ناف کشور نیز در سال ١٣٨٦ توسط پژوهشگاه رویان تاسیس شد.
-شبیه سازی (کلونینگ)
تولید رویانا، نخستین گوسفند شبیه سازی شده در ایران و خاورمیانه
ایجاد بانک ژنوم برای گونه های محلی در معرض خطر
تولید بنیانا، نخستین گوساله شبیه سازی شده در ایران
-تولید حیوانات تراریخته(ترنس ژن)
تولید نخستین بزغاله های تراریخته در ایران و خاورمیانه با هدف ترشح فاکتور ٩ انعقاد انسانی در شیر برای درمان هموفیلی نوع بی.
تولید سومین بزغاله تراریخته در ایران با هدف ترشح پروتئین در شیر به منظور حذف سریع لخته خون در افرادی که دچار سکته قلبی شده اند.
نانو فناوری
ایران در این زمینه صاحب مقام اول در میان کشورهای اسلامی و مقام هشتم در جهان است. تا کنون ٥٧ آزمایشگاه و ٨٥٢ سازمان مشغول به پژوهش ها در زمینه نانو فناوری به وجود آمده است که ١٥ هزار محقق در آنجا زحمت می کشند. رشته های مربوط به این فناوری ها در ١٧ دانشگاه ایران تدریس می گردند. ٥٠٤٣ نفر در سطح کارشناسی ارشد تحصیل می کنند و ١٣٢٥ نفر در سطح دکترا. در سال ٢٠١٢ در جمهوری اسلامی ایران هر ماه ١٠ مقاله علمی درباره نانو فناوری منتشر می شد. جهت مقایسه، در سال ٢٠٠٠ در طول سال فقط ٨ پژوهش در این رشته صورت گرفته بود. ٤٣% محصولات نانو در جهان اسلام نصیب ایران می شود که ترکیه (١٢%)، مالزی (١١%) و مصر (٨%) با فاصله زیادی دنبال ایران حرکت می کنند. در خاک جمهوری اسلامی ایران ٢٥ شرکت برای بخش ساختمان و ١٠ شرکت برای صنعت خودرو سازی محصولات نانو را تولید می کنند.
نظامی
در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ،کشور ما رشد و پیشرفت همه جانبه‌ای را در زمینه های علمی و فناوری نظامی نیز تجربه کرده واین رشد حتی باعث پیشرفت فناوری در صنایع غیر نظامی نیز گردیده است. در زمینه رشد نظامی می‌توان موارد زیر را نام برد:
١- ساخت موشکهای بالستیک با برد حدود ٢٥٠٠ کیلومتر (شهاب) و موشک های میان برد و کوتاه برد.
٢ - ساخت انواع سلاح‌ها و موشکهای ضد هوایی (مانند S٢٠٠)
٣ - ساخت انواع موشکهای دریایی (از جمله موشکهای نقطه زن از فواصل دور)
٤ - ساخت زیر دریایی
٥ - ناوها و ناوشکن‌های ساخت داخل مانند ناو جماران
٦ - ساخت انواع نفربر و تانک زرهی و انواع سلاح های ضد تانک
٧ - ساخت قایق‌های تند رو موشک انداز
٨ - ساخت هواپیماهای جنگی صاعقه و انواع هواپیماهای بدون سر نشین و بدست آوردن توان فرونشانی و ساقط کردن هواپیماهای پیشرفته بدون خلبان آمریکایی.
٩ - پیشرفت در فناوری نبرد سایبر و جنگ‌های الکترونیک.
رشته مهندسی
دانشمندان ایران در علوم مهندسی، بسیار پویا و پربار هستند، ایران در رشته مهندسی با تولید ٢,٩ درصد از کل تولید علم این رشته رتبه ١٣ را به خود اختصاص داده است.
کشورهای استرالیا، ترکیه، برزیل، هلند، لهستان، سنگاپور و سوئد از کشورهای تولید کننده علم جهان در این رشته یعنی رشته مهندسی به ترتیب رتبه های ١٤ تا ٢٠ را به خود اختصاص داده اند و بعد از جمهوری اسلامی ایران قرار دارند.
پی نوشت:
1. در سال 2003 سهم ما در تولید علم جهانی حدود 25/0درصد بوده است در حالی که آمریکا 31درصد، انگلستان 7درصد، ژاپن 9/6درصد، آلمان 7/6درصد، و ترکیه 1درصد سهم داشته‌اند
2. متوسط رشد تولید علم جهان در ١٥ سال گذشته ٤٩% بوده است. در حالی که رشد تولید علم ایران در همین مدت ٢١١٦% بوده است .
3. نتیجه این تلاش، اختصاص ٤/٤ جمعیت کشور به قشر دانشجو و ٧٠ هزار عضو هیئت علمی در مقاطع مختلف تحصیلی است که موتور محرکه علمی کشور هستند و سبب آفرینش اختراعات و نوآوری‌ها، نظریه پردازی و تولیدات علمی هستند. از فعالیتهای پژوهشی ایران می‌توان به تأسیس ١٣٢٧ انجمن علمی، ١٥٤ قطب علمی، ٣٤ پارک علم و فناوری و ١٣٧٧ مجله پژوهشی، ٦٣٠ مرکز پژوهشی و ١٥٣ مرکز رشد در کشور اشاره کرد. که نتیجه آن بر اساس آمارهای پایگاه معتبر بین المللی SCOPUS کسب رتبه ١٥ تولید علم در دنیا و مقام اول منطقه در است.
بعد از ایران به ترتیب کشورهای ترکیه (۲۲۳۱۱)، رژیم اشغالگر قدس (۱۰۳۶۳)، عربستان سعودی (۹۶۱۶) و مصر (۸۶۲۲) به ترتیب رتبه های ۱۹، ۲۸، ۳۴ و ۳۷ جهانی و دوم، سوم، چهارم و پنجم منطقه را به خود اختصاص داده اند.
حمزه معلی طلبه درس خارج حوزه علمیه قم و کارشناسی ارشد از موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی ره
702/323/ع