به گزارش سرویس حقوق پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل، در پی بررسی مقاله سیدمصطفی محقق داماد که درباب علم سیر نگارش شده است خلاصه ای از این مقاله به شرح ذیل ارائه می گردد:
مقدمه
در فرهنگ اصطلاحات، کلمه «سِیَر»، جمع «سیره» از ریشه «سیر» به معنای حرکت است و اصطلاحاً به رفتار و کردار و خلقوخو اطلاق میشود. امّا در اصطلاح وقایعنگاران و فقیهان اسلامی، ظاهراً از قرن دوم هجری به بعد، این کلمه دو معنای اصطلاحی دیگر یافته است؛ یک مفهوم خاص، و یک مفهوم عام که بیارتباط با معنای اول نیست و پایه و اساس حقوق بینالملل اسلامی را پایهریزی کرده است.
مفهوم خاص:
در اصطلاح وقایعنگاران اسلامی، به شرح حال دوره زندگی پیامبر اسلام (ص)، «سیره» اطلاق می شود. گفتار و کردار پیامبر (ص) و فرمانهایی که در زمان صلح و جنگ یا متارکه صادر میفرموده اند و مجموعاً شامل سنّت ایشان میگردیده به معنای خاص کلمه، «سیره پیامبر» نامیده شده است.
مفهوم عام:
منظور از سیره در این معنا، کلیه امور مرتبط با زمان جنگ های داخلی و خارجی اسلام و نیز ترتیب برقراری صلح و آرامش و سلوک در زمان صلح با همسایگان و مجاورین است. در زمان پیامبر، دین و سیاست از هم جدا نبود. در طول ده سال زندگی آن حضرت در مدینه، اسلام، سرزمین هایی را به وسعت سه میلیون کیلومتر مربع فتح کرده بود و کلیه مسائل و امور، به وسیله فرمان های پیامبر حل می شد و سامان می گرفت.
پانزده سال پس از فوت پیامبر (ص)، قلمرو اسلام چنان گسترشی یافت که خلیفه سوم بر قسمتی از سه قاره حکم می راند، یعنی از آندلس تا مرزهای چین. مدینه، مرکز این دنیای اسلامی بود و بر اکثر ملل متمدن آن روزگار به عنوان یک تمدّن برتر، حکمروایی داشت. طبعاً حکومت اسلامی با مسائل جدیدی مواجه بود که حل آنها ضرورت داشت. بی تردید، خلفای راشدین سعی داشتند روش و رویه خود را به احادیث و سنّت پیامبر مستند سازند و از این رهگذر به گنجینه «سِیَر» (حقوق بینالملل اسلامی) بی افزایند.
اصطلاح سیره
در واقع اصطلاح «سیره» از نظر لغوی به معنای سلوک و طرز رفتار بود، اما بعدها به رفتار پیامبر (ص) در جنگ و سپس به رفتار حکام مسلمان در امور بینالملل اطلاق شد.
در باب اعلان جنگ، رفتار با اشخاص اعم از نظامی و غیرنظامی، حفظ و ضبط اموال دشمن، تعیین تکلیف اسرای جنگی، نحوه توزیع غنائم به دست آمده از طریق جنگ، میزان اختیارات فرماندهان جنگ، حدود و وظائف هیئتهای اعزامی، رفتار با جاسوسان و گروگانها و بالاخره متارکه جنگ و آتش بس و مذاکره در باب صلح و حتی قواعد بیطرفی (اعتزال) ایجاب میکرد تا قواعد و مقررات یکسان و مؤکدی وجود داشته باشد. این قواعد همان است که ما به پیروی از حقوقدانان اسلامی آنها را «سِیَر» نامیدیم.
علم سِیَر در کتب فقهی
مباحث سِیَر در کتب فقهی شیعه، عمدتاً در کتاب «جهاد» مورد بحث قرار میگیرد و حتی بسیاری از فقیهان اولیه شیعی از جمله شیخ طوسی و ابن ادریس حلّی، فصل حاوی مباحث جهاد را به جای کتاب جهاد، «سیره الامام» نامگذاری کرده اند.
ابوحنیفه نخستین کسی است که سلسله درسهایی مستقل درباره حقوق جنگ و صلح و بیطرفی ارائه و اصطلاح «سِیَر» را به آن مجموعه اختصاص داده است.درسهای مزبور توسط چند تن از شاگردان او ویرایش و تهذیب شد که از آن جمله است کتاب السِیَر الصغیر و السِیَر الکبیر شیبانی (ف 189 ه ق) و کتاب السِیَر ابراهیم الفزازی (ف 18 ه ق). محمد شیبانی علیرغم نداشتن سوابق تألیفات منظم فقهی توسّط فقهای پیش از خود، دست به تهیه چنین مجموعهای، آن هم صرفاً برپایه یافتههای فقه اسلامی زده و موجب اعجاب محققان جهان قرار گرفته است.
علم سِیَر در دوره معاصر
در دوره معاصر نیز، «علم سِیَر» مراحل تکامل خود را طی نموده است. پرفسور محمد حمیداله را میتوان بزرگترین نویسندهای دانست که در این زمینه به زبانهای مختلف در دوران معاصر قلم زده است. این محقق نامدار اسلامی، به زبانهای عربی، فرانسه، آلمانی، اردو و ترکی اسلامبولی چنان تسلط دارد که با آثار گرانبهای خود به زبانهای مزبور، مجامع علمی را مستفیض نموده است. مهمترین اثر ایشان The Muslim Condoct of State است که تحت عنوان «سلوک بین المللی دولت اسلامی» به فارسی ترجمه شده است.
منبع: مجله تحقیقات حقوقی دانشگاه شهید بهشتی، شماره 23