به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ منظومه منسجم امنیت را باید از تعاریف اولیه آن بنا ساخت. تعریف امنیت و ابعاد آن مهم‌ترین وظیفه پژوهشگران این حوزه برای ایجاد منظومه منسجم و کاربردی امنیت تلقی می شود از همین روی امنیت اسلامی حرکت خود را باید از همین نقطه آغار نماید. نوع نگاه قرآن کریم به مفهوم امنیت در زندگی انسانی و جایگاه امنیت در زندگی و سرنوشت انسانی بخش مهمی از امنیت اسلامی را تشکیل می‌دهد. در این بخش از این پژوهش به بررسی جایگاه امنیت در قرآن کریم پرداخته شده‌است.
توجه قرآن کریم به امنیت چگونه است؟
آیة اللَّه شریعتمدار جزایری:
1- اولین تعریفی که از امنیت در قرآن به آن اشاره شده است، آسایش و اطمینانی بود که خداوند آن را برای آدم و حوا در آغاز آفرینش آنان در بهشت فراهم کرد. خداوند برای آدم و همسرش حوا بالاترین مفهوم امنیت را در زندگانی نخستین خود در بهشت بخشید و به آنها فرمود بدون ترس و هراس از خوراکی‌های بهشت بخورید و از نوشیدنی‌های آن بنوشید:
(وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَکلا منْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما) و گفتیم ای آدم تو با همسرت در بهشت سکونت کن و از نعمت‌های آن از هر جایی که بخواهید گوارا و در آسایش بخورید.
پس از این فرمان، آدم و حوا در بهشت بدون ترس و هراس زندگی می‌کردند و تا زمانی که گندم نخورده بودند هیچ گونه خطری آنان را تهدید نمی‌کرد و این مفهوم واقعی امنیت است.
2- دومین تعریف در قرآن از امنیت، زندگانی بدون ترس و اندوه را برای کسانی می‌داند که در این دنیا و پس از بیرون شدن آدم و حوا از بهشت به خدا ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند:
(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ النَّصاری وَ الصابِئِینَ منْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فلَهُمْ أَجرُهُمْ عنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ؛( کسانی که به اسلام ایمان آورده‌اند و کسانی که به دین یهود گرویده‌اند و نصاری و صائبان هر گاه به خدا و روز رستاخیز ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند پاداششان نزد پروردگارشان هست و هیچ گونه ترس و اندوهی برای آنها نیست.
برای این گروه، ترس و اندوه در آخرت و دنیا نیز وجود ندارد، زیرا در زمانی که تمام ملت‌های خداپرست و صاحبان ادیان به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشند و جز کارهای شایسته از آنها سر نزند در این دنیا امنیت و آسایش و بی‌هراسی سراسر کره خاکی را فرا می‌گیرد و فرموده است:
(وَعَدَ اللّه الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فی الْأَرْض کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ منْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً؛) خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند وعده می‌دهد که آنها را قطعاً حکمران روی زمین خواهد کرد همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید و دینی را که برای آنان پسندیده پابرجا خواهد کرد و ترسشان را به امنیت و آسایش مبدّل می‌کند آن‌چنان که تنها مرا بپرستند و چیزی را شریک من قرار ندهند.
3- سومین تعریف از امنیت در قرآن، نشان دادن شهر امن است که برای نمونه و الگو بیان گردیده؛ شهری که در آن امنیت و آسایش است و روزی گوارای اهل آن از همه جا می‌رسد:
(وَ ضرَبَ اللّه مثَلاً قرْیَةً کانَتْ آمنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ) خداوند به عنوان الگو و نمونه شهری را نشان می‌دهد که دارای امنیت و آسایش است و همواره روزیش گوارا و گسترده از هر جا می‌رسد.
4- چهارمین تعریف قرآن برای امنیت، تشبیه حرم خدا به حرم امن است:
(أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْ‌ءٍ) آیا در اختیار آنها قرار ندادیم حرم امنی را که ثمرات و نتیجه تلاش مردم از هر چیزی به سوی آن آورده می‌شود.
دکتر افتخاری:
موضوعاتی که در قرآن آمده است به چند دسته اصلی تقسیم می‌شود:
به زعم برخی از نویسندگان، امنیت در زمره موضوعات گروه سوم است؛ چرا که اشارات اندکی به واژه «أمن» و مشتقات آن در قرآن شده است. البته امنیت از جمله مقولاتی است که در قرآن به سان گروه اول با آن برخورد شده است. یعنی کمتر آیه‌ای یافت می‌شود که ملاحظه‌ای امنیتی در بیان و تفسیر آن وجود نداشته باشد. درک این معنا به درک تصویر امنیت در اسلام باز می‌گردد که با عنوان «گفتمان امنیتی اسلام» از آن یاد کرده‌ام. در واقع وقتی «امنیت جامعی» را که خداوند متعال مدنظر داشته است مبنا قرار دهیم، درک خواهیم کرد که حیات انسان بدون امنیت معنا نمی‌یابد. لذا امنیت، ریشه در فلسفه وجودی حیات جمعی دارد و نمی‌توان به سادگی از کنار آن گذشت. به همین سبب در قرآن از لایه‌ها، سطوح، ابعاد و روش‌های مختلف تأمین امنیت بحث شده است. با کنار هم نهادن مجموع اینها، نظریه اسلامی امنیت شکل خواهد گرفت. در این جا به چند رکن اساسی که تمام اصول و سیاست‌های امنیتی در حوزه اسلامی از آنها متأثر است، اشاره می‌شود:
الف)- از آن جا که اصل توحید نوعی تمرکز برای کل هستی تعریف می‌کند و نوعی وحدت در ورای کلیه تکثرها شناسایی می‌کند که بر مدیریت کلان هستی حاکم است؛ موجد نوعی «آرامش» و «اطمینان» است که مطابق نظریات جدید و پیش رفته امنیتی، جوهره «امنیت واقعی» به شمار می‌آید. به همین دلیل، «ایمان» و «ایمنی» در منطق الهی توأمانند:
(الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُوْلَئِکَ لَهُمْ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ)
در آیه دیگری خداوند متعال «ایمنی» را جزای «ایمان» دانسته است:
(وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمْ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمناً یعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً؛) امنیت واقعی، وعده الهی برای کسانی است که مؤمن حقیقی هستند و البته در وعده الهی هیچ تخلّفی نیست.
ب)- صرف نظر از وعده الهی، «ایمان»، «اعتدال قوای انسانی»، «پرهیز از رفتارهای نابهنجار» و تولید «امید» در انسان نیز آمده است که در ذیل عنوان «جامعه سالم» از آن یاد می‌شود. سطح عالی این نگرش تأسیس امت اسلامی است.
ج)- اصل ولایت در گفتمان اسلامی به سه صورت در امنیت سازی مؤثر است
1- پالایش گفتمان سیاسی با طرح شروط و اصول حاکم برای انتخاب زمام داران
2- اصلاح ساختار سیاسی از طریق اتصال قدرت سیاسی به منبع الهی؛ چنان که خداوند در آیه شریفه سوم از سوره مبارکه «مائده» تصریح کرده است: الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا منْ دِینِکُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِی...
3- طراحی سیستم حل اختلاف در مواقع بحرانی با مرجعیت «امام» که در نظریه‌های بحران، بسیار مورد توجه است.
د) - طرح مقوله سعادت و ارزش بخشی به آن که بنیاد مباحث «امنیت اجتماعی شده» را از منظر اسلامی تشکیل می‌دهد. بر این اساس «کرامت انسانی»، «حقوق انسانی» و تأمین «نیازهای دنیوی» به صورت هم زمان در دستور کار دولت اسلامی قرار می‌گیرد و این عالی‌ترین سطح از «امنیت اجتماعی شده» است که امروزه می‌توان بر آن تأکید داشت.
خلاصه کلام آن که، گفتمان اسلامی در بحث از امنیت، در قیاس با موارد مشابه، چند ویژگی ممتاز دارد که به طور اجمالی چنین هستند:
1- رویکردی ایجابی تا سلبی به امنیت دارد؛
2- در بحث از امنیت سازی، دارای طرحی پیچیده و چند منطقی متناسب با سطوح فعالیت انسان و نیازهای وی است و هرگز تک منطقی و ساده با آن برخورد نمی‌کند؛
3- به فرد و جایگاه سازنده وی در معادلات امنیتی تأکید ویژه دارد.
البته هر یک از این گزاره‌ها مستندات و مبانی موسّعی در قرآن دارد که باید به صورت مستقل بدان‌ها پرداخت.
دکتر لک‌زایی:
پاسخ به این سؤال برمی‌گردد به این مطلب که انتظار ما از آموزه‌های وحیانی در مباحث امنیتی چه باشد.
محور اول- ضرورت امنیت
به نظر این جانب اصل «ضرورت امنیت» یک ضرورت عقلی است. به همین خاطر در طول تاریخ زندگی بشر به متفکری برنمی‌خوریم که با ضرورت امنیت مخالفت کرده باشد. بنابراین اگر هم در آموزه‌های وحیانی از ضرورت امنیت سخنی رفته باشد، ارشاد به حکم عقل خواهد بود.
محور دوم- حدود امنیت
پس از بحث ضرورت وارد محور دوم می‌شویم؛ محور دوم در مباحث امنیتی مربوط می‌شود به «حدود امنیت» به نظر می‌رسد عهده‌دار پاسخگویی به این بخش، در جامعه اسلامی، آموزه‌های دین مبین اسلام است. به عنوان مثال قوانینی مثل قصاص «وَ لَکمْ فی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ» مربوط به این قسمت است. در قانون قصاص تأکید می‌شود که اگر کسی امنیت دیگران را به خطر انداخت، در چه حدودی می‌توان امنیت را از او سلب کرد.
دوستان و دشمنان جامعه و امت اسلامی بر طبق آموزه‌های اسلامی تعریف می‌شوند. حدود آمادگی نظامی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جامعه اسلامی در برابر دشمنان در آموزه‌های قرآن کریم تبیین شده است: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ منْ قوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عدُوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّکُمْ» طبق دستور مذکور آمادگی دفاعی جامعه اسلامی باید به حدی باشد که دشمنان اسلام جرأت حمله به امت اسلامی را به خود ندهند. طبیعتاً در وضعیت و شرایط امروز، که این دشمن در سطح جهانی سنجیده می‌شود، قدرت دفاعی جامعه و امت اسلامی هم باید در این سطح سنجیده شود.
محور سوم- روش تحصیل امنیت
محور سومی در مباحث امنیتی وجود دارد که از آن با عنوان «ساز و کارها و اشکال تأمین امنیت» می‌توانیم یاد کنیم. در این قسمت هم وحی آموزه‌هایی را ارائه کرده است و هم دستور وحی است که از تجارب و معارف عقلی و تجربی انسانی کمک بگیریم. فی المثل در حوزه امنیت سیاسی دستور قرآن پرهیز از طغیان‌گری است. طاغوت‌هایی مثل فرعون که قوم خود را تحقیر می‌کردند تا از آنان اطاعت کنند، مذمت شده‌اند و متقابلاً دستور امر به معروف، نهی از منکر، مبارزه با ظلم و ستمگری، پرهیز از ظلم‌پذیری، قیام به قسط و... در سراسر قرآن به چشم می‌خورد.
بدیهی است که در جهت تحقق این اهداف بهترین ساز و کارها را باید پیدا کنیم. اگر ساز و کارهایی چون تفکیک قوا، تشکیل احزاب، انتخابات، مطبوعات، صدا و سیما، اینترنت و... می‌تواند به ما در این جهت کمک کند از آنها بهره می‌بریم.
اما شاید مهم‌ترین حوزه‌ای که آموزه‌های قرآنی می‌تواند در مباحث امنیتی نقش‌آفرین باشد و همین مسأله هم باعث تمایز نظریه امنیتی اسلام در قیاس با دیگر مکاتب و نظریه‌ها می‌شود، حوزه مربوط به عرصه‌های امنیت و نیز اولویت‌بندی و تعیین تقدیم و تأخیر این عرصه‌ها مبتنی بر مبانی اسلامی است. فی المثل در آموزه‌های اسلامی و اندیشه‌های متفکران مسلمان از امنیت جان، مال، نسل، دین، آبرو، دار الاسلام و... یاد شده است: اما در صورت تعارض حفاظت از کدام یک از این عناصر مقدم بر بقیه عناصر است؟
پاسخ هر مکتب برخاسته از مبانی آن مکتب است و طبیعی است که پاسخ قرآن با دیگر مکاتب متفاوت باشد. چنانکه عرصه‌ها و محتوای هر یک از انواع امنیت نیز با آموزه‌های هر مکتب در ارتباط تنگاتنگ است. این مختصر گنجایش تفصیل مطلب را ندارد. نقش‌آموزه‌های قرآنی در اولویت‌بندی عرصه‌های امنیتی باعث شده است تا فقهای مسلمان هدف جهاد را اعتلای دین اسلام بدانند. در نظر فقها جهاد بذل النفس والمال لأعلاء کلمة الاسلام واقامة شعائر الایمان است. از نظر اسلام جهاد پیکاری است که «فی سبیل اللَّه» باشد. در قرآن کریم از دو نوع جنگ صحبت شده است:
(الَّذِینَ آمَنُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطّاغُوتِ»؛ جنگ مؤمنان جنگ در راه خداست و جنگ کافران، جنگ در راه طاغوت)
فلسفه جهاد در اسلام احیای ذکر و یاد حق در مساجد و جلوگیری از شیوع فساد و تباهی و تخریب مراکز عبادت خدا است. اما زیربنای این جهاد، که جهاد اصغر نامیده شده، خودسازی است. پیامبر(ص) فرمود:
(مرحباً بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقی الجهاد الاکبر فقیل یا رسول اللَّه(ص): وما الجهاد الاکبر؟ قال: جهاد النفس)جهاد اکبر مبتنی بر دو ساحتی بودن انسان است: ساحت نفس و بدن و تفسیر مکاتب مختلف از تفسیر رابطه این دو باعث تفاوت نظریه‌های امنیتی می‌شود.
یقظه، توبه، انابه، استغفار، استعاذه، زهد، صبر، رضا، شکر، توکل، صدق، اخلاص، عبودیت، قناعت و... وجوه ایجابی و شکستن بت خود، بت خودبینی، خودخواهی، خودپسندی، خودپرستی، عجب، استعلا، تکبر، استبداد، استکبار، تفاخر و حرص و... وجوه سلبی زمینه‌ساز امنیت اسلامی هستند.
503/1208/د