به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله سید احمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزه های علمیه کشور و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، 31 شهریور ماه 1395 در جلسه دهم درس خارج قواعد فقه حکومتی، به اقتصاد که سومین عرصه حفظ نظام اسلامی است پرداخت و به سه عنصر مهم در این رابطه اشاره کرد و اظهار داشت: عنصر اول در عرصه اقتصاد تقویت بیت المال است؛ همانطور که انسان در عرصه زندگی فردی به فکر اصلاح زندگی بوده و به دنبال ایجاد پشتوانه محکم برای زندگی است حکومت هم باید به فکر اقتصاد و پشتیبانی مالی جامعه باشد.
عنصر دوم این است که مبنای اقتصاد در حکومت دینی این است که باید به خود کفائی برسد و علاوه بر آن اقتصاد باید درون زا باشد.
عنصر سوم این است که تامین زندگی آبرومندانه برای شهروندان مساله بسیار مهم است که در قانون اساسی ما هم این مساله یکی از اصول اولیه است. یعنی یکی از وظایف مهم نظام اسلامی، فراهم کردن زندگی آبرومندانه برای شهروندان مسلمان و غیر مسلمان است.
خلاصه درس گذشته
آیت الله خاتمی در بررسی سندی و دلالی عهدنامه مالک اشتر اظهار داشت این عهدنامه منبع معتبری برای فقه ما بوده و باید جزو منابع دست اول ما باشد؛ وی سه عنوان «قانون مداری»، «یکسان بودن همه در برابر قانون» و «ممنوعیت رانت خواری» را از عناصر سیاسی موجود در سیره عملی امام علی علیه السلام برشمرد که برای حفظ نظام اسلامی لازم می‌باشند.
این استاد درس خارج در همین راستا به مواردی از رفتار امام علی علیه السلام با خویشاوندان خود اشاره کرد که حضرت بدون توجه به رابطه فامیلی حکم خدا را در تقسیم بیت المال عملی کرد.
در ادامه نظر شما را به متن تقریر درس دهم خارج قواعد فقه حکومتی آیت الله خاتمی جلب می کنم.
بسم الله الرحمن الرحیم
عن مولانا ابی الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام قال: یَا هِشَامُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(ع) کَانَ یَقُولُ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ یُجِیبُ إِذَا سُئِلَ وَ یَنْطِقُ إِذَا عَجَزَ الْقَوْمُ عَنِ الْکَلَامِ وَ یُشِیرُ بِالرَّأْیِ الَّذِی یَکُونُ فِیهِ صَلَاحُ أَهْلِه.[1] مولی فرمود از علائم عاقل این است که دارای سه خصلت باشد: خصلت اول اینکه وقتی از او چیزی می پرسند جواب می دهد؛ خصلت دوم اینکه به موقع سخن می گوید؛ خصلت سوم اینکه وقتی مشورتی از او می خواهند او مشورت پخته ای عرضه می کند.
سخن در عرصه های حفظ نظام اسلامی بود که عرصه نظامی و سیاسی بیان شد. دو عرصه اقتصادی و فرهنگی باقی مانده که باید بحث شود.
عرصه اقتصادی
عرصه اقتصادی زمانی حافظ نظام می شود که چند عنصر در او رعایت شود.
عناصر مهم عرصه اقتصادی
عنصر اول
همانطور که انسان در عرصه زندگی فردی به فکر اصلاح زندگی بوده و به دنبال ایجاد پشتوانه محکم برای زندگی است حکومت هم باید به فکر اقتصاد و پشتیبانی مالی جامعه باشد؛ مولی علی علیه السلام زمانی که حکم ولایت مصر را به مالک دادند طی نامه ای چهار ماموریت را برای او ترسیم کردند.
حضرت اینگونه فرمودند: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَالِکَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ فِی عَهْدِهِ إِلَیْهِ حِینَ وَلَّاهُ مِصْرَ جِبَایَةَ خَرَاجِهَا وَ جِهَادَ عَدُوِّهَا وَ اسْتِصْلَاحَ أَهْلِهَا وَ عِمَارَةَ بِلَادِهَا... [2] ماموریت اول: جمع آوری مالیات؛ این مالیات معمولا از زمینهای کشاورزی جمع آوری می شد تا بیت المال خالی از مال نباشد و پشتوانه برای حکومت باشد. ماموریت دوم: جهاد با دشمنان مصر یعنی ایجاد امنیت از جمله وظایف حکومت می باشد. ماموریت سوم: کاری که امروزه نام آن را کار فرهنگی می گذارند. ماموریت چهارم: عمران و آبادانی شهرهاست؛ امیر المومنین علیه السلام عبارتی دارد گویا سخن روز است، امام فرمود: فَضِیلَةُ السُّلْطَانِ عِمَارَةُ الْبُلْدَانِ.[3] یکی از امتیازات استاندار آبادانی شهر است.
پس عنصر اول در عرصه اقتصاد، تقویت بیت المال است که مولی علی علیه السلام راه آن را «جبایة خراجها» قرار داد. این فرمایش یعنی یک استاندار باید برای حکومت پشتوانه مالی درست کند تا پول ارزش پیدا کند.
عنصر دوم
برای ابواب فقه تقسیم بندیهای مختلف شده است؛ بهترین تقسیم بندی ابواب فقه، تقسیم بندی مرحوم محقق حلی است. فقهای عظام عناوین مختلفی در فقه نوشتهاند؛ مرحوم شیخ طوسی در «النهایه فی مجرد الفقه و الفتوی» 22 عنوان کتاب فقهی و در «المبسوط فی فقه الامامة» 71 عنوان کتاب فقهی، محقق حلی در «شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام» 57 عنوان کتاب فقهی، علامه حلی در «قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام» 31 عنوان کتاب فقهی، شهید اول در «اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة«51 عنوان کتاب فقهی و در «الدروس الشرعیه فی فقه الامامه» 48 عنوان کتاب فقهی آورده اند. به نظر می رسد متوسط فقهاء حدود 50 عنوان کتاب فقهی نوشته باشند.
کتاب نهایه و مبسوط و قواعد و دروس عنوان است؛ تعجب اینجاست که شهید اول طی مدت شش روز که در زندان بدون وجود هیچ کتابی، یک دوره فقه نوشته است؛ لذا وقتی شیخ انصاری می گوید اگر شهید اول مجتهد است من نیم مجتهد هم نیستم سخن به جائی است.
شیخ طوسی در مقدمه مبسوط علت نوشتن آن را اعتراض علمای اهل سنت یاد کرده است. شیخ طوسی می گوید اهل سنت به شیعیان طعنه می زدند که شما مجتهد نیستید لذا فتوائی از خودتان ندارید؛ در این کتاب شیخ می گوید ما مجتهد هستیم اما به احترام ائمه علیهم السلام الفاظ ائمه را آورده ایم.
تقسیم بندی محقق حلی
الف- فقه العبادت
کتابهای عبادی مانند: طهارت، صلاة، صوم، زکات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف و غیره
ب - فقه العقود
بیع الاجاره، بیع الصلح؛ بیع الشرکة و بیع های دیگر؛ شهید ثانی در شرح لمعه در تعریف عقود می گوید: عقود به آن معاملاتی گفته می شود که ایجاب و قبول دارد.
ج - فقه الایقاعات
کتابهایی مانند: طلاق، خلع، مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، عتق، یمین و نذر و عهد و معاملاتی که یک طرفی است.
د - احکام تزکیة
کتابهائی مانند: اطعمه، اشربه، ارث، قضاء، شهادات، حدود، تعزیرات، قصاص و دیات.
در این بخش برخی از ابواب آن ابواب اقتصادی است؛ مثل کتاب المتجار، کتاب المزارعه:«قراردادی که روی زراعت و حصه ای از زراعت انجام می شود.»، کتاب المضاربه: «قراردادی است که از یک طرف پول و از طرف دیگر کار می باشد با شرائطی که در فقه آمده است، مساقات:«قراردادی است که در عرصه درختکاری و پرورش درختان با ضوابطش انجام می شود.»
امیرالمومنین علیه السلام عنایت بسیاری به مساله کشاورزی داشتند. آن چیزی که یک جامعه را به استقلال می رساند کشاورزی است. کشاورزی دست نیاز انسان را به بیگانگان قطع می کند. مولی علی علیه السلام روایت بسیار زیبا در عرصه کشاورزی دارد. عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ، عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ: مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ. فرمود: کسی که زمین و آب با هم داشته باشد در صورت فقر از لطف خدا محروم شده است.[4]
این روایت به دو صورت اخبار و انشاء معنا می شود.
معنای اخباری: خدا کسی را که با وجود آب و خاک فقیر است؛ از رحمت خود دور نگه می دارد.
معنای انشائی: خدا کسی را که با وجود آب و خاک فقیر است از رحمت خود دور نگه دارد.
با توجه به این روایت اهمیت کشاوزی معلوم می شود بنابراین باید به کشاورزی بهاء داد.
امام باقر علیه السلام فرمود: أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَکْتُبُ إِلَى أُمَرَاءِ الْأَجْنَادِ: «أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ فِی فَلَّاحِی الْأَرْضِ أَنْ یُظْلَمُوا قِبَلَکُمْ» [5] مولی علی به فرماندهان نظامی خود دستور دادند که نگذارید به کشاورزان ظلم شود؛ به میزان اهمیت کشاورزی باید به صنعت نیز بهاء داده شود. صنعت زیر مجموعه بحث تجارت قرار دارد و عنوانی مانند عنوان زراعت و مساقات و مضاربه و... را ندارد.
ائمه علیهم السلام به ویژه امام علی علیه السلام به صنعت بومی تشویق می کردند. بومی سازی صنعت نیاز به افراد بیرونی ندارد بلکه نیاز به کار داد. در روایتی امّ الحسن نقل می کند روزی امیر مؤمنان علی علیه السلام بر من گذر کرد و فرمود: أَیَّ شَیْءٍ تَصْنَعِینَ یَا أُمَّ الْحَسَنِ، عرض کردم آقا من بافنده هستم امام فرمودند: أَمَا إِنَّهُ أَحَلُّ الْکَسْبِ أَوْ مِنْ أَحَلِّ الْکَسْبِ.[6] در این روایت امام بافندگی را حلال ترین فعالیت دانسته اند؛ یعنی باید از منفعت کاری استفاده کنیم که از دسترنج زحمت خودمان باشد.
تبصره روایت:
فعالیت در صنعت باید همراه با وجدان کاری باشد. وجدان کاری یعنی اینکه کالا را به نحو احسن تحویل مشتری بدهید. این روایت برای وضعیت امروز ما است؛ مقام معظم رهبری بر بومی کردن صنعت تاکید دارند. در این خصوص ابن الحدید روایتی را نقل کرده است. مولی امیر مومنان فرمودند: لا تطلب سرعة العمل و اطلب تجویده فإن الناس لا یسألون فی کم فرغ من العمل إنما یسألون عن جودة صنعته.[7]
پس مبنای اقتصاد در حکومت دینی این است که باید به خود کفائی رسید. اقتصاد باید اقتصاد درون زا باشد.
ما در بیان سیستم اقتصادی اسلام نیستیم بلکه سخن ما این است که برای برطرف کردن مشکلات اقتصادی باید این کارها را انجام داد.
عنصر سوم
تامین زندگی آبرومندانه برای شهروندان مساله بسیار مهم است. قانون اساسی ما یکی از اصول اولیه را همین مساله عنوان کرده است. یکی از وظایف مهم نظام اسلامی، فراهم کردن زندگی آبرومندانه برای شهروندان مسلمان و غیر مسلمان است.
شیخ طوسی درباره این موضوع روایتی از امیر المومنین نقل می کند. عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ رَجُلٍ بَلَغَ بِهِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(ع) قَالَ: مَرَّ شَیْخٌ مَکْفُوفٌ کَبِیرٌ یَسْأَلُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) مَا هَذَا فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَصْرَانِیٌ قَالَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) اسْتَعْمَلْتُمُوهُ حَتَّى إِذَا کَبِرَ وَ عَجَزَ مَنَعْتُمُوهُ أَنْفِقُوا عَلَیْهِ مِنْ بَیْتِ الْمَالِ.[8] به امیرمومنان خبر رسید که مرد بزرگسالی گدائی می کند امام فرمود او کیست؟ گفتند مرد نصرانی است. مولی فرمودند: از او در دوران جوانی کار کشیدید حال که از کار افتاده است به او چیزی نمی دهید باید از بیت المال به او نقه بدهید.
طبق این روایت نظام اسلامی باید برای همه شهروندان، زندگی آبرومندانه تا حدی که نیاز به گدائی پیدا نکنند، فراهم کند.
در روایت دیگر مولی فرمود: مَا أَصْبَحَ بِالْکُوفَةِ أَحَدٌ إِلَّا نَاعِماً إِنَّ أَدْنَاهُمْ مَنْزِلَةً لَیَأْکُلُ الْبُرَّ وَ یَجْلِسُ فِی الظِّلِّ وَ یَشْرَبُ مِنْ مَاءِ الْفُرَات.[9] آقا امیر مومنان فرمودند: در شهر کوفه که چند سال حکومت کرده‌ام یک نفر نیست که از نعمت برخوردار نباشد همه از نان و گندم استفاده می کنند. همه مردم دارای مسکن بوده و از آب شرین فرات بهره می برند.
این نماد اقتصاد اسلامی است یعنی علی علیه‌السلام توانسته حداقل زندگی ها را برای مردم فراهم کند. ما در نظام انقلاب اسلامی ایران به طور کلان این کار را کرده ایم اما در ریزه کاریها مانده ایم. فراهم کردن زمینه برای تامین زندگی آبرومندانه وظیفه حکومت دینی است.
بنابراین باید عناوین زیر در جامعه اسلامی محقق شود:
1. کنترل بازار
2. مبارزه با مفاسد اقتصادی
3. تامین حداقل زندگی
4. مبنا قرار دادن کشاورزی
5. پیشرفت صنعت و ...
پاورقی:
[1] . الکافی؛ کلینی؛ (ط - الإسلامیة) ؛ ج1 ؛ ص19
[2] . نهج البلاغة شریف الرضى؛ (للصبحی صالح)؛ هجرت؛ قم؛ نامه 53 ؛ ص426 و 427
[3] . عیون الحکم و المواعظ (للیثی)؛ دار الحدیث - قم؛ ص357 ؛ ح 6044
[4] . قرب الإسناد؛ حمیری (ط - الحدیثة) مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) قم؛ متن ؛ ص115ح 404
[5] . قرب الإسناد؛ حمیری (ط - الحدیثة) مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) قم؛ متن؛ ص138ح 489
[6] . الکافی؛ کلینی؛ (ط - الإسلامیة) ؛ ج5 ؛ ص311 ح 32
[7] . شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید ؛ مکتبة آیة الله المرعشی النجفی؛ قم، ج20 ؛ ص267 ح 103
[8] . تهذیب الأحکام طوسى، محمد بن الحسن، (تحقیق خرسان)، دار الکتب الإسلامیه - تهران، ج6، ص: 293 ح 811
[9] . مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب) ؛ ج2 ؛ ص99
مقرر: حسن حسینعلی