به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله سید احمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزه های علمیه کشور و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، 29 شهریور ماه 1395 در جلسه نهم درس خارج قواعد فقه حکومتی، سند عهدنامه مالک اشتر را از طریق فهرست شیخ طوسی بررسی کرد و ارزش فقهی آن را بالاتر از متون موجود در حوزه دانست.
وی در ادامه به سه عنوان از عناوین حفظ نظام اسلامی در عرصه سیاسی که در سیره عملی امام علی علیه السلام وجود دارد اشاره کرد و برای آنها روایاتی را ذکر کرد که این عناوین عبارتند از:1. قانون مداری 2. یکسان بودن همه در برابر قانون 3. ممنوعیت رانت‌خواری
آیت الله خاتمی در پایان، ذیل عنوان ممنوعیت رانت‌خواری، مصادیقی از برخورد قاطعانه مولی علی علیه السلام با نزدیکان خود بیان کرد و با ذکر روایاتی به توضیح آنها پرداخت.
خلاصه درس گذشته
بحث در حفظ نظام از طریق حوزه سیاسی بود؛ بیان شد که در حوزه سیاسی 17 عنوان وجود دارد؛ گزینش دقیق و با مشورت و همچنین تامین روزی کارگزان و مبارزه با فساد اداری سه عنوان مهم که ضامن بقاء حکومت هستند بررسی شد.
در عنوان مبارزه با مفاسد اداری سه عنصر نظارت علنی و مخفی، بستن نفوذ مفاسد و برخورد قاطعانه، مهم ارزیابی شد. در پایان نیز تنها نمونه ای از برخورد مولی علی علیه السلام با کارگزار خائن خود به عنوان سند مهمی برای جلوگیری از مفاسد اداری بیان شد.
در ادامه نظر شما را به تقریر متن درس نهم قواعد فقه حکومتی آیت الله خاتمی جلب می کنم.
بسم الله الرحمن الرحیم
عن مولانا ابی الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام قال: یَا هِشَامُ لَا دِینَ لِمَنْ لَا مُرُوَّةَ لَهُ وَ لَا مُرُوَّةَ لِمَنْ لَا عَقْلَ لَهُ وَ إِنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ قَدْراً الَّذِی لَا یَرَى الدُّنْیَا لِنَفْسِهِ خَطَراً أَمَا إِنَّ أَبْدَانَکُمْ لَیْسَ لَهَا ثَمَنٌ إِلَّا الْجَنَّةُ فَلَا تَبِیعُوهَا بِغَیْرِهَا.[1]
کسی که جوانمرد نیست دین ندارد و کسی که خرد ندارد جوانمرد نیست. بهترین شخص از لحاظ ارزش آن کسی است که دنیا را ارزش خود نمی داند. قیمت شما بهشت است خودتان را به کمتر از بهشت نفروشید.
مقدمه بحث
بحث در قاعده حفظ نظام اسلامی در حوزه‌های مختلف بود.
عرض کردیم تمام عهد نامه مالک اشتر منشور حفظ حکومت است؛ این عهدنامه طبق دسته بندی، 17 عنوان در عرصه سیاسی داشت. این عناوین به ما آموزش میدهد که در عرصه سیاسی چگونه نظام را از آسیب ها حفظ کنیم. جدا مایه تأسف است که ما رسائل و مکاسب را متن حوزوی ببینیم ولی متن عهد نامه را متن حوزوی نبینیم. عهدنامه نه تنها متن بلکه مادر متن ها است.
ارزش فقهی عهد نامه
متن بلند عهدنامه گواهی این است که کلام مولی علی علیه السلام است، کسی غیر از امیر المومنین علیه السلام توان بیان چنین مطالبی را ندارد. به عبارت دیگر دو راه برای ارزیابی حدیث وجود دارد؛ یکی روش سندی و دیگری قوت و استحکام متن می باشد. متن نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و زیارت جامعه کبیره گواهی صدور آنها از معصوم است. بنابراین نیازی به بررسی سندی ندارد. اعتبار سند نهج البلاغه همسنگ اعتبار سند در اصول کافی و در تهذیب الاصول و من لا یحضر الفقیه است. سند عهد نامه معتبر و قابل إفتاء است. بنابراین نگاه ما به عهد نامه، نگاه بالائی باشد.
سند عهد نامه مالک اشتر
سند عهد نامه به اصبغ بن نباته می رسد. اصبغ شخصیتی است که درباره او نوشته اند: کان من خاصة امیر المومنین. وی بعد از امام علی زنده بود و وصیت حضرت به محمد بن حنفیه را روایت کرده است. « تَزُولُ الْجِبَالُ وَ لَا تَزُلْ عَضَّ عَلَى نَاجِذِکَ أَعِرِ اللَّهَ جُمْجُمَتَکَ تِدْ فِی الْأَرْضِ قَدَمَکَ ارْمِ بِبَصَرِکَ أَقْصَى الْقَوْمِ وَ غُضَّ بَصَرَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ سُبْحَانَه» [2]
امام علی علیه السلام در جنگ جمل سال36 هـ هنگام دادن پرچم به دست فرزندش محمد فرمود: اگر کوه ها از جای کنده شوند تو ثابت و استوار باش، دندان ها را بر هم بفشار، کاسه سرت را به خدا عاریت ده؛ پای بر زمین میخکوب کن به صفوف پایانی لشگر دشمن بنگر، از فراوانی دشمن چشم بپوش و بدان که پیروزی از سوی خدای سبحان است.
شیخ طوسی در رجال خود درباره سند عهد مالک اشتر می گوید: اخبرنا بالعهد ابن أبی جید ( علی بن احمد بن محمد بن ابی جید) لم تذکر بمدح و لا ذم صریحا. اما آقای ابن ابی جید از مشایخ مرحوم نجاشی و شیخ طوسی است. نجاشی معروف به نقل از ثقات می باشد. یعنی ابن ابی جید توثیق عام دارد. عن محمد بن الحسن بن عن الحمیری عن هارون بن مسلم و الحسن بن ظریف جمیعا عن الحسین بن علوان الکلبی عن سعد بن طریف عن الاصبغ بن نباته عن أمیر المومنین علیه الصلاه و السلام[3]
نکته مهم این است که نجاشی (احمد بن علی بن احمد بن عباس بن محمد بن عبدالله بن نجاشی، م450هـ) معاصر شیخ طوسی (ره) است. هر دو بزرگوار صاحب کتاب فهرست می باشند با این تفاوت که شیخ طوسی ذوفنون بوده اما مرحوم نجاشی متخصص در رجال بوده است لذا او ادق است.
چند عنوان از عناوین حفظ نظام در عرصه سیاسی را بیان کردیم:
قانون مداری
این عنوان در سه عنصر تحقق می یابد:
الف - قانون مداری
ب - یکسان بودن همه در برابر قانون
ج – ممنوعیت رانت خواری نسبت به نزدیکان
سند قانون مداری از نهج البلاغه
قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ دَخَلْتُ عَلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع بِذِی قَارٍ وَ هُوَ یَخْصِفُ نَعْلَهُ فَقَالَ لِی مَا قِیمَةُ هَذَا النَّعْلِ فَقُلْتُ لَا قِیمَةَ لَهَا فَقَالَ ع وَ اللَّهِ لَهِیَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ إِمْرَتِکُمْ إِلَّا أَنْ أُقِیمَ حَقّاً أَوْ أَدْفَعَ بَاطِلًا ... [4]
این سخنان در سال 93 هجرى به هنگام عزیمت به شهر بصره، جهت جنگ با ناکثین در سرزمین ذى قار اتفاق افتاده است.
ابن عباس می گویند در سرزمین ذی قار خدمت امام رفتم که داشت کفش خود را پینه مى زد تا مرا دید فرمود: قیمت این کفش چقدر است؟ گفتم بهایى ندارد. فرمود: به خدا سوگند، همین کفش بى ارزش نزد من از حکومت بر شما محبوبتر است مگر اینکه حقّى را با آن به پا دارم، یا باطلى را دفع نمایم. [5]
طبق این فرمایش امام علی، قانون مداری همان اقامه حق است.
سند یکسان بودن همه در برابر قانون
درباره این عنصر در جامعه اسلامی به عهدنامه مالک اشتر استدلال می کنیم. امام علی (علیه السلام) به مالک فرمود: وَ أَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَرِیبِ وَ الْبَعِیدِ وَ کُنْ فِی ذَلِکَ صَابِراً مُحْتَسِباً وَاقِعاً ذَلِکَ مِنْ قَرَابَتِکَ وَ [خَوَاصِّکَ] خَاصَّتِکَ حَیْثُ وَقَعَ وَ ابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا یَثْقُلُ عَلَیْکَ مِنْهُ فَإِنَّ مَغَبَّةَ ذَلِکَ مَحْمُودَة ... [6] فرمود: اجرای قانون پیامد دارد؛ این پیامد ها را به جان بخر. بدان نزدیکان تو توقعاتی دارند اما تو آنها را برآورده نکن بلکه به عاقبت کار بیاندیش که عاقبت خیری است.
بیانات مولی در این عرصه خیلی جامع است. لذا باید همه افراد را به یک چشم دید.
نصیحت امام به خلیفه دوم
قال الصادق علیه السلام قال امیرالمومنین علیه السلام لعمر بن الخطاب ثلاث ان حفظتهن و عملت بهن کفتک ما سواهن و ان ترکتهن لم ینفعک شیء سواهن قال و ما هن یا ابالحسن؟ قال: اقامه الحدود علی القریب و البعید و الحکم بکتاب الله فی الرضی و السخط و القسم بالعدل بین الاحمر و الاسود. قال عمر لعمری لقد اوجزت و ابلغت. [7] مولی به خلیفه دوم فرمود: سه چیز را انجام دهی حریمت حفظ می شود ولی اگر ترک کنی چیزی به سودت نمی آید. این سه کدام است؟ یک: اقامه حدود به نزدیک و دور؛ دو: حکم طبق کتاب الهی؛ سه: عدم تبعیض نژادی
ممنوعیت رانت خواری
حضرت مولی علی علیه السلام اجازه رانت خواری به نزدیکان ندادند. در تمام ایام و همه حکومت ها برخی نزدیکان آفت حکومت هستند.
مصادیق برخورد قاطعانه مولی علی علیه السلام با نزدیکان [8]
1. برخورد مولی با عقیل
جناب عقیل از نظر سن20 سال از مولی بزرگتر بود. اما وقتی عقیل سه بار در دوره حکومت مولی برای گرفتن امتیار آمد در هر سه بار مولی دست رد به سینه او زدند.
امام صادق علیه السلام فرمودند: مولی علی بالای منبر رفت و بعد از حمد و ثنای الهی فرمودند: إنّی والله لا أرْزَؤکم من فیئکم درهماً ما قام لی عَذْق بیثرب ، فلیصدقکم أنفسُکم ، أفترونی مانعاً نفسی ومعطیکم ؟ قال : فقام إلیه عقیل فقال له: والله لتجعلنی وأسود بالمدینة سواءً ! فقال: اجلس، أما کان هاهنا أحد یتکلّم غیرک! وما فضلک علیه إلاّ بسابقة أو بتقوى!
2. برخورد مولا با عبدالله بن جعفر
در غارات از حبیب بن أبی ثابت نقل شده است که عبدالله بن جعفر ( که فرزند شهید و داماد مولی بود) به مولی (علیه السلام) گفت: یا أمیر المؤمنین، لو أمرت لی بمعونة أو نفقة، فوالله ما عندی إلاّ أن أبیع بعض علوفتی. قال له: لا والله، ما أجد لک شیئاً إلاّ أن تأمر عمّک أن یسرق فیعطیک!
3. برخورد مولی با خواهرش أم هانی
در اختصاص آمده است که ام هانی وارد شد و مولی به او 20 درهم دادند ام هانی از کنیز عجمی پرسید مولی به تو چه مقدار داد او گفت 20 درهم، ام هانی با ناراحتی نزد مولی رفت اما مولی به او فرمودند: انصرفی رحمک الله ! ما وجدنا فی کتاب الله فضلاً لإسماعیل على إسحاق!
4.شنیدن درد دل مردم
حاکم موظف به گوش دادن مستقیم یا غیر مستقیم به سخنان مردم است. بنیان گذار صندوق پیشنهادات و انتقادات مولی علی (علیه السلام) است؛ اسم این صندوق را مولی بیت القصص نامیدند. [9]
عناوین دیگر مانند قاطعیت؛ نظم و سامان دهی؛ تشویق و تنبیه و ... را خودتان بررسی کنید.
پاورقی
[1] . الکافی ؛ کلینی؛ (ط - الإسلامیة) ؛ ج1 ؛ ص19
[2] . نهج البلاغة شریف الرضى؛ (للصبحی صالح)؛ هجرت؛ قم؛ نامه 11 ؛ ص55 و من کلام له ع لابنه محمد ابن الحنفیة لما أعطاه الرایة یوم الجمل
[3] . فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول (للطوسی) ( ط - الحدیثة)، النص، ص: 88
[4] . نهج البلاغة شریف الرضى؛ (للصبحی صالح)؛ هجرت؛ قم؛ نامه 33 ؛ ص76 و 77 و من خطبة له ع عند خروجه لقتال أهل البصرة، و فیها حکمة
[5] . نهج البلاغة؛ ترجمه مرحوم دشتى، ص: 85
[6] . نهج البلاغة شریف الرضى؛ (للصبحی صالح)؛ هجرت؛ قم؛ ص441 و 442
[7] . موسوعة الإمام علی بن أبی طالب (علیه السلام) فی الکتاب والسنة والتاریخ ، ج 4، ص262
[8] . موسوعة الإمام علی بن أبی طالب(علیه السلام) فی الکتاب والسنة والتاریخ؛ ج 4؛ ص 216 تا 220
[9] . موسوعة الإمام علی بن أبی طالب (علیه السلام) فی الکتاب والسنة والتاریخ؛ ج 4 ؛ ص244
مقرر: حسن حسینعلی