به گزارش سرویس سیاست پایگاه اطلاع رسانی وسائل، محمدحسین غروی نائینی در ۲۷ ذیقعده ۱۲۷۶(۲۶ خردادماه ۱۲۳۹ ش) در نایین متولد شد، خاندان این فقیه مبارز همگی از افاضل و روحانیون سرشناس آن دوران به شمار می‌رفتند، پدر محمدحسین، شیخ‌الاسلام میرزا عبدالرحیم، از خاندان بزرگ منوچهری بود.
علامه نائینی تحصیلات ابتدایی خود را در همان شهر خود آغاز کرد و بعد از مدتی در سن ۱۷ سالگی به اصفهان رهسپار شد و در آن حوزه بزرگ تحصیل علوم دینی را ادامه داد و دروس عالی فقه، اصول، فلسفه و حکمت را از اساتید بزرگ آن شهر آموخت.
نائینی بعد از چندین سال کسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال ۱۳۰۳ هجری قمری راهی نجف اشرف شد تا از بزرگان آن زمان استفاده کند و پس از مدتی نیز به شهر مقدس سامرا مشرف شد، تا از محضر شیرزای بزرگ کسب فیض کند. مرحوم نائینی بعد از رحلت میرزای شیرازی در سال ۱۳۱۴ قمری به کربلا رفته و بعد از دو سال باز به نجف اشرف مشرف شد.
میرزای نائینی پس از رحلت استاد خود آخوند خراسانی در سال ۱۳۲۹ آهسته آهسته به مرجعیت رسید و تا ۲۶ سال بعد از ارکان علمای امامیه بود و علاوه بر اقدامات عملی و نظری در عرصه سیاست، در بُعد علمی نیز آثار ارزشمند و شاگردان بسیاری تربیت کرد.
شاگردانی که خود از بزرگان جامعه شیعه به حساب می‌آیند، از جمله شاگردان نامدار وی می‌توان به علامه طباطبایی، آیت‌الله میلانی، آیت‌الله حکیم، آیت‌الله بهجت، آیت‌الله بجنوردی، آیت‌الله شاهرودی، آیت‌الله خویی و... اشاره کرد.
علامه نائینی ۲۶ جمادی الاول ۱۳۵۵ ق مطابق با ۲۴ مرداد ۱۳۱۵ ش در نجف اشرف درگذشت و در حرم مطهر حضرت علی (ع) به خاک سپرده شد؛ در ادامه به صورت مختصر اندیشه سیاسی علامه نائینی را مرور می‌کنیم.
آثار نائینی در فقه سیاسی
میرزای نائینی با اینکه بیش از ۳۰ سال در عرصه سیاست دارای اقدامات عملی است، اما بیشتر او را به عنوان نظریه‌پرداز و سیاستمدار در عرصه اندیشه می‌شناسند؛ کتاب تنبیه الامه وی مهم‌ترین اثر سیاسی فقه حکومتی اسلام در عهد مشروطه است.
میرزا در عمل طرفدار نظریه ولایت مطلقه فقیه است و مشروطه را از باب اضطرار می‌پذیرد ولی در عین حال در جلوه شرعی دادن به آن به علت نزدیکی مشروطه به اسلام و دوری استبداد از اسلام تلاش بسیار دارد، آثار سیاسی وی که با رویکرد فقهی بیان شده‌اند عبارت است از:
۱- تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله (تحلیل مسائل سیاسی حکومت در اسلام و نقش مردم و فقیهان)
۲- منیة الطالب (بحث از مراتب شؤون و اختیارات ولایت فقیه)
۳- تعلیقه بر المکاسب (بحث از حکومت و ولایت فقیه)
۴- حاشیه بر عروه (که فتاوی و مسائل شرعی را در بر می‌گیرد).
اندیشه سیاسی میرزا حسین نائینی
اندیشه‌ها و نظرات سیاسی نائینی برآمدی از نگرش کلامی جامع دین شناختی وی و اجتهاد مبنایی او همراه با شناخت تحولات زمان و مکان است، حاصل تلاش این فقیه، کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» است و فقه سیاسی برآمده از این کتاب آهنگی متفاوت با فقه سیاسی معمول و رایج گذشته خود دارد؛ از مجموع مباحث نائینی (ره) در تنبیه‌الامه و تنزیه المله می‌توان ارکان اندیشه فقهی سیاسی را به دست آورد و تحولات اندیشه سیاسی او را بیان کرد.
نائینی در آن کتاب با بهره‌گیری از آیات و روایات درصدد آن است که در مخالفت با نظام و آموزه استبدادی، نظام نظری مشروطه را بیان کند. کتاب نائینی مورد تأیید علمای بزرگ شیعه در زمانه او، همچون آیت‌الله شیخ محمد کاظم خراسانی و آیت‌الله شیخ عبدالله مازندرانی، قرار گرفته است و هردو کتاب را ستایش کرده‌اند. قابل ذکر است که «تنبیه الامه» به معنای آگاه کردن امت اسلام به ضروریات شریعت بوده و «تنزیه المله» یعنی منزه دانستن دین اسلام از بدعت استبداد است.
در اندیشه نائینی سلطنت در مفهوم عام، دو وظیفه اصلی را برعهده دارد: وظیفه اول، به داخل جامعه و کشور محدود است؛ یعنی حفظ نظامات داخلی، تربیت اهالی و احقاق حق و وظیفه دوم، جلوگیری از مداخله بیگانگان و اجانب است. این دو وظیفه را «احکام سیاسیه» می‌خواند که همان جزء دوم حکمت عملی است.
به نظر نائینی حکمت عملی، دارای سه جزء است. جزء اول، فرد و اخلاق را شامل می‌شود، در ادامه به خانواده و تدبیر منزل می‌رسد و در نهایت سیاست مدن (شهرها) یا جزء سوم می‌آید. او حکومت‌ها را به عادله و غیرعادله تقسیم می‌کند و حکومت مشروطه را حکومتی غیرعادله می‌داند، ولی حکومتی که در غیرعادله بودن از مشروطه بدتر است، حکومت استبدادی و مطلقه است.
علامه در این باره می‌گوید: «از این رو در زمانی که امر ما دایر مدار بین حکومت مشروطه و حکومت مستبده باشد، چون ضرر و فساد حکومت مشروطه کمتر است، باید بدان امید بست و حکومت استبدادی را طرد و نفی نمود. این مبنا از جهت دفع افسد به فاسد معنا پیدا می‌کند و همه عقلای عالم بر صحت این قاعده عقیده‌مندند.»
مهم‌ترین مولفه‌های اندیشه نائینی
۱- مشارکت سیاسی: وی مشارکت و نظارت را رکن اساسی حکومت اسلامی معرفی می‌کند. به نظر می‌رسد مشارکت سیاسی در اندیشه نائینی همان امر به معروف و نهی از منکرباشد. به اعتقاد وی اگر اصل نظارت و امر به معروف و نهی از منکر درست عمل شود، موجب محدودیت سلطنت استبدادی می‌شود. چون تحدید سلطنت واجب است و مشارکت مردم در امور سیاسی از جمله در انتخاب نمایندگان مقدمه آن است، پس مشارکت طبق اصل وجوب مقدمه واجب هم ضرورت می‌یابد.
۲- تفکیک قوا: از دیدگاه مرحوم نائینی حکومت مطلوب اسلام ولایتیه و براساس شورا و مشورت است. در ساختار چنین نظامی از حکومت، حاکمان حافظان مصالح مردم و امین منافع آن‌ها و مسوول در برابر آنانند نه مالک آن‌ها و حکمران مطلق.
۳- آزادی و برابری: آزادی و برابری از جمله شعارهای دوران مشروطیت است که هم در بین علمای مشروطه‌خواه و هم در میان روشنفکران دیده می‌شود. مرحوم نائینی معنا و مفهوم آزادی و مساوات را در چارچوب رابطه شریعت و مشروطیت تفسیر و تبیین می‌کند و در این جهت تفسیر وی از آزادی موافق تفسیر و برداشت دیگر علمای دینی آن عهد مانند آخوند خراسانی است.
از منظر نائینی آزادی به معنای رهایی از موانع رشد آدمی است؛ موانعی که باعث بازماندن انسان از سیر تکامل می‌شود و بدین سبب آزادی واقعی در عبودیت الهی تجلی یافته و خودسری و هرزگی و بی‌بندوباری که تفسیر اغلب غربی‌ها از آزادی است در واقع یک نوع اسارت است و نه آزادی. او همین تحلیل را در عرصه آزادی اجتماعی ابراز می‌دارد و حریت و آزادی را در کنار مساوات از مقومات حکومت‌ها می‌داند. دو اصلی که به همراه فروع خود باعث ترقی و ایجاد تمدن اسلامی شدند.
۴- حقوق شهروندان: مرحوم نائینی در کتاب تنبیه الامه اشاره‌ای گذرا به حقوق شهروندان در یک حکومت غیراستبدادی کرده است و برخی امور را به عنوان حقوق شهروندان معرفی می‌کند که عبارت‌اند از: ۱- آزادی ۲- مساوات ۳- مشارکت ۴- نظارت ۵- امنیت مالی ۶- امنیت بر عرض و ناموس ۷- امنیت بر مسکن ۸- عدم تجسس از خفایای افراد ۹- عدم نفی انسان‌ها از تصرف در مال و... ۱۰ ـ عدم ممانعت از برپایی اجتماعات مشروعه و اعتراض آمیز و...
۵- مجلس، شورا و قانون: از منظر میرزای نائینی جامعه باید قانون‌محور باشد و مجلس و قوه مقننه جایی است که باید رافع ظلم و منکر و گسترنده معروف و عدالت باشد. هر گاه مجلس به این شیوه برقرار بود مصوباتش تأیید می‌شود و مردم هم باید در انتخاب وکلای ارسالی به مجلس دقت لازم را مبذول بدارند تا وکیلان شایسته و عدالت خواه و وطن‌دوست را در مجلس بگمارند.
۶- تجدد و عدم نفی کلی آن: میرزای نائینی بر خلاف رأی عده زیادی از مخالفان مشروطه که هر چیز غربی را نفی و طرد می‌کردند، می‌گفت چه اشکال دارد خوبی‌ها و محسنات غرب چه قانون و چه دانش و فن را گرفت و به کار برد. در عین حالی که بسیاری از این قواعد و قوانین منشأ اسلامی و انبیایی دارد که به غرب رفته است.
۷- ولایت فقیه: میرزا در زمینه ولایت داشتن فقیه قائل به اطلاق این ولایت است، میرزا اگر چه در این باره چندین بار و با اندک اختلاف‌هایی در کتب خویش و در تقریراتی که شاگردانش نوشته‌اند، بحث کرده ولی در کل از بیانات وی بر می‌آید که قائل به ولایت مطلقه فقیه است و در این زمینه از برخی اساتید خویش فاصله می‌گیرد و دایره ولایت را برای فقیه، محدود در نظر نمی‌گیرد.
/825/102/م
منبع: شبکه اجتهاد