به گزارش سرویس جامعه پایگاه اطلاع رسانی وسائل، مهریه یکی از نهادهای حقوقی پذیرفته شده در شریعت اسلام و در نکاح دائم است؛ پدید آمدن مهر نتیجه تدبیر ماهرانه‌این است که در متن خلقت و آفرینش برای تعدیل روابط زن و مرد و پیوند آنها به یکدیگر به کار رفته است قرار دادن مهر برای زن ایجاد شخصیت می‌کند، به نحوی که می‌توان گفت ارزش معنوی مهر بیش از ارزش مادی آن است.
افزایش بی‌رویه میزان مهریه و احیاناً دور شدن از ماهیت و حکمت وضع و قانون‌گذاری آن، دارای دلایل و پیامدهایی است از جمله دلایل آن، تغییر در نظام باورها، نگرش‌ها و رفتارها و افزاینش ارتقای منزلت اجتماعی زنان می‌باشد و از پیامدهای آن، گریز از ازدواج، نابهنجاری‌های اجتماعی، بحران شخصیتی و... است.
بازشناسی الگوی شرعی مقدار مهریه و قواعد حقوقی و اخلاقی حاکم بر آن می‌تواند در اصلاح این موضوع مؤثر واقع گردد.
نگارندگان در مقام راهکار اجتماعی، بر این باورند که از یک سو، راه چاره برای دور نشدن از ماهیت مهریه و برخورداری از کارکرد مطلوب این نهاد مشروع، توجه به قواعد اخلاقی مربوط به مهریه می‌باشد از سویی دیگر، اصلاح دیدگاه‌ها نسبت به نهاد ازدواج و اهداف آن بر این کاهش مقدار مهریه نقشی بنیادی دارد.
مهریه همچون یک آداب و سنن اجتماعی در اکثر کشورهای اسلامی وجود دارد و حتی ریشه‌های آن به پیش از اسلام برمی‌گردد؛ در کتاب‌های فقهی افزون بر واژه مهریه، واژگان دیگری همانند: الصّداق، نحله، فریضه، کابین و... به کار رفته است؛ ولی مهریه رایج‌ترین واژه‌ای است که در روایات و اصطلاحات فقها و میان مردم کاربرد دارد.
در دایرةالمعارف اسلام برای تعریف مهریه آمده است: مهریه از کلمه عبری موهار و از ریشه سریانی مهرا گرفته شده که به معنای هدیه عروس است.
قرآن مجید از مهریه به نام «صدقه» یاد کرده است به باور مفسران قرآن، صدقه از ماده صدق است و نشانه راستی بودن علاقه و تمایل مرد به زن می‌باشد؛ بنابراین فلسفه مهریه در اسلام، تبیین مطلوب بودن زن و طالب بودن مرد است؛ خداوند مهریه را تعیین فرمود تا مرد به وسیله مهریه صداقت خود را در ابراز علاقه‌مندی نشان بدهد.
شهید مطهری در سیر تحول مهریه به پنج مرحله اشاره می‌کند:
1. مرحله مادرشاهی: مرحله‌ای از تاریخ که جوانان ناچار بودند همسر خود را از غیر همخون خود برگزینند آنان به نقش خود در تولید فرزند واقف نبودند؛ بنابراین، با این‌که شباهت فرزند با خود را احساس می‌کردند، ولی در عین حال، آنان را فرزندان همسر خویش می‌شناختند، از این رو، این دوره را دوره مادرشاهی می‌نامند.
2. دوره پدرشاهی: مرحله‌ای است که مرد به نقش خویش در تولید فرزند آگاه گشته و سعی کرده ریاست خانواده را بر عهده بگیرد در این دوره، مردان از قبایل دیگر زن می‌گرفتند و چون میان قبائل حالت جنگ وجود داشت، همسر خود را از آن قبیله مورد نظر می‌دزدیدند
3. در مرحله سوم، زمانی که صلح جای جنگ را گرفته و دیگر رسم ربودن همسر از میان رفته بود، مرد مجبور بود بر این انتخاب همسر، مدتی را براین پدر زنش کار کند تا موفق به انتخاب همسر گردد.
4. در مرحله‌ای مرد به این نتیجه رسید که به جای کار کردن برای پدر زن آینده خویش، بهتر است هدیه‌ای در قالب پیشکش به وی تقدیم کند و بدین ترتیب، «مهریه» پیدا شد در این دوره‌ها نگاه اجتماعی به زن، نگاه اقتصادی بوده است که نیازهای جنسی مرد را نیز تأمین می‌کرده؛ بنابراین، محصول کار وی متعلق به دیگری یعنی پدر و برادر بود.
5. مرحله پنج مربوط به دوره بعد از ظهور اسلام است که جامعه‌شناسان به آن اشاره می‌کنند در این مرحله، هدیه یا مهریه‌ای که مرد پرداخت می‌کند، متعلق به خود زن است و به جز او هیچ کس حقی در آن ندارد.
ویژگی نظام حقوقی اسلام در مقایسه با دیگر نظام‌های حقوقی آن است که ضمن پذیرش رسم مهریه، عروس را مالک بی‌قید و شرط مبلغ مذکور می‌داند و برای خانواده عروس سهمی در مهریه قائل نیست.
در مجموع، بررسی‌ها نشان می‌دهد که افزایش نامعقول مهریه پدیده نسبتاً جدیدی است؛ مقالات و بحث و گفت‌وگوها در خصوص افزایش مهریه سابقه طولانی ندارد؛ از این‌رو باید عوامل افزایش مهریه و تبدیل آن به یک مسأله اجتماعی در ایران را در سال‌های اخیر جستجو کرد.
نتیجه بررسی سمینار بین‌المللی مطالعات خانواده در مورد سنگینی مهریه و انحراف آن از مسیر طبیعی نشان می‌دهد که ازدواج با مهریه سنگین، اکنون بیش از پیش افزایش یافته است.
در اجتماع کنونی ما که نوعاً ازدواج‌ها دچار آسیب شده است، برخی خانواده‌ها برای فرار از تزلزل و جدایی در موقع پیوند ازدواج مهریه دختر را خیلی بالا گرفته واز این گذرگاه می‌کوشند پیوند ازدواج را استحکام ببخشند، غافل از این‌که همین دوراندیشی رأسا و مستقلاً ععامل تزلزل و تضعیف خانواده می‌گردد.
با توجه به این‌که در حال حاضر در کشور ما بین 13 تا 14 میلیون جوان در آستانه ازدواج قرار دارند و یکی از شرایط لازم امر ازدواج در شرع مقدّس اسلام مسأله مهریه است و نظر به این‌که 78 درصد از جوانان، مهریه سنگین را موجب گریز از ازدواج می‌داند، تعیین میزان مهریه، به نوعی که هم قابل پرداخت بوده، و هم جلوی هرگونه سوء استفاده احتمالی را بگیرد، تبدیل به یکی از معضلات اجتماعی گردیده است.
بنابراین کاملاً بجاست که محققان علوم اجتماعی، هر یک با توجه به دانش خود راهکارهایی مناسب برای حل این معضل ارائه دهند در این بین، مناسب است علمای حقوق و فقه نیز چاره‌اندیشی کنند.
کارکرد مهریه
در بیان کارکرد مهریه باید گفت برخی مهریه را نوعی ضمانت می‌دانند؛ زیرا زن در بافت اجتماعی حلقه شکننده‌تری است و در بیشتر موارد، فرصت زیادی برای تولید ندارد و به نوعی ضمانت نیاز دارد، این ضمانت، یا پذیرش مسؤولیت او از سوی پدر یا شوهر است، یا داشتن ذخیره یا پشتوانه مالی که او را از کار بی‌نیاز سازد و یا مهریه‌ای که برای اداره زندگی‌اش کافی باشد.
بررسی کاربردهای مهریه و آثار افزایش آن
شرایط مهر
مهر باید واجد شرایط زیر باشد:
1. دارای ارزش مالی باشد بنابراین، آنچه را که فاقد ارزش مالی باشد نمی‌توان به عنوان مهریه تعیین نمود.
2. از نظر شرع و قانون قابل نقل وانتقال و مععامله باشد از این‌رو، نمی‌توان مشروبات الکلی یا حیوانات حرام‌گوشت (مانند خوک) را به عنوان مهریه تعیین نمود.
3 زوج، مالی را می‌تواند مهر قرار دهد که خود مالک آن باشد بنابراین ، اموال عمومی یا مال موقوفه را نمی‌توان مهر قرار داد.
4 ضرورتی ندارد که مهر حتماً معین باشد، بلکه انجام عمل یا حرفه‌آموزی یا تدریس هم می‌تواند مهریه باشد، مثال ، آموختن قرآن و یا رایانه به زوجه، می‌تواند موضوع مهر قرار بگیرد.
انواع مهر
در قوانین ما از سه قسم مهر نام برده شده است: مهرالمسمی؛ مهرالمثل؛ مهرالمتعه.
مهر در نکاح دائم و منقطع
در عقد نکاح دائم می‌توان مهر تعیین نکرد و پس از وقوع عقد بر میزان مهر توافق نمود و عدم تعیین مهر در قد نکاح دائم موجب بطلان عقد نخواهد بود؛ ولی در عقد نکاح منقطع مبنای وقوع عقد تعیین مهر می‌باشد و عدم ذکر مهر در نکاح منقطع موجب بطلان آن خواهد بود.
قواعد اخلاقی مربوط به مقدار مهریه
1. مستحب است مهر کم باشد.
2. زیادی مهر ضد ارزش و مکروه است.
3. شایسته زنان نباشد که جمال و زیبایی خداداد خود را با مال مبادله کنند.
4. از وجوه شومی زن، کثرت مهر اوست.
5. از مبارکی زن، کمی مهر وی است.
6. سخت‌گیرى در مهر، در دل کینه می‌آورد.
7. مقدار مستحب مهر پانصد درهم از باب ذکر مصداق و متعارف زمان است.
8. براین میزان استحباب سقفی معین نمی‌باشد.
9. با نگاه به عرف اگر مهریه کم باشد به استحباب عمل شده است.
10. انگیزه‌های افزایش مهر (مانند: مهریه سنگین ، به منزله یک تضمین بقای خانواده؛ به عنوان اعتبار و پشتوانه مالی برای زن در صورت انحلال خانواده؛ و یا به خاطر حفظ ظواهر و تفاخر و مباهات) با ماهیتی که قرآن برای مهریه قایل است، سازگاری ندارد و باید اصلاح و تعدیل گردد.
عوامل و آسیب‌های ناشی از افزایش مهریه
می‌توان گفت امروزه مهریه‌های سنگین از بزرگترین مشکلات اجتماعی است علاقه افراد به خودنمایی و نشان دادن پرستیژ اجتماعی‌شان، استفاده از مهریه به عنوان ابزار دفاعی توسط زنان برای مقابله با خودکامگی احتمالی مردان و عدم تأمین اجتماعی مناسب برای این دسته از زنان و وضعیت اخلاقی عمومی همه و همه باعث رواج مهریه‌های سنگین شده است؛ از طرف دیگر، نزاع‌ها بر سر مهریه نتیجه‌ای شوم دارد و به جای این‌که محبت زوجی را بیفزایند، دشمنی و عداوت می‌آفریند.
از امیرمؤمنان حضرت علی(ع) روایت است که فرمودند «در مهریه‌های زنان زیاده‌روی نکبید که موجب دشمنی است».
مطالعات نشان می‌دهد عوامل زیادی افزایش مهریه را تحت‌الشعاع خود قرار داده که به طور خلاصه می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
نسیه بودن مهریه؛
وقوع تغییراتی در نظام باورها، نگرش‌ها، رفتارها؛
انتظارات و ترجیحات اکثریت افراد جامعه و غلبه نگرش‌های مادی؛
تحرکات اجتماعی و ایجاد فرصت‌های جدید و استقلال‌طلبی نسبی برای زنان؛
مهار طلاق و کبترل نوجویی‌های مردان با توجه به بالا رفتن آمار طلاق؛
افزایش ارتقای مبزلت اجتماعی زنان، تشریفات ازدواج، چشم و هم‌چشمی‌ها؛
کمال‌یابی؛
شیوع ازدواج‌های برون فامیلی، تضعیف اعتماد اجتماعی، ترویج بی‌بند وباری و...
مهم‌ترین عامل افزایش مهریه در سال‌های اخیر که نویسندگان و کارشناسان بسیاری نیز بدان اشاره کرده‌اند، عامل چشم و هم‌چشمی است؛ بدین معنا که فرد یا خانواده او، وضعیت بالای مادی اقوام یا همسایگان یا دیگران را ملاک قرار می‌دهند و به دست و پا می‌افتند که خود را هم‌طراز با آنان قرار دهند.
همچنین بر اساس یک تحقیق، 78 درصد از جوانان مهریه سنگین را موجب گریز از ازدواج می‌دانند که این امر خود به مشکلات دیگر می‌انجامد با توجه به بلوغ زودرس جنسی در جامعه، طولانی شدن زمان ازدواج و عدم تأمین نیازهای روحی و جسمی جوانان، مشکلات روحی و نابهنجاری‌های اجتماعی را به دنبال دارد و به ایجاد بحران‌های شخصیتی و اجتماعی منتهی می‌شود از جمله این ناهنجاری‌‌‌‌ها، گرایش به ارتباط غیرمتعارف دختر و پسر، افسردگی و اختلال جنسی است.
همچنین از پیامدهای منفی مهریه‌های سنگین این است که برخی زندگی‌ها علی رغم تمایل باطنی زن و شوهر به ادامه آن، هم‌چنان در حالت کاملاً تصنعی ادامه می‌یابد مرد توان پرداخت مهریه را ندارد و زن بر دریافت آن اصرار می‌ورزد.
مهریه‌های بالا مردان را مجبور می‌کند یا به قیمت آسیب خوردن، تنها شکلی بی‌روح و جان از خانواده را حفظ کرده و به یک زندگی جهنمی اداممه دهند یا در صور تمایل به طلاق، چنان فضا را بر زن سخت گیرند که با میل خود مهریه را بخشیده و خود را از زندان خانواده نجات دهد.
افزایش مهریه با وجود آنکه طلاق را برای مرد مشکل می‌سازد، پیامدهای منفی به دنبال دارد که افزایش سن ازدواج و عدم تأمین نیازهای روحی و جسمی جوانان، تغییر در نوهمسرگزینی، کاهش نرخ ازدواج، ایجاد خصمومت و دشمنی، تحمل اجباری زندگی‌های تصنعی، تحت‌الشعاع قرار گرفتن ارزش‌های دین، افسردگی، عصبیت و بدبیبی، رواج فحشا، حیله‌گری و بداخلاقی، عدم وفای به عهد و از بین رفتن سرمایه‌های اجتماعی از جمله این پیامدهاست.
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
بی‌تردید، پرداخت مهریه حق زن می‌باشد و در صورت عدم پرداخت مهریه، تصرف ورثه در مالی که بخشی از آن، حق زن است حرام می‌باشد موارد ذیل، از جمله تدابیری است که می‌توان در راستای پیشگیری از مشکلات مهریه اتخاذ نمود:
1. در تعیین میزان مهریه، به منظور پیشگیری از مشکلات بعدی، حد اعتدال رعایت شود؛ زیرا به نظر می‌رسد سبک بودن مهریه نیز در وضعیت امروزی مشکلات خاص خود را دارد.
2. قرار دادن زمین، خانه، طلا و... که در اصطلاح حقوق به آنها اعیان می‌گویند، به عنوان مهر می‌تواند مانع کاهش ارزش مالی مهریه در طول زمان شود.
3. پرداخت مهریه در آغاز زندگی مشترک، موجب می‌شود هرکسی به اندازه توان خود اقدام به تعیین مهر کند؛ زیرا یکی از دلایل افزایش مهریه نسیه بودن است ولی از نظر شرعی، اگر داماد قصد پرداخت مهریه‌ای را که تعیین می‌کند نداشته باشد آن ازدواج شرعاً دارای مشکل است.
4.رسانه‌های جمعی و مراکز بیمه در خصوص گسترش فرهنگ بیمه مهریه تلاش نمایند، تا امکان دستیابی زن به مهریه‌اش میسر گردد.
البته هر کدام از این پیشنهادها نیاز به کار کارشناسی افراد خبره دارد تا میزان کارایی و جنبه‌های فقهی موارد مذکور را بررسی نمایند.
/507/825/م
مرضیه مردانی، کارشناسی ارشد مطالعات زنان دانشگاه شیراز.
سید سعید زاهد، دانشیار جامعه‌شناسی و برنامه‌ریزی دانشگاه شیراز.
منبع: دو فصلنامه علمی، ترویجی بانوان شیعه، سال نهم، شماره 28، بهار و تابستان 1391.