به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی وسائل، ـ فائزه عظیم زاده اردبیلی و انسیه خدایی در مقاله باعنوان «فرهنگ کنترل موالید در نگاه فقهی و اجتماعی» ضمن بررسی اهداف سیاست کنترل جمعیت در ایران که شامل«1ـ کاهش جمعیت مسلمانان2ـ استراتژی جنگ 3ـ بحران اقتصادی 4ـ بحران اجتماعی و فرهنگی» می باشد به بررسی ضرورت کثرت جمعیت ایران پرداخته است. آنگاه توالد و تناسل از نظر اسلام را شرح داده است که آیات و روایات در این مورد را به سه دسته تقسیم کرده است: 1ـ موارد ترغیب به ازدواج و تولید مثل 2ـ موارد مربوط به فضایل فرزند صالح و مسأله تربیت 3ـ موارد مربوط به کشتن اولاد . و در ادامه به بررسی کنترل موالید از نظر اسلام پرداخته است سپس نظر فقهای ایران را درباره کنترل موالید را مطرح کرده است و در پایان بحث خود نیز به بررسی روش های کنترل موالید و نظر فقهای اسلام را در مورد آن توضیح داده است.
سیاست کنترل جمعیت، شامل مجموعه بر نامه هایی است که توسط دول غربی مطرح شده و اخیراً مورد توجه مجاری قانون گذاری، اجرایی و بخش عمده تبلیغات کشور قرار گرفته است. از آنجا که این طرح مخالف با سفارش های دین اسلام است، ضرورت دارد مباحث کنترل موالید از زاویه نگاه دینی و با توجه به ادله و متون اسلامی قرار بگیرد. مسائل اساسی این است که آیا توصیه اسلام به کثرت جمعی، نظر به کثرت کمی است یا کیفی؛ و دیگر اینکه فقهای اسلام درباره کنترل موالیدچه نظری دارند و آیا اجرای این طرح درایران با توجه به وضعیت کنونی جایز است؟ در این مقاله سعی شده است با بررسی آیات و روایات و اقوال فقهای شیعه به این سؤالات پاسخ داده شود در نهایت این نتیجه حاصل می شودکه توصیه اسلام به کثرت موالید، با توجه به کمیت و کیفیت قضیه است و نظریه کنترل جمعیت در ایران مورد پذیرش واقع نمی شود و توصیه می شود به جای ترغیب افراد به روش های جلوگیری، روش های تربیت صحیح آموزش داده شود تا جامعه تبدیل به جامعه ای قدرتمند و کارآمد شود.
سیاست کنترل جمعیت و اهداف آن
از جمله علل، اهداف و انگیزه های اجرای این طرح در ایران و سایر کشورهای اسلامی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1ـ کاهش جمعیت مسلمانان
دولت های مسلمان به خصوص شیعیان از دشمنان ملل غربی به حساب می آیند و از آنجا که آنان از رشد دشمن خود می هراسند، برای جلوگیری از افزایش مسلمانان در جهان چنین طرحی را ارائه دادند.
2ـ استراتژی جنگ
یکپارچگی مذهبی، یکی از عوامل اقزایش قدرت در کشور محسوب می گردد، به خصوص زمانی که این عامل در کنار جمعیت لحاظ شود. جمعیتی که از این ویژگی برخوردار است، به دلیل داشتن بینش واحد، ستونی از قدرت را ایجاد می کند که در برابر حملات مختلف دشمن ایستادگی می کند. یکی از استراتژی های جنگ، کنترل جمعیت دشمنی است که از یکپارچگی مذهبی برخوردار باشد و در جهان کنونی کشور ایران از جمله کشورهایی است که این یکپارچگی را دارد و از آنجا که دول غربی از این وحدت اسلامی در هراسند، به انحای مختلف در تضعیف و کاهش جمعیت ایران می کوشند.
3ـ بحران اقتصادی
با اجرای طرح کنترل جمعیت، ایران از نظر نیروی کار با مشکل جدی مواجه خواهد شد؛ زیرا پس از اجرای طرح، اکثر جمعیت ایران را افراد سالخورده تشکیل می دهند و به موازات پیر شدن و کاهش نرخ جمعیت، تولید نیز در کشور کاهش می یابد، در نتیجه بحران اقتصادی کشور را فرا خواهد گرفت.
4ـ بحران فرهنگی و اجتماعی
کم کم عقیم سازی به یک عرف مجاز تبدیل خواهد شد و سقط جنین نیز در برخی از خانواده ها مجاز دانسته می شود. به همین دلیل، جوامع غربی با شعار فرزند کمتر زندگی بهتر، و با جلوه دادن مشکلات اقتصادی ـ اجتماعی ایران سعی در کاهش جمعیت ایران داشته اند و تا جایی پیش رفته اند که مردن ایران به خصوص بخش مرکزی کشور که شامل جمعیت شیعه می شود، به طرق مختلف اقدام به کنترل جمعیت کرده اند و همین امر موجب کاهش جمعیت شیعه در ایران شده است؛ در حالیکه چنین امری مخالف مصالح ملی و امنیت کشور است.
بررسی ضرورت کثرت جمعیت ایران
کثرت جمعیت می تواند رابطه نزدیکی با پیشرفت علم، اقتصاد و سیاست داشته باشد؛ زیرا بسیاری از تخصص های علمی ، مستلزم وجود جمعیت است و گاهی در میان این جمعیت نوابغی رشد می کند که موجب اقتدار مملکت می شوند. از طرف دیگر جمعیت بیشتر یعنی نیروی کار بیشتر و این به معنای افزایش رشد اقتصادی است.کثرت جمعیت مهم ترین عامل تقویت نیروی نظامی است. هرچه قدرت نظامی بالا باشد، کشور، امنیت بیشتری خواهد داشت و از آنجا که ایران به لحاظ سیاسی از موقعیت استراتژیک مهمی برخوردار می باشد، کثرت جمعیت آن موجب رعب دشمنان خواهد شد. نکته بسیار مهم دیگر این است که ایران اسلامی مرکز و پایگاه تشیع در جهان است و کاهش جمعیت آن، خطری متوجه شیعه است. با اجرای طرح کنترل جمعیت، از میزان شیعیان کاسته شده است وترس به هم خوردن تعادل جمعیتی در ایران و سرانجام تغییر مذهب رسمی و دگرگون شدن قوانین و در نهایت ضعیف شدن شیعیان در ایران وجود دارد، زیرا در ایران اکثریت شیعی بر نوع حکومت، متن قوانین اساسی و قوانین داخلی دیگر و بر کرسی های مجلس ، کاملاً نفوذ دارند.بنابراین به هم خوردن توازن جمعیتی بر تمام امور فوق اثر می گذارد.
توالد و تناسل از نظر اسلام
آیات و روایات زیادی وجود دارد که به انحای مختلف به تولید نسل ترغیب می کند. این آیات و روایات را می توان به سه دسته تقسیم کرد:
1ـ موارد ترغیب کننده به ازدواج و تولید مثل 2ـ موارد مربوط به فضایل فرزند صالح و مسأله تربیت 3ـ موارد مربوط به کشتن اولاد
1ـ ترغیب به ازدواج و تولید مثل
پیامبر فرموده اند: «با زن زیبا روی عقیم ازدواج نکنید.» این حدیث دلالت بر استحباب تولید مثل دارد و به اهمیت تولید نسل اشاره دارد. دسته ای از روایات به طور مستقیم سفارش به تولید مثل دارند: پیامبر فرموده اند: بر تعداد اوالاد بیفزایید که من فردا (قیامت) به شما امتم می بالم.
2ـ فضیلت اولاد و تربیت آنها
دین اسلام همان طور که به کثرت اولاد ترغیب می کند، به تربیت آنها نیز توجه دارد و حتی در مورد شیری که طفل می خورد سفارش کرده است ودلیل آن هم این است که شیر، صفات را منتقل می کند.سخنان پیامبر نشان دهنده ی اهمیت انتخاب همسر است؛ زیرا اولاد متأثر از اخلاق والدین است و در نتیجه این اثر پذیری است که شخصیتشان شکل می گیرد.اسلام به دنبال تربیت افراد صالح و شایسته برای جامعه دینی است؛ افراد دارای عقیده اسلامی می توانند در اقتدار مملکت نقش مؤثر داشته باشند. باید متذکر شویم که امروزه غرب با تعدد نسل و رشد جمعیت مخالف نیست، بلکه با رشد جمعیت مسلمان شیعی مشکل دارد. با توجه به این سفارش ها می توان گفت اسلام رشد کمی و کیفی را با هم مدنظر قرار داده است؛کثرت جمعیت و ازیاد نفراتی که سبب عزت و شوکت و قدرت و افتخار شوند، مورد مباهات است.آیاتی وجود دارد که اولاد را زینت حیات دنیوی می دانند.
3ـ نهی شدن از کشتن اولاد به خاطر فقر
کسی نباید از تأمین معاش ترسی به دل راه دهد و به خاطر چنین ترسی اقدام به ازدواج و بعد تولید نسل نکند؛ زیرا توصیه های زیادی در آیات و روایات وجود داردکه دلالت بر توسعه رزق و روزی پس از ازدواج و تولید نسل می کند.به عنوان مثال پیامبر فرمودند:«ازدواج کن، ازدواج کن تا روزیت توسعه یابد.» یا پیامبر فرموده اند:« که طلب کنید روزی را به وسیله نکاح» و آیاتی نیز متضمن این مطلب است که مبادا از ترس فقر و نادانی مرتکب قتل فرزند خود شوید؛ « به یقین آنها که فرزندان خود را از روی جهل و نادانی کشتند، گرفتار خسران شدند؛ (زیرا) آنچه را خدا به آنها روزی داده بود، بر خود تحریم کردند.(انعام، 140)
کنترل موالید از نظر اسلام
باید دید با توجه به شرایط مختلف یک جامعه، نظر اسلام در مورد کنترل موالید چیست و آیا تکثیر نسل، در همه شرایط و احوال، مطلوب است یا اینکه استثناهایی در مورد جواز تحدید نسل هم وجود دارد؟
کنترل موالید دو دسته اند: فردی و جمعی، در مورد کنترل نسل فردی باید گفت که از جانب اسلام ممنوعیتی دیده نشده است، در هر شرایطی که باشد؛ اما کنترل نسل جمعی باید در شرایط خاص صورت پذیرد. «کنترل موالید جمعی یا نوعی اگر به معنای توقف نسل در زمانی که به حد معینی رسید، باشد، هیچ کلامی در حرمت شرعی آن نیست؛ چرا که موجب انقراض نسل بعد از آن می شود. اما اگر تحدید فردی باشدیا نوعی به معنای به معنای منع حمل در موقعیتی از زمان، دلیلی بر حرمت آن وجود ندارد.»
حال باید دید در چه صورتی حکم به جواز کنترل نسل در سطح جامعه داده می شود و تشخیص ضرورت آن بر عهده کیست و آیا این حکم به صورت دائمی است یا موقت؟ با توجه به نظرات فقها، تکثیر نسل مسلمین فی نفسه راجح است؛ ولی ممکن است در بعضی از حالات به عنوان حکم ثانوی مرجوح باشد. مثلاً اگر به سبب ضرورت یا راه های قطعی ثابت باشد که کثرت نسل در بعضی از زمان ها موجب فقر و جهل، تنبلی و مشکلات اجتماعی می شود، در این هنگام به صورت موقت رفع ید از غرض اصلی می شود. پس ملاک اهم یعنی تحدید نسل به معنای تقلیل در تولید مثل، مقدم می شود.
در مورد مرجعی که ضرورت کنترل را تشخیص می دهد، چند قول وجود دارد:
الف ـ عده ای نظر اهل خبره را در این زمینه شرط می دانند.همانند آیت الله انصاری شیرازی وآیت الله مکارم شیرازی
ب ـ عده ای دیگر قائل هستند که این مسأله جزو مصالحی است که تشخیص آن بر عهده ولی فقیه است و اگر ولی فقیه دستور بدهد، اجرای آن الزمی است.مثل آیت الله نوری همدانی و فاضل لنکرانی
در کنار این نظرات باید اشاره کرد که در قواعد فقهی، ملاک عمل، نظر ولی فقیه است نه نظر اهل خبره و از آنجا که مسأله کنترل موالید از این موارد محسوب می شود، نظر دوم مورد قبول است و مسأله کنترل جمعیت جزو احکام حکومتی است که از طرف ولی فقیه و در شرایطی که ایشان تشخیص دهد، صادر می شود و دولت اسلامی باید در این باره مطابق با نظر رهبری اقدام کند.
نظر فقهای ایران درباره کنترل موالید
با توجه به شرایط اقتصادی ـ اجتماعی ایران، نظرات مختلفی در مورد کنترل موالید، از جانب فقها صادر شده است که ضرورت دارد به این نظرات پرداخته شود.
1ـ مخالفان سیاست کنترل موالید
برخی از فقها با هرگونه کنترل و تحدید نسل در کشور مخالف هستند: همانند آیت الله فاضل لنکرانی رحمه الله که این برنامه را از سوی استعمارگران برای تقلیل نسل فرزندان اسلام می دانستند. طبق نظر ایشان، اگر کنترل نسل مطابق با نظر اسلام باشد، جایز و پسندیده است. به بیان دیگر چون این طرح اساساً از سوی دول غربی صادر شده است و مطابق بادستورهای اسلامی نیست، اجرای چنین طرحی در ایران جایز نیست. آیت الله سبحانی نیز با این طرح مخالف است و آن را گناه می داند:«در شرایط کنونی محدود کردن نسل خلاف شرع و گناه است. این کار به صلاح مملکت نیست و باید بدانیم که نابغه ها در میان همین جمعیت زیاد پیدا می شود.»
2ـ موافقان سیاست کنترل موالید با توجه به شرایط خاص
گروهی نیز نیاز به تحدید نسل را متوقف به شرایط خاص و نظر اهل خبره می دانند و در صورت ضرورت جایز می دانند.
آقای زیبایی نژاد ، مسئول دفتر مطالعات و تحقیقات زنان نظرات مثبت فقها را درباره طرح کنترل جمعیت به چالش می کشد و می گوید:« کنترل جمعیت در مقیاس کلان دارای پیامدهای مختلفی است. پیامد سیاسی کاهش موالید، تغییر نسبت جمعیت مذاهب در بعد داخلی و ادیان در مقیاس بین المللی است و پیامد اجتماعی آن، احتمال افزایش آسیب های اجتماعی، پیامد اقتصادی تحدید نسل، کمبود نیروی کار به دلیل پیری جمعیت، پیامد بهداشتی آن کاهش برخی ضایعات و احتمال افزایش برخی بیماری ها ، پیامد اخلاقی و اعتقادی آن تحول در اخلاق جنسی و تغییر نگرش به رزاقیت خداوند، و پیامد تربیتی آن ظهور نسلی فردگرا است که دارای ضعف هایی در جامعه پذیری خواهد بود.
روش های کنترل موالید و نظر فقهای اسلام در مورد آن
فقهای اسلام برای جایز بودن هریک از روش ها شرایط را قائل شده اند؛ به طوری که بعضی ازاین روش ها را حرام می دانند، بعضی را مستلزم حرام می دانند و بعضی را در صورت ضرر رساندن حرام می دانند.
1ـ مصرف کردن دارو
در این روش شخص با خوردن دارویی مانع از انعقاد نطفه می شود استفاده از این روش را به دو شرط مضرّ نبودن و رضایت همسر جایز دانسته اند
2ـ عزل
فقها بدون اختلاف ، در بعضی از موارد مثل امه ، عقد منقطع و حرّ دائمی با رضایتش، حکم به جواز عزل ـ به معنای خالی کردن منی خارج از قبل حین جماع ـ داده اند، محل کلام تنها در مورد حرّ دائمی که رضایت ندارد. مسأله این است که آیا زوج در این مورد می تواند عزل کند؟ این مسأله اختلافی است؛ مشهور قائل به جواز مع الکراهه هستند؛ اما عده ای از قدما مثل شیخ طوسی و شیخ مفید و... قائل به حرمت شده اند و حتی گفته اند که دیه هم دارد. باید متذکر شد که عزل، ضررهایی بر مرد و زن وارد می کند از جمله اینکه «درباره مرد موجب کسالت اعصاب می شود و در اثر تکرار به حدی می رسد که درمانش صعب می گردد، درباره زن موجب پیدایش مرضی در رحم به نام غده فیبرم و احیاناً سرطان رحم می شود.
3ـ بستن لوله
معمولاً این عمل موجب عقیم شدن دائمی می شود.اکثر مراجع قائل هستند به اینکه چون معمولا عمل بستن لوله، موجب عقیم شدن دایمی می شود، حرام است و بستن لوله ها در صورتی جایز است که موجب عقیم شدن نباشد؛ ولی برای این مسأله اشکالی ذکر شده که اگر این عمل مستلزم حرام شود، اکثر علما قائل به حرمت هستند.
4ـ اسقاط جنین
در تمام مراتب جنین (نطفه، علقه و مضغه) استخوان بندی شده باشد، تمام بدن تکمیل شده باشد، روح داخل شده باشدیاداخل نشده باشد، حرام است. تنها مقدار دیه هرکدام با یکدیگر فرق می کند.گروهی قائل هستند که «سقط جنین فقط رد صورت اضطرار و قبل از ولوج روح جایز است.»
روش های مدریت جمعیت
رشد موالید باید دارای اصولی باشد و لازم است قبل از توصیه به رشد موالید با به کارگیری فرهنگ صحیح و اشاعه آن در راستای بهبود وضعیت تربیت در خانواده ها و همچنین مسأله امرار معاش در جامعه کوشید.از این رو لازم است حکومت اسلامی چندین برنامه را در رأس فعالیت های خود بگنجاند:
الف ـ اهتمام شدید به کار و کوشش جدی برای بهره برداری های صحیح از منابع و معادن طبیعی در صورت امکان
ب ـ جلوگیری جدی از اسراف و تبذیر و تجملات نا بخردانه که موجب استهلاک و نابودی مواد و وسایل معیشت مردم می شود.
ج ـ توزیع عادلانه امکانات اقتصادی در مناطق شهری و روستایی
دـ بررسی و توجه به مسأله اخلاق در کنار پیشرفت های علمی در عرصه های مختلف تا جامعه از مسیر درست انسانیت خارج نشود.
هـ ـ سرمایه گذاری در راستای پرورش و تربیت انسان های متعهد، کاردان و متخصص در صنایع و علوم مختلف
وـ تسهیل شرایط ازدواج و پایین آوردن سن ازدواج که در پی آن جمعیت پویای کشور در شرایط سنی متوسط قرار می گیرند.
زـ کاستن عوامل اصلی کاهش جمعیت از جمله تبلیغات گسترده بر ضد فرزند متعدد، قوانین دست و پاگیر مثل بیمه نشدن فرزندان چهارم به بالا و....
یافته های پژوهش
1ـ سیاست های کنترل جمعیت، شامل مجموعه اهدافی است که با افزایش یا کاهش جمعیت سروکار دارد و هدف آن کاهش میزان رشد طبیعی جمعیت در کشورهای اسلامی است.
2ـ با توجه به سفارش های مؤکد در باب ازدواج و تولید نسل و کثرت این احادیث می توان مطلوبیت داشتن فرزند و تکثیر اولاد را استنباط کرد.
3ـ با توجه به بهم خوردن تعادل شیعه و سنی و کاهش روز افزون جمعیت ایران باید قائل به کثرت جمعیت شد و به جای توجه مردم به روش های کنترل باید روش های تربیت صحیح را در جامعه ترویج داد. چرا که توصیه اسلام به کثرت جمعیت توجه به کمیت و کیفیت هم بوده است.
4ـ رشد موالید باید دارای اصولی باشد و لازم است قبل توصیه به رشد موالید با به کارگیری فرهنگ صحیح و اشاعه آن در راستای بهبود ی وضعیت در خانواده و هچنین مسأله امرار معاش در جامعه کوشید. /924/ص
نویسنده: فائزه عظیم زداه اردبیلی و انسسیه خدایی
تهیه و تنظیم: منصوره عاشقی