vasael.ir

به گزارش سرویس مبانی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، سید مجتبی عزیزی، دانشیار دانشکده الهیات دانشگاه امام صادق(ع) در مقاله‎ای با عنوان «بررسی مقایسه‎ای اندیشه تفکیک قوا با هنجارهای حکومتی امیرالمؤمنین (ع(» که به همت میلاد قطبی، دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی دانشگاه امام صادق(ع) به رشته تحریر درآمده با مطالعه سیره حضرت علی (ع( به عنوان بارزترین نمونه حکومت اسلامی و الگوی جاویدان حکومت و سیاست در اسلام، به این مسئله می‎پردازد که آیا اساساً تفکیک قوا در حکومت ایشان جایگاهی داشته یا خیر؟ و اگر داشته چگونه با رهبری واحد توسط امام معصوم (ع) قابل جمع است؟ چه همانندی‎ها و ناهمخوانی‎هایی با اندیشه غرب لیبرال در این زمینه  وجود دارد؟ و همچنین آیا تفکیک قوا مطلقاً راهکاری صحیح است یا خیر؟ و چه انتقاداتی به آن وارد است، که در ذیل گزیده‎ای از این مقاله تقدیم خوانندگان می‎شود.

تفکیک قوا در حکومت اسلامی

مفهوم تفکیک قوا تحولاتی را پشت سر گذاشته و در اثر این تغییرات، حکومت ها به این نتیجه رسیدند که تفکیک قوا به صورت مطلق مشکلات فراوانی دارد بنابراین بسیاری از کشورها به سمت اختلاط قوا رفته اند. با وجود مطالبی که تا کنون ذکر شد حال به این مسئله خواهیم پرداخت که آیا تفکیک قوا در نظام اسلامی جایگاهی دارد؟ و اگر دارد با چه کیفیتی است؟

3ـ1 کیفیت تفکیک قوا در حکومت اسلامی

علی (ع) در زمانی که به حکومت رسیدند به جز تغییر مرکز خلافت تغییر دیگری در تقسیمات سرزمین های اسلامی ندادند و به دلایلی، از جمله اشتغال امام به جنگهای داخلی، فتوحات ادامه نیافت و قلمرو حکومت اسلامی، قلمرو حکومت در زمان عثمان بود که از زمان عمر باقی مانده بود و پنج منطقه مهم آن عبارت بودند از: شبه جزیره عربستان، مصر، عراقین و شام. این تقسیم بندی را نویسنده کتاب عمر فاروق از کتب الولایة علی البلدان و تاریخ یعقوبی جلد پنجم نقل کرده است.

گفتنی است منطقه شام به جهت طغیان و سرکشی معاویه، به قلمرو حکومت علی(ع) نپیوست و علی رغم تلاش امیرمؤمنان برای الحاق شام به قلمرو حکومت خود و بروز جنگ صفین بین امام و معاویه، این امر تحقق نیافت و همچنان شام در تصرف معاویه باقی ماند. با توجه به تقسیم بندی مذکور به اختصار، به نوع تفکیک قوا در مناطقی که در حکومت علی (ع) از اهمیت بیشتری برخوردار بودند، می پردازیم. این مناطق عبارت اند از: کوفه، مصر، مکه، مدینه، مدائن، یمن که با سیری در سیره حضرت به سه نکته کلی در رابطه با اداره این مناطق خواهیم رسید:

اول، مربوط است به کوفه، پایتخت حکومت علوی که تفکیک قوا در این شهر توسط امیرالمؤمنین انجام گرفت. علی (ع) در کوفه برای هر پستی یک مسئول تعیین کرده بود.

دوم، مناطقی که از نظر موقعیت جغرافیایی، جمعیت و شرایط سیاسی -اجتماعی از حساسیت ویژه ای برخوردار بودند که حضرت برای این گونه بلاد دو تدبیر متفاوت داشتند، یکی اینکه یک شخص معین را به عنوان استاندار به آن شهر می فرستادند که تقسیم وظایف برعهده خود او بود و او مسئولین قوای حکومتی را تعیین می کرد. دیگر اینکه یک شخص را به عنوان استاندار برای منطقه ای تعیین می کردند و افراد دیگری را همزمان با حکمی جداگانه مأمور به یکی از قوای حکومتی در آن منطقه می کردند.

سوم، اینکه حضرت بنا به در نظر گرفتن کوچکی شهر و عدم حساسیت آن یک نفر والی را می فرستادند و همه وظایف را خود والی به تنهایی انجام می داد؛

به عبارت دیگر این والی هم قضاوت را برعهده داشت و هم امور اجرایی را. البته در بعضی از این مناطق که یک نفر به تنهایی نمی توانست همه مسائل را اداره کند، حضرت علاوه بر والی، مسئولی را برای امور مالی منصوب کردند و این به غیر از ناظرانی است که امیرالمؤمنین جداگانه برای تهیه گزارش به مناطق مختلف می فرستاد. در ادامه با تقسیم بندی مناطق با ملاکهای مذکور فقط به ذکر قوای حکومتی و متصدیان آنها در مدل تفکیک قوای حضرت امیر (ع) خواهیم پرداخت:

3ـ1ـ1 اداره کوفه

کوفه به عنوان مرکز خلافت امیرالمؤمنین، مهمترین شهر آن روزگار و جز عراق عرب محسوب می شد. کوفه محل حضور شخص امام، به عنوان خلیفه رسول خدا(ص) بود که مقر فرماندهی و اداره امور بلاد اسلامی به شمار می رفت. از کوفه بود که امام والیان مختلف را منصوب می کرد و پیام های خود را به آنها می فرستاد. همچنین حضور بسیاری از صحابه در این شهر نیز از دیگر عوامل حساسیت این شهر است. امیرالمؤمنین در این شهر قوای حکومتی را تقسیم کرده بودند و هر کدام را به شخصی می سپردند که عبارت بودند از:

3ـ1ـ2 اداره مناطق با موقعیت استراتژیک

در میان تقسیمات پنجگانه اصلی که ذکر شد، مناطق مهم و استراتژیک، شامل

منطقه مصر، بصره، مدائن و مکه و مدینه و یمن بود که هر یک را جداگانه بررسی می کنیم:

3ـ1ـ2ـ1 مناطقی که یک نفر متصدی قوای حکومتی بود

اول. مصر

منطقه مصر یکی از حساس ترین مناطق تحت حکومت علوی است که وسعت زیاد و جمعیت قابل ملاحظه ای دارد و همچنین نزدیکی مصر به شام از عوامل تشدید این حساسیت است. قیس بن سعد بن عباده اولین استاندار این منطقه بود که به حیله هایی که معاویه به کار بست و خبر بیعت قیس با خود را در میام مردم پخش کرد باعث شد تا علی (ع) محمد بن ابی بکر را که از اصحاب شایسته حضرت بود را به استانداری مصر منصوب کند اما متاسفانه او نیز نتوانست آن طور که حضرت می خواست مصر را اداره کند و جلوی کارشکنی های معاویه را بگیرد لذا امیرالمومنین یکی از مشهورترین اصحاب خود مالک اشتر نخعی را به استانداری مصر برگزید که البته با حیله معاویه مالک در راه مصر به شهادت رسید (مفید ، 82،1403). بنابراین محمد بن ابی بکر به استانداری مصر ابقا شد و تا زمان شهادت خویش این وظیفه را برعهده داشت

.

دوم.مکه

شهر مکه از چند جهت دارای اهمیت بود اول اینکه حرم امن الهی در آنجا بود و ثانیا مرکز اسلام به شمار می رفت و همچنین وسعت و جمعیت زیادی داشت.بسیاری از سابقه داران اسلام و صحابه نیز در آنجا سکونت داشتند.

خالد بن عاص بن هشام بن مغیره که منصوب عثمان بود و به امارت مکه ابقا شد اما بعد از آنکه نتوانست اوضاع را به خوبی کنترل کند او را عزل کرد و ابوقتاده انصارى را به سمت استانداری مکه انتخاب کرد و پس از زمان اندکی با فرا رسیدن جنگ جمل، از سوی علی(ع) برای حضور در نبرد فرا خوانده شد و به جای او «قثم بن عباس» به سمت فرمانداری منصوب گشت تا زمان شهادت حضرت نیز بر سمت خود باقی بود او همچنین در سال سی و هشت هجری از سوی علی (ع) امیرالحاج بود در کتب تاریخی در مورد اینکه امام شخص دیگری را در مکه مامور کند ذکر نشده و این نشان می دهد که استانداران مکه از اختیار تام برخوردار بودند و خود مسئولین قوای حکومتی را انتخاب می کردند.

3ـ1ـ2ـ2 مناطقی که چند نفر مسئول قوای مختلف بودند

اول: بصره

منطقه بصره نیز از مناطق وسیع بود که شهرهای زیادی زیرمجموعه استانداری آن بود. امام در همان آغاز سال 35 هجری عثمان بن حنیف را به بصره فرستاد. بعد از پایان جنگ جمل، امام عبد الله بن عباس را استاندار بصره و زیاد بن ابیه را مأمور خراج و ابوالأسود دوئلی را معاون آن دو قرار داد و عازم کوفه شد. بنابراین بصره از مناطقی است که به تشخیص امام مسئول امور مالی، جداگانه حکم می گیرد و روانه این شهر می شود، اما بقیه کارها بر عهده خود استاندار است؛ برای مثال عبدالله بن عباس مصقله بن هبیره شیبانی را به عنوان والی فارس منصوب می کند و همچنین عثمان بن حنیف، احنف بن قیس را تحت عنوان مشاور به کار می گیرد.قابل ذکر است که مناطق فارس ، کرمان و اهواز تحت نظارت استانداری بصره بود.

دوم: مدینه

این شهر از جمله شهرهای مهم جهان اسلام در آن دوران محسوب می شد و از آغاز حکومت رسول اکرم (ص) تا سال 35 هجری مرکز خلافت اسلامی بوده است. امیرالمؤمنین استانداران زیادی را در این شهر منصوب کرد.

سهل بن حنیف، ابو حبیش تمیم بن عمرو، تمام بن عباس، ابوایوب انصاری و حارث بن ربیع از منصوبین حضرت در این شهر هستند. تنها موردی که در تاریخ نقل شده و علی (ع) شخصی را علاوه بر استانداران در مدینه منصوب کرده باشد، ابوبکر بن حزم انصاری است که برقی او را از اصحاب امیرالمؤمنین شمرده و می گوید در مدینه به عنوان قاضی منصوب شد.

سوم: مدائن

مدائن جمع مدینه به هفت شهر آبادی می گفتند که در دروان خلفا به قلمرو حکومت اسلامی منضم شد. این شهر سالها پایتخت حکمرانی شاهان ساسانی بوده و بسیاری از ایرانیان در آنجا ساکن بودند.

حضرت امیر (ع) حذیفه بن یمان، یزید بن قیس ارحبی، لام بن زیاد، ثابت بن قیس و سعد بن مسعود ثقفی را برای استانداری مدائن منصوب کرد که مسعود ثقفی در ابتدا والی زوابی و در جنگ جمل امیر لشکر بر قبائل قیس و عبدالقیس بود تا اینکه والی مدائن شد و تا زمان امام مجتبی(ع) به کار خویش ادامه داد. اما باید گفت که مدائن نیز از جمله شهرهایی است که حضرت در آن تفکیک قوا را خود انجام داد. ایشان علاوه بر استانداران مذکور که نام برده شدند، مصعب بن یزید انصاری را شخصاً در مورد مسائل مالی و چگونگی جمع آوری مالیات به تناسب شغل و در آمد و... آموزش داد و به مدائن فرستاد تا امور مالی منطقه را در دست داشته باشد.

چهارم: یمن

یمن از جمله مناطقی بود که تا قبل ظهور اسلام تحت سلوه حکومت ساسانیان در ایران بود و در سال ده هجری توسط امیرالمؤمنین فتح شد و مردم آن به دست حضرت که فرستاده رسول اکرم (ص) بود، مسلمان شدند . بنابراین علاقه زیادی به علی (ع) در منطقه وجود داشت. منطقه یمن معمولاً به سه بخش جند، صنعا و حضرموت تقسیم می شد که حضرت در سال 35 هجری عبیدالله بن عباس را به استانداری آن منصوب کردند.

حضرت حبیب بن منتجب را که فرماندار یک از شهرهاى یمن بود و از جانب عثمان منصوب شده بود، ابقا کرد و همچنین سعید بن نمران را به عنوان والی جند برگزید. چنانچه از گزارشات تاریخی برمی آید، حضرت استانداری کل را به عبیدالله بن عباس داده بود و او قوای حکومتی را تعیین می کرد، اما برای دو منطقه مذکور دو والی مجزا منصوب کردند.

3ـ1ـ3 ادارۀ سایر مناطق

سایر شهرهایی که از قلمرو حکومت اسلامی به شمار می آمدند نیز به این شیوه ها اداره می شد: یا زیرمجموع ههای استانداری اصلی بودند که چند نمونه را ذکر کردیم و یا اینکه حضرت یک نفر را برای همه امور منصوب می کرد و آن شخص، همزمان هم قاضی شهر بود، هم مسئول امور مالی و هم اجرایی، که اکثر شهرهای باقی مانده به این صورت اداره می شدند؛ به عنوان نمونه می توان از مخنف بن سلیم، قدامة بن مظعون ازدی، عدى بن حارث، سعد بن مسعود، ربع بن کاءس نام برد که به ترتیب والیان شهرهای اصفهان، کسکر، بهرسیر، زوابی و سجستان بودند. امام علی (ع) برای بعضی مناطق با توجه ملاحظاتی که داشت، یک نفر را مأمور می کرد و خود آن شخص قوای حکومتی را بین افراد منتخب خود تقسیم می کرد؛ به عنوان مثال: مالک اشتر به جزیره (شامل موصل، نصیبین، دارا، سنجار، آمد، هیت و عانات) فرستاده شد.

همانطور که در ابتدا گفته شد، حضرت در بعضی دیگر از مناطق، علاوه بر فرستادن یک والی، کارگزاری را هم برای امور مالی می فرستاد؛ به عنوان مثال امام (ع)، مخنف بن سلیم ازدی مشهور به ابو رمله را به سمت مسئول جمع آوری مالیات، صدقات و زکات در منطقه فرات تا قبیله بکر بن وائل به کارگزاری گماشتند.

همچنین حضرت، زیاد بن ابیه را به ناچار و تحت نظارت ابن عباس به کارگزاری در امور مالی به شهرهای بصره و اهواز فرستاد و البته در نامه ای به او گوشزد کرد که خیانت در بیت المال نکند. /504/299/ر