به گزارش خبرنگار سرویس مبانی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله سیداحمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزههای علمیه کشور و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، 23 شهریور ماه 1395 در جلسه پنجم درس خارج فقه حکومتی، ادله دیگر وجوب حفظ نظام را بررسی کرد.
خلاصه درس گذشته:
آیت الله خاتمی در جلسه گذشته از امام راحل به عنوان یک فقه که در عرصه تاسیس نظام اسلامی مقدم بوده یاد کرد. وی سه نوع حکومت را برشمرد و گفت: قدر متیقن از حکومت، حکومت نوع اول یعنی نظامی که به دنبال اجرای کامل اسلام است می باشد.
این استاد درس خارج به دلیل عقلی که اولین دلیل برای وجوب حفظ نظام اسلامی است اشاره کرد و گفت: دلیل عقلی به ما می‌گوید با نبود یک نظام اسلامی هرج و مرج و قانون جنگل درست خواهد شد، وی در همین زمینه به روایتی از امیر المومنین علی(علیه السلام) اشاره کرد که حضرت فرمودند: شیر درنده بهتر از حاکم ستمگر و حاکم ستمگر بهتر از هرج و مرج است.
در ادامه نظر شما را به تقریر متن درس پنجم خارج قواعد فقه حکومتی آیت الله خاتمی جلب میکنم.
بسم الله الرحمن الرحیم
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: ذَکَرْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) رَجُلًا مُبْتَلًى بِالْوُضُوءِ وَ الصَّلَاةِ وَ قُلْتُ هُوَ رَجُلٌ عَاقِلٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) وَ أَیُّ عَقْلٍ لَهُ وَ هُوَ یُطِیعُ الشَّیْطَانَ فَقُلْتُ لَهُ وَ کَیْفَ یُطِیعُ الشَّیْطَانَ- فَقَالَ سَلْهُ هَذَا الَّذِی یَأْتِیهِ مِنْ أَیِّ شَیْءٍ هُوَ فَإِنَّهُ یَقُولُ لَکَ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ.[1]
این روایت صحیحه است، می فرماید کسی که مبتلا به وسواسی باشد شیطان را تبعیت کرده است، عبارتِ «این به دلم نچسبید» که فرد وسواسی می‌گوید، این همان ولایت شیطان است، وسواس سرطان روح انسان است؛ تنها راه علاج وسواسی بی اعتنائی به آن است.
سخن از نظام است که پشتیبان دین است؛ دین با وجود نظام اسلامی عزیز میشود و با نبود نظام اسلامی آسیب میبیند، به عبارت دیگر پس چون حکومت در خدمت دین است باید حفظ شود.
ادله وجوب حفظ نظام اسلامی:
دلیل اول برای وجوب حفظ نظام اسلامی عقل بود که گفتیم باید سامان دین را حفظ کرد و آن در سایه نظام اسلامی محقق میشود و اگر نظام اسلامی نباشد هرج و مرج میشود در نتیجه سامان دین از بین میرود.
دلیل دوم بر وجوب حفظ نظام اسلامی:
دلیل دوم بر وجوب نظام دینی دلالت آیات نورانی قرآن میباشد؛ رسالتی که خدای سبحان روی دوش پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) و امت اسلامی گذاشته است اقامه دین میباشد: «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ اَلدِّینِ ما وَصّى بِهِ نُوحاً وَ اَلَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى وَعِیسى أَنْ أَقِیمُوا اَلدِّینَ،،،» ﴿الشورى، 13﴾ «از دین آنچه را به نوح سفارش کرد، برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم؛ و آنچه ابراهیم و موسی و عیسی را به آن توصیه نمودیم [این است] که دین را برپا دارید...»
مراد از اقامه دین در آیه چیست؟
واژه قیام در مقابل قعود است «أقیموا الدین» یعنی نگذارید دین زمین بماند، «أقیموا الصلاة» هم معنایش همین است یعنی نگذارید نماز زمین بماند، واژه «جَلَسَ» با واژه «قَعَدَ» متفاوت است قعود در مقابل قیام است اما جَلَسَ در مقابل حالات دیگر است مانند نَامَ.
با حفظ نظام اسلامی، دین زمین نمیماند؛ با پشتیبانی حکومت از دین عبارت «اقیموا الدین» صدق خواهد کرد، در غیر این صورت اگر حکومت با دین ستیزه داشته باشد اقامه دین صورت نگرفته است.
اشکال به استدلال:
سخن ما وجوب اقامه حکومت دینی نیست بلکه آن را اثبات کردهایم، بحث در حفاظت از دین است در حالی که آیه مورد استدلال وجوب اقامه دین در سایه تشکیل نظام اسلامی را می‌گوید که خارج از بحث ماست.
پاسخ:
در جواب این اشکال میگوئیم بین وجوب تشکیل نظام دینی و با وجوب حفظ نظام اسلامی ملازمه وجود دارد، یعنی: کل من یقول بوجوب اقامة النظام یقول بوجوب حفظه.
اشکال دوم:
استدلال به آیه مذکور، استدلال به اعم است، در حالی که مدعای شما اخص از دلیل است؛ مدعای شما عبارت است از وجوب حفظ نظام دینی در حالی که آیه اعم است و شامل تمام عرصه‌های زندگی میشود، آیه میفرماید: «اقیموا الدین» اقامه دین در امور فردی هم محقق میشود مثلا کسی که در هنگام نماز برای نماز میایستد در واقع نماز را اقامه کرده است و به اندازه خودش مصداق اقامه دین میباشد.
پاسخ:
در جواب این اشکال باید گفت ما به اطلاق آیه استدلال می کنیم؛ آیه شامل همه انواع اقامه های دین می شود که یکی از آنها اقامه نظام اسلامی است و وجوب حفظ آن می باشد.
دلیل سوم بر وجوب حفظ نظام اسلامی:
سومین دلیل برای وجوب حفظ نظام، وجوب دفاع از بیضة(اساس) الاسلام می باشد.
مرحوم کاشف الغطاء در کتاب الجهاد بحث از اقسام جهاد کرده است، اولین جهاد را جهاد برای دفاع از بیضة الاسلام معرفی کرده است،[2] معنای این فرمایش کاشف الغطاء این است که همه احکام جهادهای دیگر در اینجا باز می شود.
و قد تجب المحاربة على وجه الدفع من دون وجود الإمام علیه السلام و لا منصوبه کأن یکون بین قوم یغشاهم عدو یخشى منه على بیضة الإسلام، أو یرید الاستیلاء على بلادهم أو أسرهم و أخذ مالهم، أو یکون بین أهل الحرب فضلا عن غیرهم و یغشاهم عدو یخشى منه على نفسه فیساعدهم دفعا عن نفسه،[3] گاهی چنین است که انسان در شهری که حاکمیتش با کفار است و دشمن هم حمله کرده است، به همراه حکومت کفر از خودش دفاع می کند، یعنی اگر در شراطی که دشمن به جامعه دینی حمله کرد و هیچ راهی نبود جز این که از کفار کمک گرفت باید این کار انجام شود.
شیخ طوسی در این بحث می فرماید: الجهاد مع أئمّة الجور أو من غیر إمام خطأ یستحقّ فاعله به الإثم، و إن أصاب لم یؤجر علیه، و إن أصیب کان مأثوما، اللّهمّ إلّا أن یدهم المسلمین أمر من قبل العدوّ یخاف منه على بیضة الإسلام و یخشى بواره، أو یخاف على قوم منهم، وجب حینئذ أیضا جهادهم و دفاعهم، غیر أنّه یقصد المجاهد، و الحال على ما وصفناه، الدّفاع عن نفسه و عن حوزة الإسلام و عن المؤمنین، و لا یقصد الجهاد مع الإمام الجائر، و لا مجاهدتهم لیدخلهم فی الإسلام،[4] جهاد با ائمه جور یا جهاد بدون امام خطائی است که فاعل آن مستحق گناه است، اگر به دشمن ضربه بزند، اجری ندارد، و اگر ضربه نزند هم گنه کار است، الا اینکه برای اصل اسلام خوفی داشته باشد که در این صورت جهاد و دفاع و لو زیر پرچم امام جائر، واجب می شود.
سوال این است که آیا چنین مدافعی حکم دیگر جهادگران را دارد؟
آیا چنین مجاهدی مانند مجاهدی است که در جبهه شهید شده است، مانند مجاهدی که غسل و کفن ندارد است؟ صاحب جواهر (ره) قولی را نقل می کند که احکام دیگر مجاهدان را ندارد، هذا نصه: و لا یکون ذلک و نحوه جهادا بالمعنى الأخص الذی یعتبر فیه الشرائط المزبورة، بل فی المسالک «أشار المصنف بذلک إلى عدم جریان حکم الفرار و الغنیمة و شهادة المقتول فیه على وجه لا یغسل و لا یکفن»[5]
مرحوم نجفی می فرماید از اطلاقات ادله استفاده می شود که این مورد حکم جهاد ابتدائی را دارد، «بل قد تقدم فی کتاب الطهارة تصریح جماعة بکون المقتول فیه شهیدا کالمقتول بین یدی الإمام علیه السلام، فلا یغسل و لا یکفن، بل حکاه بعضهم عن الغنیة و الإشارة و المعتبر و الذکرى و الدروس و جامع المقاصد و الروضة و الروض و غیرها،»[6] به همین دلیل ما شهداء جنگ تحمیلی را با همان لباس تدفین شد.
یکی از علماء تهران گفت در جنگ تحمیلی قبل از رفتن به جبهه ها برای کمک رسانی به مجاهدان خدمت آیت الله گلپایگانی (ره) رسیدم، سوال کردم اگر در حین کمک رسانی گلوله ای به ما اصابت کند و به شهادت برسیم آیا حکم شهید را دارد؟ فرمودند: نگوئید حکم شهید بلکه شهید مسلم است.
بنابراین طبق ادله وجوب دفاع را اخذ کنیم و طبق متنی که از شیخ طوسی (ره) خوانده شد جایز است زیر پرچم حاکم جائر از بیضة السلام دفاع کرد، آیا این ادله وجوب نمی تواند دلیلی بر وجوب حفظ نظام اسلامی باشد؟
دلیل چهارم بر وجوب حفظ نظام اسلامی:
ادله وجوب مرزبانی از مرزهای اسلام دلیل دیگر بر وجوب حفظ نظام است، مرحوم محقق فصلی را در این باب گشوده است.
در صورتی که به اندازه کافی مرزبان وجود داشته باشد؛ مرزبانی و حفظ مرزهای کشور اسلام در برابر بیگانگان بی تردید امری مستحب است، اگر نیرو کم باشد مرزبانی کردن بر همه مومنین واجب عینی خواهد بود، «المرابطة و هی الإرصاد لحفظ الثغر و هی مستحبة و لو کان الإمام مفقودا لأنها لا تتضمن قتالا بل حفظا و إعلاما،»[7]
مرحوم فاضل مقداد صاحب التنقیح و مرحوم کاشف الغطاء در کشف الغطاء میگویند اولا: در صورت غیبت امام عصر (عج) مرزبانی واجب کفائی است، ثانیا: در صورت کمبود نیرو مرزبانی واجب عینی خواهد بود.
امام سجاد (علیه السلام) در دروه حکومت مروانی ها که همه آنها فساق و فجار حضور داشتند، امام هیچ فرصت حکومت نداشتند اما در عین حال در صحیفه سجادیه برای مرزبانان دعا فرموده اند، کان من دعائه ( علیه السلام) لاهل الثغور، امام در دعای بیست و هفتم صحیفه سجادیه می فرماید: اللهم صل علی محمد و آله و حصن ثغور المسلمین بعزتک و اید حماتها بقوتک و اسبغ عطایاهم من جدتک اللهم صل علی محمد و آله و کثر عدتهم و اسلحتهم و احرس حوزتهم و امنع حومتهم و الف جمعهم و دبر امرهم و واتر بین میرهم و توحد بکفایه مؤنهم و اعضدهم بانصر و اعنهم بالصبر و الطف لهم فی المکر ...[8] پر واضح است که در زمان امام سجاد (علیه السلام) حکومت اسلامی نبوده اما به نام اسلام بوده است؛ اما سجاد (علیه السلام) برای مرزبانان حکومت به نام اسلام دعا می کند، چه رسد به حکومتی که خالص اسلامی باشد، حکومت اسلامی ما بدتر از حکومت مروانیان نیست، «ما لکم کیف تحکمون»؟ استدلال ما این است اگر حفظ نظام واجب نبود پس چرا مرابطه(نگهبانی از مرزهای حکومت اسلامی) وجوب کفائی و یا وجوب عینی دارد؟
اشکال:
در برخی روایات آمده که اینها را کمک نکرده و مرزبان این حکومتهای جور نشوید.
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا تَقُولُ فِی هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یُقْتَلُونَ فِی هَذِهِ الثُّغُورِ قَالَ فَقَالَ الْوَیْلُ یَتَعَجَّلُونَ قَتْلَةً فِی الدُّنْیَا وَ قَتْلَةً فِی الْآخِرَةِ وَ اللَّهِ مَا الشَّهِیدُ إِلَّا شِیعَتُنَا وَ لَوْ مَاتُوا عَلَى فُرُشِهِمْ.[9] ]9[ اشکال اینجاست که این الویل با دعا برای مرزبانی سازگاری دارد یا خیر؟
پاسخ:
سازگاری دارد چون شرایط متفاوت است، گاهی مرزبانی برای حفظ نظام اسلامی است؛ گاهی برای تثبیت قدرت و جاه طلبی حاکمان جائر است، در صورت دوم حرام است، اما در صورت اول تفاوت دارد، بنی العباس گداهای تازه به دوران رسیده بودند:
یا رب مبادا آن که گدا معتبر شود گر معتبر شود ز خدا بی خبر شود
هارون نارشید به دلیل اینکه ایرانیها در ایام نورز خوشحال بودند؛ مالیات گرفت، این روایت نظر به مرزبانی دارد که برای حفظ قدرت حکام جور مطرح است لذا تناقض ندارد.
پس دلیل چهارم استحباب مرابطه در صورت کافی بودن نیرو و الا واجب کفائی است و در صورت کمبود نیرو برای مرزبانی واجب عینی است.
منبع فردا: جواهر الکلام و دائره المعارف عنوان بیضة الاسلام است.
بحث فردا: طرق حفظ نظام است./901/229/ر
مقرر: حسن حسینعلی
پاورقی:
[1] . الکافی؛ کلینی؛ (ط - الإسلامیة) ؛ ج1 ؛ ص12؛ ح 10
[2] . کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء؛ کاشف الغطاء، جعفر بن خضر؛ (ط - الحدیثة)، ج4، ص: 287؛ الجهاد ینقسم، من جهة اختلاف متعلّقاته، إلى أقسام خمسة: أحدها: الجِهاد لِحِفظ بَیضة الإسلام
[3] . جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام؛ محمد حسن نجفی؛ دار إحیاء التراث العربی، بیروت؛ ج21، ص: 14
[4] . النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى؛ شیخ طوسی؛ دار الکتاب العربی، بیروت؛ ص: 290
[5] . جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام؛ محمد حسن نجفی؛ دار إحیاء التراث العربی، بیروت؛ ج21، ص: 15
[6] . جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام؛ محمد حسن نجفی؛ دار إحیاء التراث العربی، بیروت؛ ج21، ص: 16
[7] . شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام؛ محقق حلی، جعفر بن حسن مؤسسه اسماعیلیان، قم ، ج1، ص: 280
[8] . الصحیفة السجادیة؛ دفتر نشر الهادى - قم، ص126
[9] . تهذیب الأحکام طوسى، محمد بن الحسن، (تحقیق خرسان) ؛ دار الکتب الإسلامیه - تهران، ج6 ؛ ص126؛ وسائل الشیعةإلى تحصیل مسائل الشریعة؛ شیخ حر عاملى، مؤسسة آل البیت علیهم السلام؛ قم،ج15؛ص31؛ح 19945