vasael.ir

به گزارش خبرنگار سرویس حقوق پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل، آیت الله محمد یزدی در هجدهم مهر ماه 1394 در جلسه پانزدهم درس خارج فقه دیات در ابتدا نظرات فقها درباره پرداخت دیه قتل خطایی را بررسی نمود و ادله این حکم را در مذهب عامه و شیعه برشمرد و و در پایان  روایت سلمة بن کهیل را به عنوان دلیل پذیرفت.

وی در ادامه افزود: بعضی از بستگان پدری مانند صغار یعنی افرادی که به سن بلوغ نرسیده اند، مجانین و فقرا اگر چه عاقله به حساب می آیند ولی از پرداخت دیه معاف هستند البته مراد از فقیر فردی است که توانایی مالی را در زمان پرداخت دیه نداشته باشد نه زمان تعلق دیه یعنی اگر در سال دوم یا سوم توانایی پرداخت داشت باید بپردازد گر چه در سال اول فقیر باشد.

آیت الله یزدی گفت: نمی توان با نقطه ضعف اعتقادی در یک راوی تمام روایات او را ضعیف شمرد بله روایاتی که در زمان ضعف اعتقادی مانند بتری بودن یا واقفی بودن از این راوی نقل شده باشد مورد قبول نیست ولی روایاتی که در زمان استقامت راوی نقل شده است می تواند مورد قبول باشد.

متن این جلسه در ذیل ارائه می گردد.

مقدمه

در جلسه گذشته بیان شد دیه قتل و جراحات وارده خطایی به عهده عاقله است و اولین گروه از عاقله عصبه می باشد، در تفسیر عصبه بین فقها اختلاف است؛

1ـ عده ای از فقها تمام وارثین قاتل را عصبه می دانند چه وارثین مذکر چه مؤنث.

2ـ گروه دیگری از فقها تمام بستگان ذکور پدری و بستگان مادری را عصبه می دانند.

3ـ بعضی از فقها دوثلث دیه را به عهده بستگان پدری و یک ثلث آن را به عهده بستگان مادری می دانند.

4ـ صاحب شرائع عصبه را به بستگان ذکور پدری تفسیر کرده است.

مستثنیات از عاقله

این افراد اگر چه عاقله به حساب می آیند ولی از پرداخت دیه معاف هستند؛ صغار یعنی افرادی که به سن بلوغ نرسیده اند، مجانین و فقرا؛ مراد از فقر عدم توانایی مالی در زمان پرداخت دیه است نه زمان تعلق دیه یعنی اگر دیه را قسط بندی کردند و در سال دوم یا سوم توانایی پرداخت داشت باید بپردازد گر چه در سال اول فقیر باشد.

مستند تعلق دیه به عاقله

چند دلیل برای این مسئله ذکر شده است

1ـ کلام رسول الله (ص) که در مدارک اهل سنت آمده است

2ـ اجماع مسلمین      

3ـ روایت سلمة بن کهیل از امیرالمؤمنین(ع)

روایت سلمة بن کهیل

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ قَالَ: أُتِیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع بِرَجُلٍ قَدْ قَتَلَ رَجُلًا خَطَأً- فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع مَنْ عَشِیرَتُکَ وَ قَرَابَتُکَ- فَقَالَ مَا لِی بِهَذَا الْبَلَدِ عَشِیرَةٌ وَ لَا قَرَابَةٌ- قَالَ فَقَالَ فَمِنْ أَیِّ الْبُلْدَانِ أَنْتَ- قَالَ أَنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْمَوْصِلِ وُلِدْتُ بِهَا- وَ لِی بِهَا قَرَابَةٌ وَ أَهْلُ بَیْتٍ- قَالَ فَسَأَلَ عَنْهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع- فَلَمْ یَجِدْ لَهُ بِالْکُوفَةِ قَرَابَةً وَ لَا عَشِیرَةً- قَالَ فَکَتَبَ إِلَى عَامِلِهِ عَلَى الْمَوْصِلِ- أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ وَ حِلْیَتُهُ کَذَا وَ کَذَا- قَتَلَ رَجُلًا مِنَ الْمُسْلِمِینَ خَطَأً- فَذَکَرَ أَنَّهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْمَوْصِلِ- وَ أَنَّ لَهُ بِهَا قَرَابَةً وَ أَهْلَ بَیْتٍ- وَ قَدْ بَعَثْتُ بِهِ إِلَیْکَ مَعَ رَسُولِی فُلَانٍ وَ حِلْیَتُهُ کَذَا وَ کَذَا- فَإِذَا وَرَدَ عَلَیْکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ قَرَأْتَ کِتَابِی- فَافْحَصْ عَنْ أَمْرِهِ وَ سَلْ عَنْ قَرَابَتِهِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ- فَإِنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْمَوْصِلِ مِمَّنْ وُلِدَ بِهَا- وَ أَصَبْتَ لَهُ  قَرَابَةً مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَاجْمَعْهُمْ إِلَیْکَ- ثُمَّ انْظُرْ فَإِنْ کَانَ رَجُلٌ مِنْهُمْ یَرِثُهُ لَهُ سَهْمٌ فِی الْکِتَابِ- لَا یَحْجُبُهُ عَنْ مِیرَاثِهِ أَحَدٌ مِنْ قَرَابَتِهِ فَأَلْزِمْهُ الدِّیَةَ وَ خُذْهُ بِهَا نُجُوماً فِی ثَلَاثِ سِنِینَ- فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنْ قَرَابَتِهِ أَحَدٌ لَهُ سَهْمٌ فِی الْکِتَابِ- وَ کَانُوا قَرَابَتَهُ سَوَاءً فِی النَّسَبِ- وَ کَانَ لَهُ قَرَابَةٌ مِنْ قِبَلِ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ سَوَاءً فِی النَّسَبِ- فَفُضَّ الدِّیَةَ عَلَى قَرَابَتِهِ مِنْ قِبَلِ أَبِیهِ- وَ عَلَى قَرَابَتِهِ مِنْ قِبَلِ أُمِّهِ مِنَ الرِّجَالِ الْمُدْرِکِینَ الْمُسْلِمِینَ- ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى قَرَابَتِهِ مِنْ قِبَلِ أَبِیهِ ثُلُثَیِ الدِّیَةِ- وَ اجْعَلْ عَلَى قَرَابَتِهِ مِنْ قِبَلِ أُمِّهِ ثُلُثَ الدِّیَةِ- وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ قَرَابَةٌ مِنْ قِبَلِ أَبِیهِ- فَفُضَّ الدِّیَةَ عَلَى قَرَابَتِهِ مِنْ قِبَلِ أُمِّهِ- مِنَ الرِّجَالِ الْمُدْرِکِینَ الْمُسْلِمِینَ- ثُمَّ خُذْهُمْ بِهَا وَ اسْتَأْدِهِمُ الدِّیَةَ فِی ثَلَاثِ سِنِینَ- وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ قَرَابَةٌ مِنْ قِبَلِ أَبِیهِ- وَ لَا قَرَابَةٌ مِنْ قِبَلِ أُمِّهِ- فَفُضَّ الدِّیَةَ عَلَى أَهْلِ الْمَوْصِلِ مِمَّنْ وُلِدَ وَ نَشَأَ بِهَا- وَ لَا تُدْخِلَنَّ فِیهِمْ غَیْرَهُمْ مِنْ أَهْلِ الْبَلَدِ- ثُمَّ اسْتَأْدِ ذَلِکَ مِنْهُمْ فِی ثَلَاثِ سِنِینَ- فِی کُلِّ سَنَةٍ نَجْماً حَتَّى تَسْتَوْفِیَهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ- فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ قَرَابَةٌ مِنْ أَهْلِ الْمَوْصِلِ- وَ لَمْ یَکُنْ مِنْ أَهْلِهَا وَ کَانَ مُبْطِلًا (فِی دَعْوَاهُ) فَرُدَّهُ إِلَیَّ مَعَ رَسُولِی فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ إِنْ شَاءَ اللَّهُ- فَأَنَا وَلِیُّهُ وَ الْمُؤَدِّی عَنْهُ- وَ لَا أُبْطِلُ دَمَ امْرِئٍ مُسْلِمٍ (1)        

توضیح روایت

فردی به خدمت امیرالمؤمنین علی(ع) آمد و اعتراف به قتل خطایی یک نفر کرد، حضرت از اقوام و محل سکونت او پرسید؟ قاتل در جواب گفت اهل موصل است و در کوفه اقوامی ندارد، حضرت او را به همراه یک مأمور به موصل نزد نماینده خویش فرستاد و در نامه ای از نماینده خویش صدق گفتار قاتل را جویا شد، حضرت در ادامۀ روایت احکام مربوط به قتل خطایی را برشمرد و مراحلی را برای پرداخت عاقله بیان فرمود، وجود این مراحل متعدد در این روایت موجب اختلاف فقها در دیه قتل خطایی شده است.

این بحث رجالی در این روایت مطرح می شود که آیا امکان تقطیع یک روایت وجود دارد؟ یعنی فقط یک قسمت از روایت را أخذ کند و قسمت های دیگر را رها کند، در این روایت نیز فقها قسمتی از روایت را أخذ نمودند و توجه به قسمت های دیگر ننمودند. اگر تقطیع جایز باشد نظر فقها درست است و الا باید با توجه به ادامه روایت فتوی داد.

نقد ادله مذکور

نقد دلیل اول

اما روایت پیامبر(ص) که در منابع عامه آمده است مورد قبول نیست زیرا مدرک این خبر در روایات ما معلوم نیست.

نقد دلیل دوم

اجماع مسلمین نیز نمی تواند دلیل معتبری باشد زیرا این اجماع مدرکی است و اجماع در صورتی حجت است که به زمان معصوم برسد و مستند به دلیلی نباشد.

نقد دلیل سوم

صاحب شرائع این روایت را به جهت سلمة بن کهیل  ضعیف می داند زیرا در منابع رجالی این فرد بتری خوانده شده است؛ البته دو نکته در این بین وجود دارد:

نکته اول

بتری به چه معناست؟ در رجال کشی (2) در مورد این اصطلاح این توضیح آمده است:

«وَ الْبُتْرِیَّةُ هُمْ أَصْحَابُ کَثِیرٍ النَّوَّاءِ، وَ الْحَسَنِ بْنِ صَالِحِ بْنِ حَیٍّ، وَ سَالِمِ بْنِ أَبِی حَفْصَةَ، وَ الْحَکَمِ بْنِ عُتَیْبَةَ، وَ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ، وَ أَبُو الْمِقْدَامِ ثَابِتٍ الْحَدَّادِ، وَ هُمُ الَّذِینَ دَعَوْا إِلَى وَلَایَةِ عَلِیٍّ (ع) ثُمَّ خَلَطُوهَا بِوَلَایَةِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ یَثْبُتُونَ لَهُمَا إِمَامَتَهُمَا، وَ یَنْتَقِصُونَ عُثْمَانَ وَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرَ، وَ یَرَوْنَ الْخُرُوجَ مَعَ بُطُونِ وُلْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ یَذْهَبُونَ فِی ذَلِکَ إِلَى الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ، وَ یُثْبِتُونَ لِکُلِّ مَنْ خَرَجَ مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ (ع) عِنْدَ خُرُوجِهِ الْإِمَامَةَ»

بتری ها گروهی بودند که در ابتدا ولایت علی (ع) را پذیرفتند ولی در ادامه ابوبکر و عمر را به عنوان امام برگزیدند ولی عثمان و طلحه و زبیر را نپذیرفتند و معتقد هستند امامت در ادامه به نسل علی (ع) تعلق دارد.

نکته دوم

در صورتی که راوی از نظر اعتقادی دچار مشکلی شود آیا تمام روایات او ضعیف می شود؟ در جواب باید گفت نمی توان به طور کلی این را پذیرفت بله روایاتی که در زمان ضعف اعتقادی مانند بتری بودن یا واقفی بودن از این راوی نقل شده باشد مورد قبول نیست ولی روایاتی که در زمان استقامت راوی نقل شده است می تواند مورد قبول باشد، با توجه به این نکته این روایت را می توانیم بپذیریم.

نتیجه بحث

در قتل خطایی دیه به عهده بستگان پدری است و این دیه در سه قسمت و در طول سه سال باید پرداخت شود و مستند این حکم روایت سلمة بن کهیل است که مورد قبول و پذیرش است و در صورتی که فرد یا گروهی بخواهد این دیه را تبرعاً بپردازد مورد قبول است و این نکته جوابی است بر غیر عادلانه خواندن پرداخت دیه توسط عاقله و این حکم نوعی اعانه و کمک به دیگران است و تشکیل کمیته کمک به زندانیان نیز مؤید این مطلب است. 907/س

پاورقی

1ـ وسائل الشیعة، ج‌29، ص: 393‌و392

2ـ رجال الکشی؛ ص: 233