به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل در دو یادداشت به بررسی مسأله برون گرایی در اقتصاد مقاومتی پرداخته می شود. یادداشت حاضر ابتدا به مسأله برون گرایی در اقتصاد از منظر آیات و روایات و سپس فرمایشات مقام معظم رهبری می پردازد و سپس در یادداشت دوم وضعیت فعلی ایران و الزامات تحقق برون گرایی در اقتصاد مقاومتی را مورد واکاوی قرار می گیرد.
تعریف
برون گرایی به معنی بهره برداری حداکثری از فرصت های موجود در جهان خارج به منظور پیش‌برد اهداف اقتصاد ملّی است. فرصت های موجود در خارج از کشور می تواند زمینه های انتقال دانش فنی به ایران ، جذب سرمایه های خارجی و صادرات جهت استفاده از بازار مصرف سایر کشورها را فراهم کند. بنابراین اقتصاد مقاومتی رویکردی انعطاف پذیر و فرصت ساز خواهد داشت. در عین حال، حفظ استقلال اقتصادی و افزایش قدرت اقتصادی، معیار اصلی تعامل اقتصادی با سایر کشورها خواهد بود.
در متن سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی که از سوی رهبر معظم انقلاب به رؤسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ شد، به مسأله برون گرایی اقتصاد، نگاه ویژه ای شده است. در مقدمه این سیاستها آمده است که این سیاست ها رویکردی درون زا و برون گرا دارند. همچنین در بندهای دو1، شش2، ده3، یازده4، دوازده5، سیزده6، چهارده7، پانزده8 و بیست و دو9 سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، به مسأله برون گرایی اقتصاد، توجه شده است.
برون گرایی در آینه آیات و روایات
در اقتصاد مقاومتی که بر پایه مبانی و اصول اسلامی بنا می شود ، حفظ حاکمیت اسلام در تعیین شکل و مقدار روابط اقتصادی با دیگر کشورها و ملت ها بسیار مهم و حائز اهمیت است. جامعه‌اى که خواهان استقلال و آزادى خویش است باید ضمن ایجاد فرصت های جدید در روابط خود با سایر کشورها، رشته‌هاى وابستگى خود به بیگانگان را بگسلد تا از خطرات تهدید کننده وابستگى ایمن‌گردد و به پیش برد اهداف اقتصادی خود کمک کند.
در آیاتی از قرآن کریم اصولی برای نحوه ارتباط کشورهای اسلامی با سایر کشورها بیان شده است که به برخی از آنان اشاره خواهیم کرد:
اصل لزوم حفظ عزت کشور:
قرآن کریم عزت و برترى را ویژه خداوند و فرستاده وى و مؤمنان مى‌داند.10 براساس آیات 138ـ139 سوره نساء11 وابستگى به کافران و پذیرش سرپرستى آنان، موجب ذلّت و عذاب الهى و پذیرفتن ولایت و سرپرستى خداوند و گسستن از ولایت غیر او سبب عزّت فرد و جامعه مى‌شود12. قرآن براى تأمین عزت و سربلندى مسلمانان و برترى آنان بر کافران و حفظ و صیانت این موقعیت، مؤمنان را موظف مى‌کند تا از هر کارى که موجب سلطه و سیطره کافران گشته و مسلمانان را به وابستگى مى‌کشاند دورى کنند.13
اصل عدم تسلط کافران بر مسلمانان :
بر اساس آیه 141 سوره نساء14، خداوند کمترین سلطه‌اى را براى کافران بر مؤمنان تشریع نکرده و هرگونه پیمان فرهنگى، سیاسى، اقتصادى و... را که موجب سلطه کافران و وابستگى مسلمانان گردد حرام و باطل شمرده است.15
این آیه که به آیه نفى سبیل نیز شهرت دارد، بیانگر دو جنبه ایجابى و سلبى است: جنبه ایجابى آن بیانگر وظیفه جامعه اسلامى و حاکمان آن در حفظ استقلال و از میان برداشتن زمینه‌هاى وابستگى است و جنبه سلبى آن ناظر به نفى سلطه بیگانگان بر سرنوشت سیاسى-اجتماعى مسلمانان است.16 بر اساس مفاد این آیه، کافران هیچ‌گاه نمى‌توانند بر مسلمانان مسلّط شوند و قاعده نفى سبیل که از این آیه استفاده می شود بر همه روابط خارجى در زمینه‌هاى گوناگون فرهنگى، سیاسى، اقتصادى و نظامى حاکمیت دارد و همه روابط مسلمانان با سایرین باید بر این پایه استوار باشد و با آن ارزیابى گردد.
اصل عدم اعتماد و تکیه به کافران:
مسلمانان نباید بر ستمگران تکیه و اعتماد کنند: «ولا تَرکَنوا اِلَى الَّذینَ ظَـلَموا فَتَمَسَّکُمُ النّارُ...»17
یکی از شکل های تکیه و اعتماد بر ستمگران در وابستگى های مادی و اقتصادی است که نتیجه‌اى جز اسارت و استثمار و نابودى استقلال کشور به دنبال نخواهد داشت.18
اصل نهى از سرپرستى کافران:
خداوند در قرآن براى حفظ استقلال و آزادى، جوامع اسلامى را از پذیرش ولایت و سرپرستى کافران نهى فرموده است19، زیرا ولایت و سرپرستى کافران موجب دخالت و تصرّف آنان در شئون مسلمانان و زمینه خروج مسلمانان از مسیر حق و وابستگى آنان به کافران مى‌شود20، ازاین‌رو قرآن کریم در خطابهاى گوناگون از پیامبر و مسلمانان خواسته تا از خواهشها و تمایلات دشمنانِ دین خدا پیروى نکنند21 و درباره تلاش کفرپیشگان براى واداشتن جامعه اسلامى به پیروى از خود هشدار مى‌دهد22 و حفظ استقلال را در بى‌اعتنایى به خشنودى کافران در پیروى از آنان مى‌داند.23
اصل تحریم رابطه دوستانه و صمیمى با کافران:
در آیاتى از قرآن مسلمانان از دوستى با اهل کتاب و کافران ـ‌که زمینه‌ساز سلطه و حاکمیت آنان و نفى استقلال اقتصادی مسلمانان است‌ـ برحذر داشته شده‌اند. 24 همچنین کافران و بیگانگان نباید محرم اسرار مسلمانان قرار گیرند، زیرا دوستى و اعتماد و وابستگى به بیگانگان موجب نابودى خرد مسلمانان مى‌شود.25
فرمایشات مقام معظم رهبری
بازارهای جهانی متعلق به ماست
گفتیم اقتصاد ما درون‌زا و برون‌گرا است؛ ما از درون باید رشد کنیم و بجوشیم و افزایش پیدا کنیم، امّا بایستی نگاه به بیرون داشته باشیم؛ بازارهای جهانی متعلّق به ما است، باید بتوانیم با همّت خود و با ابتکار خود، در این بازارها حضور پیدا کنیم و این حضور بدون حمایت دولت امکان‌پذیر نیست؛ که البتّه بخشهای مختلف دولتی در این زمینه میتوانند سهم داشته باشند.26
نگاه به بیرون
نگاه دوّم به اقتصاد کشور نگاه به پیشرفت اقتصاد با استفاده از کمک بیرون از مرزها است؛ میگوید سیاست خارجی‌مان را تغییر بدهیم تا اقتصاد ما درست بشود، با فلان مستکبر کنار بیاییم تا اقتصاد رونق پیدا کند، تحمیل قدرتهای مستکبر را در بخشهای گوناگون و مسائل گوناگون بپذیریم تا اقتصادمان رونق پیدا کند؛ این هم نگاه دوّم است. امروز شرایط کشور به ما نشان داده است که این نگاه دوّم یک نگاه کاملاً غلط و عقیم و بی‌فایده است. همین تحریمهایی که امروز علیه ملّت ایران اعمال میشود، دلیل محکم و متقنی است بر غلط بودن این نگاه؛ یعنی شما وقتی که به امید قدرتهای خارجی نشستید تا آنها بیایند اقتصاد شما را رونق بدهند و با زیر بار آنها رفتن، اقتصاد را رونق بدهید، آنها به حدّ کم قانع نیستند. وقتی که شما نگاه میکنید به بیرون، مواجه میشوید با یک مسئله‌ای مثل کاهش قیمت نفت؛ ناگهان قدرتهای مستکبر با همراهی ایادی منطقه‌ای خودشان متأسّفانه به این نتیجه میرسند که قیمت نفت را به نصف و گاهی کمتر از نصف برسانند؛ شما مواجه میشوید با یک چنین مشکلی؛ وقتی نگاه به بیرون باشد، این است. وقتی شما نگاه به درون کردید، دیگر این‌جور نیست. امروز خارجی‌ها و رؤسای قدرتهای مستکبر میخواهند همین نگاه دوّم را در مردم ما تقویّت کنند .27
تعامل با اقتدار با دنیا
(اقتصاد مقاومتی) برون‌گرا است؛ با اقتصادهای جهانی تعامل دارد، با اقتصادهای کشورهای دیگر با قدرت مواجه میشود.28
حمایت همه جانبه از صادرات کالا
در بند ده سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی که توسط مقام معظم رهبری به به رؤسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ شد، آمده است:
حمایت همه‌جانبه هدفمند از صادرات کالاها و خدمات به تناسب ارزش افزوده و با خالص ارزآوری مثبت از طریق:
- تسهیل مقررات و گسترش مشوق‌های لازم.
- گسترش خدمات تجارت خارجی و ترانزیت و زیرساخت‌های مورد نیاز.
- تشویق سرمایه گذاری خارجی برای صادرات.
- برنامه‌ریزی تولید ملی متناسب با نیازهای صادراتی، شکل‌دهی بازارهای جدید، و تنوع بخشی پیوندهای اقتصادی با کشورها به ویژه با کشورهای منطقه.
- استفاده از ساز و کار مبادلات تهاتری برای تسهیل مبادلات در صورت نیاز.
- ایجاد ثبات رویه و مقررات در مورد صادرات با هدف گسترش پایدار سهم ایران در بازارهای هدف.
توسعه حوزه عمل مناطق آزاد و ویژه اقتصادی
در بند یازده سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی که توسط مقام معظم رهبری به به رؤسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ شد، آمده است:
توسعه حوزه عمل مناطق آزاد و ویژه‌ی اقتصادی کشور به منظور انتقال فناوری‌های پیشرفته، گسترش و تسهیل تولید، صادرات کالا و خدمات و تأمین نیازهای ضروری و منابع مالی از خارج.
پی نوشت:
1. پیشتازی اقتصاد دانش بنیان، پیاده‌سازی و اجرای نقشه جامع علمی کشور و ساماندهی نظام ملی نوآوری به منظور ارتقاء جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانش‌بنیان در منطقه.
2. افزایش تولید داخلی نهاده‌ها و کالاهای اساسی (بویژه در اقلام وارداتی)، و اولویت دادن به تولید محصولات و خدمات راهبردی و ایجاد تنوع در مبادی تأمین کالاهای وارداتی با هدف کاهش وابستگی به کشورهای محدود و خاص.
3. حمایت همه‌جانبه هدفمند از صادرات کالاها و خدمات به تناسب ارزش افزوده و با خالص ارزآوری مثبت از طریق:
- تسهیل مقررات و گسترش مشوق‌های لازم.
- گسترش خدمات تجارت خارجی و ترانزیت و زیرساخت‌های مورد نیاز.
- تشویق سرمایه گذاری خارجی برای صادرات.
- برنامه‌ریزی تولید ملی متناسب با نیازهای صادراتی، شکل‌دهی بازارهای جدید، و تنوع بخشی پیوندهای اقتصادی با کشورها به ویژه با کشورهای منطقه.
- استفاده از ساز و کار مبادلات تهاتری برای تسهیل مبادلات در صورت نیاز.
- ایجاد ثبات رویه و مقررات در مورد صادرات با هدف گسترش پایدار سهم ایران در بازارهای هدف.
4. توسعه حوزه عمل مناطق آزاد و ویژه‌ی اقتصادی کشور به منظور انتقال فناوری‌های پیشرفته، گسترش و تسهیل تولید، صادرات کالا و خدمات و تأمین نیازهای ضروری و منابع مالی از خارج.
5. افزایش قدرت مقاومت و کاهش آسیب‌پذیری اقتصاد کشور از طریق:
- توسعه‌ی پیوندهای راهبردی و گسترش همکاری و مشارکت با کشورهای منطقه و جهان بویژه همسایگان.
- استفاده از دیپلماسی در جهت حمایت از هدف‌های اقتصادی.
- استفاده از ظرفیت‌های سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای.
6. مقابله با ضربه پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق:
- انتخاب مشتریان راهبردی.
- ایجاد تنوع در روش‌های فروش.
- مشارکت دادن بخش خصوصی در فروش.
- افزایش صادرات گاز.
- افزایش صادرات برق.
- افزایش صادرات پتروشیمی.
- افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی.
7. افزایش ذخایر راهبردی نفت وگاز کشور به منظور اثرگذاری در بازار جهانی نفت و گاز و تأکید بر حفظ و توسعه ظرفیت‌های تولید نفت و گاز، بویژه در میادین مشترک.
8. افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز، توسعه تولید کالاهای دارای بازدهی بهینه (براساس شاخص شدت مصرف انرژی) و بالا بردن صادرات برق، محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی با تأکید بر برداشت صیانتی از منابع.
9. دولت مکلف است برای تحقق سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی با هماهنگ‌سازی و بسیج پویای همه‌ی امکانات کشور، اقدامات زیررا معمول دارد:
- شناسایی و بکارگیری ظرفیت‌های علمی، فنی و اقتصادی برای دسترسی به توان آفندی و اقدامات مناسب.
- رصد برنامه‌های تحریم و افزایش هزینه برای دشمن.
- مدیریت مخاطرات اقتصادی از طریق تهیه طرح‌های واکنش هوشمند، فعال، سریع و به هنگام در برابر مخاطرات و اختلال‌های داخلی و خارجی.
10. فاطر/ 1; یونس/ 65; منافقون/ 8
11. بَشِّرِ الْمُنافِقینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَلیماً(138)الَّذینَ یَتَّخِذُونَ الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ أَ یَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمیعاً(139) / سوره نساء
12. طبری، جامع‌البیان، ج4، ص442ـ443; شیخ طبرسی، مجمع‌البیان، ج3، ص193ـ194.
13. جصاص، احکام‌القرآن، ج2، ص406ـ410
14. «ولَن یَجعَلَ اللّهُ لِلکـفِرینَ عَلَى المُؤمِنینَ سَبیلا» هرگز خداوند براى کافران راه تسلط بر اهل ایمان را باز نگذاشته است.
15. بجنوردی، القواعد الفقهیه، ج1، ص189ـ190
16. بجنوردی، القواعد الفقهیه، ج1، ص190
17. هود/113
18. مکارم شیرازی، تفسیرنمونه، ج9، ص220ـ221
19. آل‌عمران/28; نساء/ 144; مائده/ 51-57
20. طباطبایی، تفسیر المیزان، ج5، ص368ـ374.
21. مائده/ 49; شورى/ 15
22. «یـاَیُّهَاالَّذینَ ءامَنوا اِن تُطیعوا فَریقـًا مِنَ الَّذینَ اوتُوا الکِتـبَ یَرُدّوکُم بَعدَ ایمـنِکُم کـفِرین» (آل‌عمران/100)
23. بقره/ 145
24. آل‌عمران/118 و نیز نساء/ 144; مائده/51
25. طبری، جامع‌البیان، ج3، ج4، ص80ـ82.
26. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار کارگران گروه صنعتی مپنا 10/2/93
27. بیانات مقام معظم رهبری در حرم مطهر رضوی – 1/1/94
28. بیانات مقام معظم رهبری در حرم مطهر رضوی 1/1/93
حمزه معلی طلبه درس خارج و کارشناس ارشد اقتصاد موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی
702/323/ع