به گزارش خبرنگار سرویس مبانی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله سیداحمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزههای علمیه کشور، جلسه چهارم درس خارج فقه حکومتی خود را 22 شهریور ماه 1395، مصادف با روز عید قربان در مسجد خاتم الانبیاء پردیسان برگزار کرد.
خلاصه درس گذشته:
واژه نظام در لغت مطلق سامان دادن است که در حوزه سیاست معنای خاص از آن یعنی حکومت مراد است.
مقدمات باب انسداد علم به اینجا منتهی میشود که فقهاء به جهت عدم اخلال در نظام، جاری کردن اصل احتیاط را در همه مسائل قبول نکرده اند؛ با در نظر گرفتن فروع زیادی که ذیل عنوان حفظ نظام گنجانده میشود، اصل حفظ نظام بدون شک اولین قاعده فقه حکومتی خواهد بود؛ از جمله فروعی که دال بر حفظ نظام اسلامی است جواز فروش اسلحه به دشمن ضعیف برای از بین بردن دشمن قوی میباشد.
خلاصه درس امروز:
1ـ آیت الله خاتمی از امام راحل به عنوان یک فقیه که در عرصه تأسیس نظام اسلامی مقدم بوده است یاد کرد.
2ـ وی به تبیین سه نوع حکومت پرداخت و گفت: قدر متیقن از حکومت، حکومت نوع اول یعنی نظامی که به دنبال اجرای کامل اسلام میباشد.
3ـ نماینده خبرگان رهبری اظهار داشت: اولین دلیل بر وجوب حفظ نظام اسلامی، دلیل عقل است. این دلیل به ما میگوید با نبود یک نظام اسلامی هرج و مرج و قانون جنگل درست خواهد شد؛ امیر المومنین (علیه السلام) فرمودند: شیر درنده بهتر از حاکم ستمگر و حاکم ستمگر بهتر از هرج و مرج است.
متن تقریر درس چهارم در ذیل تقدیم خوانندگان محترم میشود.
عن مولانا ابی عبدالله جعفر الصادق ( علیه السلام) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله): إِذَا بَلَغَکُمْ عَنْ رَجُلٍ حُسْنُ حَالٍ فَانْظُرُوا فِی حُسْنِ عَقْلِهِ فَإِنَّمَا یُجَازَى بِعَقْلِه.[1]
اگر کسانی از خوبی کسی گفتند، شما به عقلش بنگرید که در چه وضعیتی است زیرا هر کس به اندازه عقلش پاداش داده میشود. مرحوم شیخ عبدالکریم حائری یزدی (ره) میفرمود: کسی را که به تبلیغ میفرستم باید عقلش بیشتر از علمش باشد.
بحث در قواعد فقه حکومتی بود. اولین قاعده، قاعده حفظ نظام بود. در جلسه گذشته اثبات کردیم که حفظ نظام یک قاعده است. برای اثبات قاعده حفظ نظام هفت فرع از فروع فقهی را ذکر کردیم تا معلوم شود این قاعده هم مانند قواعد دیگر زیر مجموعهای دارد لذا نام او را قاعده گذاشتیم. لکن چون شیعه مقهور بوده است و حکومت به دست ما نبود از این مباحث دور بودهایم.
بنده وظیفه داریم به پاس احترام و حق امام راحل که بنیانگذار نظام اسلامی ایران بودهاند و به عنوان فردی سیاستمدار در بین عموم شناخته میشوند، بگویم که امام خمینی در عرصه فقه حکومتی در خط مقدم است و باید از او به عنوان یک فقیه جامع الشرائط یاد کرد. لذا قسمتی از سخنان ایشان درباره اهمیت حفظ نظام را بازگو میکنیم.
در صحیفه امام آمده است که امام(ره) فرمودند: باید عرض کنم حکومت، که شعبهاى از ولایت مطلقه رسول اللَّه- صلى اللَّه علیه و آله و سلم- است، یکى از احکام اولیه اسلام است و مقدم بر تمام احکام فرعیه، حتى نماز و روزه و حج است. حاکم می‌تواند مسجد یا منزلى را که در مسیر خیابان است خراب کند و پول منزل را به صاحبش رد کند. حاکم می‌تواند مساجد را در موقع لزوم تعطیل کند و مسجدى که ضِرار باشد، در صورتى که رفع بدون تخریب نشود، خراب کند. حکومت می‌تواند قراردادهاى شرعى را که خود با مردم بسته است، در موقعى که آن قرارداد مخالف مصالح کشور و اسلام باشد، یکجانبه لغو کند. و می‌تواند هر امرى را، چه عبادى و یا غیر عبادى است که جریان آن مخالف مصالح اسلام است، از آن مادامى که چنین است جلوگیرى کند. حکومت می‌تواند از حج که از فرایض مهم الهى است، در مواقعى که مخالف صلاح کشور اسلامى دانست موقتاً جلوگیرى کند.[2] این عبارت یک رجل سیاسی نیست، عبارت یک فقیه متعبد است که فقهش فقه جواهری است.
ما در جلسه گذشته عنوان نظام و ادله قاعده بودن اصل حفظ نظام را بحث کردیم. در ادامه، ادله وجوب حفظ نظام را بحث خواهیم کرد.
مقدمه ادله وجوب حفظ نظام:
درباره ادله وجوب حفظ نظام باید گفت: هر کسی که قائل به وجوب حفظ نظام است؛ تضعیف نظام را حرام میداند. اما اینگونه نیست که هر کس قائل به حرمت تضعیف نظام باشد؛ قائل به وجوب حفظ نظام هم میباشد.
دو مورد داریم.
1ـ کل من یدعو بوجوب حفظ نظام یقول بحرمة تضعیفه
2ـ لیس کل من یقول بحرمة تضعیف النظام یقول بوجوب حفظه
ممکن است کسی بگوید تضعیف نظام حرام است چون فی الجمله اسلام رعایت میشود اما معتقد به تشکیل نظام اسلامی و یا تقویت آن نباشد؛ به دلیل روایاتی که میگوید: هر قیامی قبل از قیام حضرت مهدی (عج) محکوم به شکست است. ما این روایات را به مدت یک ماه بررسی کردیم؛ حاصل بحث یک ماه این شد که ائمه(علیهم السلام) خصوصا امام صادق(علیه السلام) قیامهای عصر خودشان مخصوصا قیامهای نوادگان امام حسن(علیه السلام) را قبول نداشتند؛ زیرا در آن قصد الهی دیده نمیشد؛ لذا برای محکومیت قیام آنها این ادبیات را داشتند. پس هر کس معتقد به وجوب حفظ نظام شد معتقد به حرمت تضعیف نظام نیز میشود.
.
انواع حکومت:
ما سه نوع حکومت داریم:
1ـ حکومتی که کاملا اسلامی است. قانونش اسلامی و مجریان آن مسلمان هستند.
2ـ حکومتی که کاملا غیر اسلامی و در ستیز با اسلام است.
3ـ حکومتی که بخشهائی از اسلام را اجرا میکند اما بخشهای دیگر را یا قبول ندارد و یا قدرت اجرای آن را ندارد.
قدر متیقن حکومتها، حکومت نوع اول است که درصد بالائی از قوانین اسلام را اجرا میکند. اما حکومت نوع دوم گرچه به نام اسلام باشد، غیر اسلامی است. حکومتهای غیر اسلامی را نباید کمک کرد. امام صادق(علیه السلام) فرمود: در ساخت مسجد هم نباید به حکومت غیر اسلامی کمک کرد باید نهی از منکر کرد. در صورت توان و مصلحت عمومی باید این حکومتها را سرنگون کرد. امام حسین(علیه السلام) در محلی نزدیک به کربلا در بین اصحاب خود و اصحاب حر فرمودند: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ) قَالَ: «مَنْ رَأَى سُلْطَانًا جَائِرًا مُسْتَحِلًّا لِحُرَمِ اللَّهِ نَاکِثًا لِعَهْدِ اللَّهِ مُخَالِفًا لِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ) یَعْمَلُ فِی عِبَادِ اللَّهِ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ فَلَمْ یُغَیِّرْ مَا عَلَیْهِ بِفِعْلٍ وَلَا قَوْلٍ کَانَ حَقًّا عَلَى اللَّهِ أَنْ یُدْخِلَهُ مُدْخَلُه» أَلَا وَإِنَّ هَؤُلَاءِ قَدْ لَزِمُوا طَاعَةَ الشَّیْطَانِ وَتَرَکُوا طَاعَةَ الرَّحْمَنِ وَأَظْهَرُوا الْفَسَادَ وَعَطَّلُوا الْحُدُودَ وَاسْتَأْثَرُوا بِالْفَیْءِ وَأَحَلُّوا حَرَامَ اللَّهِ وَحَرَّمُوا حَلَالَهُ، بعد فرمود: من سزاوارترین شخص به تغییر اوضاع غیر اسلامی هستم.[3] بنابراین نوع دوم از حکومتها، حکومت غیر اسلامی است.
نوع سوم از حکومتها بخشی از اسلام را اجرا میکنند و بخش دیگر را اجرا نمیکنند، وظیفه ما مؤمنین این است که به آن مقداری که اسلام رعایت میشود تائید کنیم و آن مقداری که از اسلام اجرا نمیشود، نهی از منکر کنیم.
در این جا یک فرعی است و آن اینکه اگر یقین پیدا کردیم که با رفتن چنین حکومتی، میتوان فرد صالحی را در رأس حکومت قرار داد که اسلام را اجرا کند باید این کار را کرد و الا اگر چنین یقینی نباشد همان حکومتی که توانائی اجرای بخشی از اسلام را دارند باید حفظ شود. سران حکومت پهلوی همه فاسق و فاجر بودند اما مجبور بودند چیزهائی را رعایت کنند اما وقتی متوجه شدند که میتوانند اسلام عزیز را بگیرند این کار را کردند که امام راحل با تمام توان در مقابل آنها ایستاد و بعد از سرنگونی آنها حکومت اسلامی تشکیل داد. امروز قوانین حکومت ما اسلامی است، متصدیان امور حکومت نیز همه مسلمان هستند. قدر متیقن از حکومت، حکومتی است که کاملا قوانین اسلامی را اجرا کند.
ادله وجوب حفظ نظام اسلامی:
برای وجوب حفظ نظام به عقل و قرآن و سنت استدلال شده است. «یستدل علی وجوب حفظ النظام بالعقل و الکتاب و السنه».
دلیل عقلی بر وجوب حفظ نظام اسلامی:
پر واضح است که اگر نظام حفظ نشود هرج و مرج میشود که هرج و مرج از منکرات بدیهی جامعه است و کسی آن را تائید نمیکند. عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَسَدٌ حَطُومٌ خَیْرٌ مِنْ سُلْطَانٍ ظَلُومٍ وَ سُلْطَانٌ ظَلُومٌ خَیْرٌ مِنْ فِتَنٍ تَدُومُ.[4] شیر درنده بهتر از حاکم ستمگر و حاکم ستمگر بهتر از فتنهای است که دوام داشته باشد. در فضای هرج و مرج، هیچ چیزی امنیت ندارد. در این فضا مسائل دینی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی امنیت ندارند.
این دلیل عقلی جزو مستقلات عقلیه است؛ اگر هیچ دلیلی برای وجوب حفظ نظام نداشتیم جز این دلیل عقلی، برای وجوب حفظ نظام اسلامی کافی بود. اگر در جامعه هرج و مرج شود حاکمیت جنگل میشود. هذا هو الدلیل الاول لوجوب حفظ النظام. لکن حکومت، حکومت بشری است و خطا هم دارد. امام علی (علیه السلام) کورکورانه تخلف مسئولین را علنی نمیکرد بلکه ابتدا تخلف گزارش شده را پیگیری میکرد سپس در صورتی که آن تخلف حقیقت داشت آن مسئول را بدون لحاظ هیچ شأنی عزل میکرد و اگر واقعیت غیر از تخلف گزارش شده بود اعاده حیثیت میکرد.
دلیل قرآنی برای وجوب نظام اسلامی مانند آیه 13 سوره شوری که فردا بحث خواهد شد. ضمنا برای مطالعه میتوانید به ج 21 از دائرة المعارف موسوعه فقه اسلامی مراجعه کنید./901/229/ر
پاورقی:
1ـ الکافی، کلینی، (ط - الإسلامیة) ؛ ج1 ؛ ص12؛ کتاب العقل والجهل؛ ح 9
2ـ صحیفه امام، ج20، ص: 452
3ـ تاریخ الطبری؛ طبری، محمّد بن جریر (م 310)، دار التراث بیروت؛ ج 5؛ ص 40؛ الکامل فی التاریخ؛ ابن اثیر(م 630) بیروت دارالکتاب العربی؛ ج 3؛ ص 159؛ احقاق الحق مرحوم شوشتری ج 11 ص 609
4ـ بحار الأنوار؛ علامه مجلسی؛ (ط - بیروت) ؛ ج72 ؛ ص359