به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ حجت الاسلام نورائی در این مقاله به بررسی آیات قرآن کریم به منظور دست یابی و تدوین اصول و بنیان‌های قرآنی محیط زیست و نوع رابطه انسان با آن پرداخته است که در ادامه به بازخوانی بخشی آن می پردازیم.
با افزایش آگاهی‌ِ بشر از عمق‌ِ فجایعِ زیست‌محیطی در دهة 1960 م. به تدریج محیط زیست به یکی از مهم‌ترین مباحث جهانی بدل شده و مساعی عدیدة علمی، فرهنگی، اقتصادی، صنعتی و سیاسی را به خود معطوف ساخته است. ناتوانی از حل این بحران، برخی اندیشمندان را واداشت تا راه حل‌هایی معنوی اخلاقی را برای این مشکل بیابند و به ادیان توحیدی به ویژه اسلام و آموزه‌های قرآن کریم چشم بدوزند
قرآن کریم آخرین متن مقدس و معتبر الهی است که بنا بر جامعیت و جاودانگی‌اش امور اثرگذار بر سعادت دنیوی و اخروی انسان، از جمله محیط زیست، غفلت نکرده به صورت مستقیم و غیر مستقیم رهنمودهای لازم را دربارة آن بیان کرده است.
مباحث زیست محیطی‌ِ قرآن کریم در دو دسته جای می‌گیرد:
دسته نخست - مبانی نظری است که نگرش ویژة قرآن را به طبیعت بازگو می‌نماید؛ مانند مفاد آیاتی که بیانگر مسخّر بودن طبیعت برای انسان است.
دسته دوم - اصول و قواعدی عملی است که تعیین‌کنندة بایدها و نبایدهای رفتار زیست‌محیطی در سه سطح فرد، جامعه و حکومت است؛ مانند آیاتی که انسان‌ها را از نابودی و تباهی زمین بر حذر می‌دارد و به آنان فرمان می‌دهد تا به آبادانی آن همت گمارند.
جهان‌بینی قرآن به معنای نوع برداشت و طرز تفکر قرآن کریم دربارة جهان و هستی است. بخشی از این جهان‌بینی معطوف به محیط زیست و ابعاد مختلف آن است. تبیین اصول جهان‌بینی قرآن دربارة محیط زیست امری بایسته و پراهمیت است؛ زیرا این اصول نه تنها فرهنگ زیست‌محیطی را تعریف می‌کند و رفتار جامعة مسلمان و نیز نهاد حاکمیت اسلامی را قاعده‌مند می‌سازد، بلکه استوارترین تکیه‌گاه فکری در رویارویی با فرهنگ بیگانه به شمار می‌رود. ناآگاهی از این اصول باعث رخنة باورهای غیر اسلامی می‌گردد که چه بسا به دلیل تعارض با آموزه‌های اسلام، مشکلاتی را برای جامعة مسلمان پدید آوَرَد.
اصول مهم جهان‌بینی زیست‌محیطی قرآن کریم عبارتند از: هدفمندی محیط زیست، توازن، تعادل و تناسب محیط زیست، زیبایی‌شناسی طبیعت، تنوع زیستی و تسخیر محیط زیست برای انسان
اصول جهان‌بینی قرآنی محیط زیست
الف) هدفمندی محیط زیست
هرچند بسیاری از مکاتب و نظام‌های فکری کوشیده‌اند به این‌گونه پرسش‌ها پاسخ دهند، به پاسخی واقعی نرسیده‌اند؛ زیرا پاسخ صحیح بدون تکیه بر وحی ناشدنی است و نتایجی نادرست به دست می‌دهد.
از نظر قرآن کریم آفرینش جهان هستی و مظاهر گوناگون آن هدف‌دار است. (ر.ک: احقاف/ 3؛ روم/ 8 ؛ تغابن/ 3؛ انعام/ 73؛ دخان/ 39؛ یونس/ 7؛ دخان/ 38؛ انبیاء/ 16). از دید قرآن کریم و روایات اسلامی اهداف آفرینش در طول یکدیگر قرار دارند نه در عرض هم. از این رو می‌توان برخی از این اهداف را هدف متوسط و پاره‌ای را اهداف عالی دانست. اهداف میانی نیز زمینه‌ساز تحقق هدف برتر و نهایی است.
آنچه در این مقاله نویسنده بدان می پردازد پرسش از فایدة پدیده‌ها و موجودات آفرینش است؛ برای مثال هنگامی که سؤال می‌شود، هدف آفرینش محیط زیست چیست؟ مراد این است که فایده و کارکرد اجزا و عناصر محیط زیست چیست و این پدیده‌ها به چه کار می‌آیند؟
بهره‌رسانی و خدمت به انسان
بهره‌رسانی به انسان یکی از اهداف آفرینش هستی ذکر شده است. قرآن کریم گاه با تعابیری کلی و گاه با ذکر نام برخی مخلوقات، آن‌ها را در خدمت انسان معرفی می‌کند: اوست آن که آفرید برای شما جمیع آنچه در زمین است.(بقره/ 29)
به کارگیری تعابیری مانند «لکم» در آیات پیش‌گفته، بیانگر این حقیقت است که مواهب طبیعی، بدون در نظر گرفتن تفاوت‌های دینی و جغرافیایی و نژادی‌ِ جوامع مختلف، برای تمام انسان‌هاست. گویی رسالت این موجودات آن است که در خدمت انسان باشند. از این روست که تعالیم اسلام و نیز دستورات فقهی، همسو با تعمیمِ حق بهره‌گیری از مواهب طبیعت، برای همة افراد جامعه تنظیم و تدوین گردیده .
همان گونه که مقام معظم رهبری در پیام به اولین همایش حقوق محیط زیست یادآور شدند:
در حقیقت، «هدف متعالی اسلام، برخوردار ساختن همة نسل‌ها از نعمت‌های الهی و ایجاد جامعة سالم و به دور از فاصلة طبقاتی و مستعد برای رشد و شکوفایی است و الزامات شرعی را برای حفظ تعادل و توازن در استفاده از مواهب طبیعی، با پرهیز از زیاده‌روی و تعبد به عدم اضرار به غیر فراهم آورده است».
یادآوری این نکته ضروری است که نگرش بهره‌رسانی طبیعت به انسان، مخصوص اندیشة اسلامی نیست. دو ویژگی، نگرش مکتب اسلام را در این عرصه متمایز می‌سازد: خدمت رسانی طبیعت به انسان، هدف نهایی نیست بلکه هدفی میانی و زمینه‌ساز تحقق اهداف والاتر مانند تحقق توحید و نیل آدمی به مراتب والای کمال و سعادت است، در حالی که در نگرش مکاتب غیر اسلامی، خدمت‌رسانی‌ِ طبیعت به انسان، هدفی نهایی است، با اصالتی ویژه. دومین تمایز نگرش اسلامی، برجسته بودن توحید و تأکید بر قدرت و خواست خداوند متعال در بهره‌رسانی طبیعت به انسان است، در حالی که مکاتب غیر اسلامی به این حقیقتِ متعالی کاملاً بی‌توجه است.
سخن گران‌سنگ امیرالمؤمنین حضرت علی( دربارة خدمت‌رسانی طبیعت به انسان بس گویاست:
یاران بدانید زمینی که شما را بر پشت خود می‌برد و آسمانی که بر شما سایه می‌گسترد، پروردگار شما را فرمانبردارند و برکت آن دو بر شما نه از راه دلسوزی است و نه به خاطر جستن نزدیکی و نه به امید خیری است که از شما دارند، بلکه به سود شما مأمور شدند و گردن نهادند و برای مصلحت شما برپاشان داشتند و ایستادند.( نهج البلاغه: خطبة 143)
تحقّق توحید و شئون مختلف آن
توحید پایة اعتقادات اسلامی و به معنای یکتا دانستن مبدأ هستی یعنی خداست و گویای این حقیقت که تمام هستی را خداوند متعال آفریده است و استمرار حیات و کنترل و نگهداری آن نیز بر عهدة اوست.
توحید، اساسی‌ترین مفهوم قرآنی، نمایانگر هدف نهایی آفرینش جهان و انسان است. از این رو در برخی آیات، ضمن توجه به ابعاد گوناگون توحید، بر تحقق شئون مختلف آن تأکید شده است: خدا همان کسی است که هفت آسمان و همانند آن‌ها، هفت زمین را آفرید. فرمان [خدا] در میان آن‌ها فرود می‌آید تا بدانید که خدا بر هر چیزی تواناست و به راستی دانش وی هر چیزی را در بر گرفته است. (طلاق/ 12)
آیه بیانگر این نکته است که جهان آفریده شده است تا انسان با خدا آشنا شود و به بینش توحیدی دست یابد، هم‌چنان که در آیة دیگر، پرهیز از شرک عملی، نتیجة آگاهی از هدف آفرینش دانسته شده است: همان [خدایی] که زمین را برای شما فرشی [گسترده]، و آسمان را بنایی [افراشته] قرار داد و از آسمان آبی فرود آورد که بدان میوه‌ها را روزی شما ساخت. پس برای او همتایانی قرار ندهید، در حالی که خود می‌دانید. (بقره/ 22)
شهید ثانی با استناد به آیة مذکور کسب آگاهی و علم، به ویژه علم به توحید را علت اصلی آفرینش هستی شناسانده و آن را مایة سربلندی و مباهات دانسته است نیز توحید را هدف اساسی خلقت می‌داند و می‌نگارد:
نگاه توحیدی‌ِ انسان، رابطة سه‌گانة او با خدا و جامعه و محیط زیست را کمال می‌بخشد. در پرتو اعتقاد به توحید است که مظاهر گوناگون محیط زیست مانند کوه، دشت، دریا به صورت اجزای منسجم یک حقیقت جلوه می‌کند و همگی تجلی‌گاه جمال و جلال خداوند می‌گردد. این نوع نگرش که نویسنده آن را «نگرش آیه‌ای» می‌نامد، مهم‌ترین تفاوت نگاه اسلامی به محیط زیست در مقایسه با نگاه‌های دیگر است. نگرش آیه‌ای به پدیده‌های طبیعت، انسان را به اساسی‌ترین حقیقت هستی یعنی توحید رهنمون می‌گردد.
معنای لغوی «آیه» شگفتی، قصد، مکث و انتظار و نشانه است. کاربرد قرآنی این واژه، مفهوم علامت و نشانه را برمی‌تابد.
دانشمندان اسلامی با الهام از آیة 53 سورة مبارکة فصلت، «آیه» را به دو نوع انفسی و آفاقی تقسیم کرده‌اند. مراد از آیات انفسی، ظرایف آفرینش انسان و حکمت‌های نهفته در آن است و مقصود از آیات آفاقی، نشانه‌های خداست که در بیرون از وجود انسان و در تدبیر نظام هستی نمایان حقیقت این است که مشاهدة غیر متفکرانة آیات آفاقی بینشی توحیدی را به ارمغان نمی‌آورد و چه بسیارند افرادی که با وجود مطالعة دقیق جهان به سبب نداشتن نگرش آیه‌ای، از خالق جهان بی‌خبر مانده‌اند: ؛ و چه بسیار نشانه‌ها در آسمان‌ها و زمین است که بر آن‌ها می‌گذرند در حالی که از آن‌ها روی برمی‌گردانند.(یوسف/ 102)
مولی الموحدین، امام علی در این باره می‌فرمایند: اگر مردم در عظمت قدرت و بزرگی نعمت و بخشش خداوند درنگ نموده و نیک می‌اندیشیدند، بی‌تردید به راه درست و استوار الهی باز می‌گشتند و از عذاب و آتش سوزنده پروا می نمودند، ولیکن دل‌ها بیمار و ناتوانند و دیدگانِ بصیرت و بینایی سخت معیوب است. ( نهج البلاغه: 2/115)
ب. توازن محیط زیست
توازن محیط زیست یکی از مسائل مهمِ زیست‌محیطی است و به معنای تعادل و تناسب موجودات، شرایط و مناسباتی است که در طبیعت شکل می‌گیرد و با تضمین حیات هرگونه جانداری، امکان بهره‌برداری حداکثری از آن را فراهم می‌سازد. بر این اساس شمار‌ِ هر پدیده کاملاً محاسبه شده و میان اجزای آن تعادل و تناسب لازم پیش‌بینی گردیده است، همان‌گونه که این تناسب، میان پدیده‌های گوناگون طبیعت نیز یافت می‌گردد.
تعابیر گونه‌گون قرآنی مانند «قَدَر»، «تسویه» و «موزون» بیانگر تناسب زیست‌محیطی است. در ادامه این واژه‌ها و آیات مرتبط با آن را بررسی می‌کنیم.
تعبیر قرآنی «قَدَر» و توازن زیستی
واژة قرآنی «قدَر» اسم مصدر و بیانگر کمّیت و کیفیت هر چیز است. کاربرد این واژه و مشتقات گوناگون آن در آیاتی که از آفرینش هستی سخن می‌گوید، از وجود اصل توازن حکایت دارد.
توضیح بیشتر اینکه بر اساس آیات قرآن، خداوند متعال آفرینندة تمام پدیده‌ها و اشیاست: خدا آفریدگار هر چیزی است(زمر/ 62 ؛ نیز ر.ک: رعد/ 16؛ غافر/ 62 ؛ انعام/ 102). با استناد به تعبیر «کلّ شیء» که از ادات عموم است، می‌توان گفت که همة افراد و اشخاص و پدیده‌ها و هر آنچه اطلاق شیء بر آن صحیح باشد، مخلوق خدای متعال است.
آیات قرآن بیانگر این حقیقت است که آفرینش همة اشیا و پدیده‌ها (کلّ شیء) در نیکوترین وجه ممکن و همراه با اندازه‌گیری‌ِ کمّی و کیفی (قَدَر) صورت گرفته است: ؛ و هر چیزی را آفریده و بدان‌گونه که در خور آن بوده، اندازه‌گیری کرده است. این آیه، بیانی است کلی دربارة وجود تقدیر و تعادل در آفرینش هر پدیده. (فرقان/ 2؛ نیز ر.ک: رعد/ 8 ؛ حجر/ 21؛ طه/ 50؛ فرقان/ 2؛ سجده/ 7؛ قمر/ 49؛ طلاق/ 3)
گسترة تقدیر و دقت در اندازه‌گیری الهی چنان است که یافتن بی‌توازنی در پهنة هستی، از اتم تا کهکشان، محال است: ؛ همان که هفت آسمان را طبقه طبقه بیافرید. در آفرینش‌ِ آن (خدای) بخشایشگر هیچ گونه اختلاف (و تفاوتی) نمی‌بینی. باز بنگر، آیا خلل و نقصانی می‌بینی؟ باز دوباره بنگر تا نگاهت درمانده به سویت بازگردد. (ملک/ 34؛ نیز ر.ک: مؤمنون/ 18؛ زخرف/ 11)
مفهوم قرآنی «تسویه» و توازن زیستی
واژة قرآنی‌ِ «تسویه» نیز بیانگر توازن و تناسب در محیط زیست است. «تسویه» از ریشة «سوّی» به معنای مساوی کردن، برابر ساختن و اعتدال‌بخشی است
به کارگیری این واژه و دیگر مشتقات مادة «سوی» در آیاتی که از آفرینش هستی سخن می‌گوید، گویای این حقیقت والاست که آفرینش الهی در تمام مصادیق و مظاهرش متناسب و معتدلانه است.
قرآن کریم در سورة مبارکة اعلی، با تأکید بر توحید و فراخوانی بشر به تنزیه و تسبیح خداوند متعال، به ویژگی‌های آفرینش الهی اشاره می‌کند: ؛ همان که آفرید و هماهنگی بخشید و آن که اندازه‌گیری کرد و راه نمود. «تسویه»، به معنای ترکیبِ بجا و متناسب اجزا با یکدیگر است به گونه‌ای که غیر از آن تصور نمی‌رود. (اعلی: 23)
نیز به معنای اندازه‌گیری مخصوص و معین است. به کارگیری این دو در کنار هم، گویای بالاترین تناسب و هماهنگی میان اجزای هستی و محیط زیست است.
دسته‌ای دیگر از آیات نیز با اشاره به نام برخی مخلوقات به ویژگی تسویه و تعادل در خلقت آن‌ها تصریح دارند؛ برای نمونه خلقت آسمان‌ها که بزرگتر از خلقت انسان است شکوهمند و همراه با تناسب گزارش شده است: سقفش را برافراشت و آن را منظم [و به اندازة معین] درست کرد. (نازعات/ 28؛ نیز ر.ک: بقره/ 29) گفتنی است دعاهای معتبر که سرشار از آموزه‌های دینی است، تسویه و تعادل در آفرینش انسان را نعمت والای الهی دانسته‌اند که آن را باید شکر گزارد.
تعبیر قرآنی «موزون» و توازن زیستی
واژة قرآنی «موزون» یکی دیگر از واژه‌هایی است که به توازن زیست‌محیطی اشاره دارد. این واژه از ریشة «وزن» است به معنای اندازه‌گیری سنگینی و سبکی و تعیین مقدار یک چیز.
برای نمونه کاربرد این واژه را در آیة زیر می‌توان دید: و زمین را گسترانیدیم و در آن کوه‌های استوار افکندیم و از هر چیز سنجیده‌ای در آن رویانیدیم.(حجر/ 19)
مفسران دربارة مفهوم عبارت پایانی آیة ( وَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ شَىْءٍ مَوْزُونٍ) که محل شاهد ماست، دیدگاه‌هایی گوناگون را بیان داشته‌اند؛ برخی «موزون» را همة مواد معدنی استخراج‌شدنی دانسته‌اند که مقدار آن با توزین معین می‌شود؛ مانند طلا، نقره و آهن. برخی دیگر با برداشتی عام از این تعبیر، آن را به معنای خلقت پدیده‌ها دانسته‌اند که با حجم و مقدار معین و معلوم آفریده شده‌اند
آیة فوق بر اساس تفسیر دوم، بیانگر این حقیقت است که آفرینش مخلوقات بر پایة توازن و تناسب استوار است. «طبق این آیات، انواع آذوقه و امکانات برای بقای موجودات بشری و غیر بشری تدارک دیده شده؛ به طوری که میزان تقاضاشده از این امکانات، با عرضة آن‌ها برابر است».
120/508/ د.................. ادامه دارد