به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل، آیت الله سیداحمد خاتمی، عضو شورای عالی حوزه های علمیه کشور و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، 15 شهریور ماه 1395 در نخستین جلسه درس خارج فقه حکومتی به مدخل قواعد فقه حکومتی پرداخت.
بر اساس این گزارش، جلسات درس خارج فقه حکومتی آیت الله خاتمی، هر روز دو ساعت به غروب در مسجد خاتم الانبیأ شهرک پردیسان قم با حضور طلاب و فضلای حوزه علمیه برگزار می شود.
در ادامه، متن درس خارج فقه حکومتی با موضوع قواعد حکومتی فقه می آید:
بسم الله الرحمن الرحیم
روایت: ما العقل؟ قالوا ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان... (خردورز کسی است که جاده بندگی را صاف کند.) منبع: کتاب شریف اصول کافی کتاب العقل و الجهل ح 3؛ (ارزش کتاب شریف کافی کمتر از نهج البلاغه نیست).
موضوع بحث: ادامه فقه الحکومه، بحث قواعد حکومتی فقه است. مقصود ما از این قواعد، قواعدی است که در عرصه حکومت کارائی دارد. قواعدی مانند:
1.قاعده حفظ نظام ؛ حدود آن و مبانی آن چیست؟
2.قاعده حق الناس؛ تقدم حق الناس بر حق الله / اشاره به حقوق مردم / حق آزادی بیان تا کجا است و آزادی های دیگر
3. قاعده نفی سبیل؛ بیگانگان حق سلطه بر جامعه اسلامی ندارند.
4.قاعده العداله و الانصاف
5.قاعده لا ضرر
6.قاعده تقدیم الاهم علی المهم
7.قاعده تسلط ؛ سلطه بر جان و مال مردم حدش چیست؟
8.قاعده سوق مسلمین و قواعد دیگر
این قواعد به صورت پراکنده بحث شده ولی منظم در یکجا جمع نشده است.
مدخل قواعد فقه حکومتی
مدخل قواعد فقه حکومتی شامل مباحث زیر است:
1. ما هی القاعده الفقهیه؟
2.ما هو الفرق بین القاعده الفقهیه و مسالتها؟
3. ما هو الفرق بین القاعده الفقهیه و المساله الاصولیه؟
4.تاریخ البحث عن القواعد الفقهیه؟
5.انحاء البحث عن القواعد الفقهیه؟
ما هی القاعده الفقهیه:
تعریف قاعده: القاعده هی الاساس: بنیان و اساس چیزی را قاعده گویند. ذیل قاعده جزئیات قرار می گیرد.
الامر الکلی المنطبق علی الجزئیات مثل قاعده نحوی: «کل فاعل مرفوع» را قاعده می گویند.
قواعد فقهی احکام کلی است که در مسیر تشخیص وظیفه مکلف قرار می گیرد. منطبق شدن جزئیات بر کلیات از باب تطبیق است نه از باب استنباط، به خلاف اصول که بحث از جزئیات از باب استنباط است.
ما هو الفرق بین القاعده الفقهیه و مسالتها؟
قاعده فقهی قاعده کلیه مثل قاعده لا حرج است. اما مساله فقهی مساله جزئی است. مثلا هر گاه زنی حامله بود در صورت ضرر بر خودش یا بر حملش، روزه بر او واجب نیست طبق قاعده: ما جعل علیکم فی الدین حرج؛ ذیل این قاعده وضو و روزه حرجی داریم.
الفرق بین القاعده الفقهیه و المساله الاصولیه؟
فرق اول بین قاعده فقهی و مساله اصولی:
هویت این دو متفاوت است؛ به این بیان که ما در علم اصول سخن از حجت علی الحکم الشرعی داریم اما در قاعده فقهی دنبال خود حکم شرعی هستیم.
اهداف علم اصول (حجیت الفاظ و احکام عقلیه و مباحث حجج و وظیفه عملیه است):
1. فهم مدالیل الفاظ کتاب و سنت؛ مباحث اوامر و نواهی و عام و خاص و مطلق و مقید؛ ما در این مباحث اصولی در پی حجت شرعی هستیم. مثلا آیا اوامر دلالت بر وجوب دارد یا خیر؟ آیا نواهی عام بعد از تخصیص حجت است یا خیر؟
2.بیان احکام عقلیه (ملازمه عقلیه)؛ آیا بین امر به شیء و نهی از ضدش ملازمه است یا خیر؟ آیا ملازمه بین امر به شئ و وجوب مقدمه اش برقرار است؟ آیا ملازمه بین نهی از شئ و فسادش وجود دارد یا خیر؟
3. مباحث الحجج: بحث از خبر واحد، اجماع، شهرت و ... است.
متاسفانه اصول ما بر اساس مبانی ما تدوین نشده است مبانی استنباط؛ کتاب، سنت، عقل و اجماع است، ما در بحث کتاب(قرآن) به صورت مستقل بحث نمی کنیم، باید این گونه تدوین شود:
الفصل الاول فی الکتاب - البحث الثانی فی السنه (القولیه و العملیه)- الفصل الثالث فی الاجماع (محصل و منقول)- الفصل الرابع فی العقل(حدود آن و ....) بحث تعادل و تراجیح در اینجا می آید.
4. وظیفه عملیه عند الشک فی الحکم الشرعی ( برائت ، تخییر، احتیاط و استصحاب )
در اصول ملاک فحص از «حجیت» حکم شرعی است اما در مباحث فقهی بحث از حکم شرعی است.
برخی از مثالهای مباحث فقهی عبارتند از: حکم وضعی یا تکلیفی، لاتعاد الصلاه مگر در صورت اشکال در رکوع و سجود، المومنون عند شروطهم الا من حرم حلالا
فرق دوم بین قاعده فقهی و مساله اصولی:
در قاعده فقهی مجتهد و مقلد یکسانند؛ مجتهد درباره قاعده بحث می کند و مقلد در تطبیق قاعده دخالت دارد. مانند نشستن بر صندلی در نماز؛ اما در مباحث اصولی تنها مجتهد است که می گوید استصحاب در کجا جاری می شود و یا در دوران امر بین المحذورین در واجبات توصلی چه باید کرد؟ که پنج قول وجود دارد. یا مجتهد میگوید تخییر عقلی و شرعی کجا جاری می شود؟
سومین فرق بین قاعده فقهی و مساله اصولی:
مسائل اصولی نوعا مسائل کلی هستند که در تمام ابواب فقه منطبق می شود؛ مانند استصحاب که در تعبدیات و توصلیات جاری می شود. همچنین برائت و تخییر که در عموم ابواب فقه جریان دارد. اما قواعد فقهی گاهی مختص به یک باب است مثل قاعده طهارت، قاعده الادراک، قاعده لاتعاد الصلاه و ...
تاریخ البحث عن القواعد الفقهیه؟
در تاریخ فقه چند دوره قواعد داریم.
دوره اول دوره تشریع:
قرآن به عنوان اولین منبع، قواعدی را بیان کرده است. مانند:
1.یاایها الذین امنوا اوفوا بالعقود- مائده 1
2. ما جعل علیکم فی الدین من حرج -حج 78
در سیره و سنت نبوی نیز قواعدی بیان شده است. مانند: قاعده ید: علی الید ما اخذت حتی تؤدیه. اصل این قاعده در منابع اهل سنت است و البته ائمه علیهم اسلام نیز به آن پرداخته اند.
روایاتی که این مطلب را تایید می کنند در کتب روائی ما نیز وجود دارد. مانند روایاتی که در وسائل الشیعه آمده است. امام صادق علیه السلام درباره کسی که به واسطه زمین خوردن ناخنش شکست فرمودند: یا زراره یعرف هذا من کتاب الله «ما جعل علیکم فی الدین من حرج» امسح علی مرارهٍ (پارچه) وسائل الشیعه 27 ص 61 ابواب صفات القاضی ح 51)
روایاتی هم وجود دارد که ابن ادریس در مستطرفات سرائر آورده است. این کتاب روایاتی دارد که در کتب اربعه نیست و ابن ادریس آنها را از کتب شاگردان امام صادق نقل کرده است؛ معلوم نیست وی چگونه به این کتب دسترسی پیدا کرده که کلینی و صدوق و طوسی آنها را ندیده اند.
ابن ادریس از کتاب هشام بن سالم (اصل کتاب و سند آن فیه تامل است- ابن ادریس قائل به حجیت خبر واحد است) نقل می کند: «انما علینا ان نلقی علیکم الاصول و علیکم ان تفرعوا» و روایتی که از کتاب احمد بن محمد بن ابی نصر از امام رضا علیه السلام نقل کرده است: علینا القاء الاصول و علیکم تفریع الاصول (استنباط) پس آغاز قواعد فقهی از قرآن و معصومین است.
موضوع بحث جلسه آینده: دوره تدوین کتب قواعد فقهیه است. منابع در این زمینه: 1. القواعد الفقهیه بجنوردی ج 1 مقدمه کتاب / 2. القواعد الفقهیه آیت الله مکارم ج 1 مقدمه کتاب / 3. کتاب الایضاحات السنیه آیت الله سبحانی
/917/907/ر
مقرر: حسن حسینعلی