به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی وسائل سیده فاطمه مریدی در مقاله ای با عنوان «گزارشی از رویکرد فقه به حضور زن در سینما» ابتدا به رویکرد های فقه به سینما با عناوین "مخالفت مطلق" و "موافقت شروط و محدود" پرداخته است. آنگاه هر یک از دو رویکرد و عوامل مؤثر بر آن دو را شرح داده است.
رسانه و به ویژه سینما, در دنیاى امروز که عصر انفجار اطلاعات نام گرفته است, جایگاهى بس رفیع و درخور توجه دارد و از این رو, گرایش زنان به هنر سینما که در پى مشارکت آنان در فعالیت هاى اجتماعى و هنرى خصوصاً سینما و بازیگرى بوده است, امرى کاملاً ضرورى و اجتناب ناپذیر گردیده است. از این رو, چون این پدیده از نظر شرعى مى تواند داراى حکم خاصى باشد, ضرورت طرح این موضوع در فقه تأکید بیشترى مى یابد. برخورد فقه و پدیده سینما در طول بیش از یکصد سال ورود سینما به ایران, یکنواخت نبوده و تحولات پردامنه اى را پشت سر گذارده است.
رویکردهای فقه به سینما
مواضع علما در این زمینه را می توان در دو رویکرد کلی جای داد:
رویکرد اول: مخالفت مطلق
رویکرد دوم: موافقت شروط و محدود
هر یک از این دو رویکرد برهه ی خاصی از فضای اجتماعی ایران را به خود اختصاص می دهند و این برهه ها که دارای ویژگی های خاص اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی اند، نقش به سزایی در نوع نگاه فقها به سینما ایفا کرده اند. این مقاله بر آن است تا با ارائه شناختی کافی از این دو رویکرد، عوامل چهارگانه را بر شمرده، و با نگاهی جامعه شناختی حکم فقهی حضور زن در سینما را بررسی کند.
در صدر اسلام رسانه های جدید وجود نداشتند تا آیه یا حدیثی صریحاً در مورد آن لب به سخن گشوده باشد، اما آیا می توانیم از میان متون و نصوص و مبانی و اصول کلی دینی چشم اندازی را در زمینه رسانه های جدید بیابیم؟ این نگاه و چشم انداز همان فقه رسانه است. برخی از مسائل کلی فقه رسانه عبارت است از:
آیا احکام تکلیفی فردی در رسانه کاربرد دارد؟ آیا در رسانه احکام حقیقی بار می شود یا احکام مجازی؟ در مورد حضور زن در سینما، چه احکامی در پشت دوربین و چه احکامی در جلوی دوربین است؟ آیا این احکام یکسان اند؟ و بحث های دیگری همچون اختلاط زن و مرد, نگاه به نامحرم, فرض زوجیّت و محرمیّت, تشبّه به جنس مخالف, تشبّه به معصومان(ع), شنیدن صداى نامحرم, سرود و آوازخوانى, پوشش, آرایش, گریم و… .
رویکرد اول مخالفت مطلق
تا قبل از انقلاب اسلامی، به دلیل اینکه تولیدات رادیو، تلویزیون چیزی جز تقلید کوکورانه از فرهنگ ضد اخلاقی غرب نبود، علما و فقها، استفاده از این رسانه ها را ممنوع کرده بودند. همانند شیخ ابوالحسن اصفهانی، شیخ فضل الله نوری و... این مخالفت ها را می توان با عوامل چهارگانه زیر تبیین کرد:
1.عوامل سیاسی ـ اجتماعی
ـ حضور عامل خارجی در لفافه استعمار
ـ خطر تثبیت حکومت جور شاهنشاهی
ـ کشف حجاب
ـ خرافه دانستن دین و مهجور ماندن آن از صحنه اصلی سیاست و اجتماع
ـ سیاست هاى تجدّدگرایانه رضاشاه و محمدرضا شاه
2. عوامل فرهنگی
ـ جشن های 2500 ساله شاهنشاهی
ـ گسترش رادیو و تلویزیون و استفاده از زنان بی حجاب در آن
ـ انتشار نشریات و تأسیس مراکز فرهنگی از سوی بیگانگان
ـ ورود بی حد و حصر محصولات لوکس و مصرفی غرب به ایران برای ترغیب زن ایرانی به کشف حجاب و خودآرایی در جامعه
ـ ورود فیلم های غربی مخصوصاً محصولات هالیوودی
ـ فعالیت اشرف پهلوی تحت عنوان اصلاحات فرهنگی
3. عوامل اقتصادی
ـ یکه تاری فیلم های خارجی در عرصه پخش سینمای زن
ـ اقتصاد دلالی ناشی از ورود و فروش انواع فیلم های خارجی
ـ سیاست های تبلغاتی دولت در اقتصاد و صنعت فیلم سازی بیگانگان
عوامل چهارگانه مذکور نشان مى دهند که سینماى قبل از انقلاب اسلامى, نه تنها هیچ ضرورتى را ایجاب نمى کرد, بلکه وصله اى نامتجانس در فرهنگ دینى ایران بود که با تمایل به فساد و تباهى, حساسیت علماى عظیم الشأن آن دوره را برانگیخت و باعث شد تا آنان سینما و همه متعلّقاتش را تحریم کنند و آن را کفر بنامند.
رویکرد دوم: موافقت محدود
با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 سینمای ایران تولدی دیگر یافت و امام خمینی با بیان این جمله تاریخی به آن مشروعیت بخشید: «ما با سینما مخالف نیستیم، بلکه با فحشا مخالفیم .... ما در زمان طاغوت، تلویزیون (و سینما) را به سبب رواج فساد و فحشاء نفی می کردیم، اما در جمهوری اسلامی ایران نفی نمی کنیم». و علما و فقهای بزرگ به شرط رعایت اصول اسلامی آن را پذیرا شدند. آنان در صورتی حضور زن را در سینمای پس از انقلاب جایز دانستند که به همه موازین شرعی خود در قالب سینما و تصویر عمل کند و بدین وسیله سینما را به عنوان ابزاری برای ترویج و تبلیغ فرهنگ عفت و پاکدامنی زنان و در نتیجه سازندگی کل اجتماع به کار ببرد. همانند حضرات آیات: نجفی مرعشی، مکارم شیرازی، فاضل لنکرانی، مروّجی و .... در این میان هیچ یک از مراجع مزبور، به طور مفصل به تبیین فقه سینما و حضور زن در آن نپرداخته اند و تنها آقای مروّجی در یکی از درس های خارج خود آن را به تفصیل بیان نموده اند که به طور خلاصه مباحث ایشان بدین قرار است:
ـ اختلاط زن و مرد نامحرم در سینما: اصل بر جواز آن است، مگر آنکه مفسده ای بر آن مترتب گردد.
ـ صحبت کردن زن با مرد نامحرم در سینما: اصل بر جواز آن است, مگر آنکه به امر حرامى منجر شود.
ـ سرود و آواز خواندن زن در سینما: صدای زن عورت نیست، بنابراین غنا و مطرب و مهیّج شهوت نباشد، فی حد نفسه مانعی ندارد.
ـ نگاه کردن زن به مرد نامحرم در سینما: نگاه کردن زن به دست, صورت و مواضعى از بدن مرد که عرفاً پوشاندن آن لازم نیست مشروط بر آنکه همراه با لذت و ریبه نباشد, بدون هیچ قید و شرطى جایز است.
ـ مستقیم یا غیرمستقیم بودن نگاه به نامحرم در سینما: میان نگاه مستقیم و غیرمستقیم فرقى نیست و احکام آن یکسان است. به عبارت دیگر, هر نگاهى که با لذت و ریبه همراه باشد, حرام است, چه مستقیم باشد و چه غیرمستقیم.
ـ پوشش، زینت، گریم و آرایش زنان در سنما: بر زنان واجب است همه بدن خود، جز دست ها و صورت را بپوشاند و نیز لازم است نوع پوشش جذاب و تحریک کننده نباشد. آشکار کردن زیور آلات و زینت برای نامحرم جایز نیست. همچنین آرایش و گریم زن، اگر عرفاً زینت محسوب شود، جایز نخواهد بود.
ـ وصل کردن مو, چسباندن ماسک صورت, پوشاندن پوست بدن با پوست هاى مصنوعى و مانند اینها به زنان و در معرض دید نامحرم قراردادن آنها در سینما: اصلِ استفاده از اینها جایز است. اما حکم نگاه کردن به آنها به نظر عرف واگذار مى شود. اگر عرف آنها را جزء بدن زن و زینت بشمارد, پوشاندنشان واجب و در غیر این دو صورت نه پوشاندنشان واجب است و نه نگاه کردن به آنها حرام.
ـ ایفاى نقش هاى زن و شوهرى, خواهر و برادرى و… از سوى زن و مرد نامحرم: اگر اجراى این گونه نقشها منشأ و مقدمه امر حرامى شود و مفسده اى بر آن مترتب باشد, بدون هیچ تردیدى حرام خواهد بود, وگرنه اشکالى ندارد.
ـ استفاده از زنان اهل ذمه, زنان کافر, پیرزن هاى فرتوت, زنان بى بند و بار و روستایى و صحرانشین در سینما: نگاه کردن با دو شرط ـ یعنى نگاه بدون لذت و ریبه و به غیر از مواضع دست و صورت باشد ـ در صورتى جایز است که تنها به مواضعى باشد که آنان عادت به پوشاندن آن ندارند, خواه از عادات قدیمى آنان باشد و یا عادات جدید آنان.
ـ ایفاى نقش هاى مردانه به وسیله زن: تشبّه به جنس مخالف در فیلم و نمایش تنها در صورتى حرام است که موجب ذلّت و حقارت صاحب نقش باشد, در غیر این صورت جایز است.
ـ تماس بدنی زن و مرد نامحرم در سینما: حرمت تماس بدنی زن و مرد نامحرم در سینما از احکام واضح و مورد اتفاق تمامی علمای دین است، اما دست دادن آنها، اگر از روی لباس و بدون فشردن دست باشد، بلامانع است. و.... .
عوامل مؤثر بر این رویکرد
اکنون لازم است عوامل چهارگانه مؤثر بر این دیگاه را نیز با دقت و نیز تیزبینی بیشتری مرور کنیم، تا ارتباط آن را با رویکرد فقهی علما به روشنی بیابیم:
1 و 2. عوامل سیاسی و اجتماعی
ـ رخداد عظیم و تکان دهنده تأسیس جمهوری اسلامی ایران
ـ رویکرد صریح و منطقی امام خمینی به لزوم سینمای علمی، اخلاقی و سازنده
ـ قطع دست استعمار و نقش بر آب شدن دسیسه های آنان
ـ حاکمیت اسلام و تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی بر اساس فقه محمدی
ـ استفاده از جوانان متعد و انقلابی در امور بازیگری و سینمایی
ـ تأکید و تمرکز بر ارائه سینمای مقدس و معنوی به منظور رشد و تعالی افراد جامعه
ـ ایجاد سوژه های جدید و لزوم توجه به آنها؛ از جمله موضوعات سیاسی، هشت سال دفاع مقدس و... .
3. عوامل فرهنگی
ـ تحریم و تعطیلی کلیه مراکز اشاعه ی فحشا و منکرات اعم از روزنامه ها و مجلات تا سینماها و مشروب خانه ها
ـ تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی برای نظارت بر کلیه امور فرهنگی و هنری کشور
ـ قطع واردات فیلم های سینمایی مبتذل از غرب
ـ تأسیس دانشکده ها و سایر مراکز آموزش فیلم سازی و بازیگری با رعایت موازین شرعی
ـ افزایش و گسترش کتب و نشریات سینمایی
ـ توجه به اهمیت سینما در خصوص تبلیغات اسلامی و صدور انقلاب به دیگر کشورهای جهان
4. عوامل اقتصادی
ـ آغاز به کار صنعت فیلم سازی در کشور که دارای پنج مشخصه ی عمده در اقتصاد سینمایی است: نقدینگی، مواد اولیه، نیروی انسانی، تجهیزات و لوازم، مواد و کالاهای مصرفی. هرکدام از مشخصه ها سهم بزرگی از اقتصاد کشور را، چه در تولید و چه در مصرف، به خود اختصاص می هد. توجه به این عوامل نشان می دهد که سینمای پس از انقلاب خود را به عنوان بخشی از فرهنگ، که می تواند اهداف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مشروع را دنبال کند، جلوه گر می سازد. بدین ترتیب، بر شمار افرادی که بر اصل سینما و حضور زن مسلمان در آن مخالف بودند، کاسته و مشوقان آن افزوده می شود.
سینما در دوره های آزادی های افراطی
با ظهور و ترویج آزادی های افراطی و کم رنگ شدن شعارهای انقلاب، طرفداران آن آزادی های بیشتری را مطالبه کردند، تا جایی که سینما در این دوره از ارزش های اصیل اسلامی و انقلابی فاصله گرفت و حضور زن در راستای در خدمت جذابیت بخشیدن به آن، استفاده شد. همراه با این جریان برخی از موافقان تلاش کردند تا این نظریه و روش را به دین مستند کنند و جواز فقهی بر آن بگیرند.
خلاصه سخن اینکه
رسانه سینما و حضور زن مسلمان در آن یکی از ویژگی ها و نیازهایی است که نادیده انگاشتن آن تار و پود فرهنگ و ساختار های نامرئی اجتماعی را از درون می پوساند و افراد آن جامعه را به موجوداتی مکانیکی که نه شناختی از خود دارند و نه از محیط اطرافشان، مبدل می سازد. از منظر صاحب نظران این رویکرد، در این برهه از زمان، سینما به امری ضروری و بخشی از جامعه امروز تبدیل شده و آن نگاه گذشته، تاب پاسخ گویی به مسائل جدید سینما را ندارد. بدین ترتیب، با تفکیک قائل شدن میان فقه حقیقی و فقه مجازی، می بایستی مسائل فقهی سینما و حضور زن در آن را از منظری جدید که همان فقه رسانه است، دنبال نمودتا بدین وسیله هم نیازهای جامعه رفع شود و هم احکام اسلامی تعطیل نماند.
نویسنده: سیده فاطمه مریدی
منبع: فصلنامه کاوشی نو در فقه اسلامی، سال پانزدهم، شماره 57
تهیه و تنظیم: منصوره عاشقی