به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل؛ امروزه مسایل زیست‌محیطى تبدیل به یکى از مهمترین دغدغه‌هاى بشرى گردیده است. علت اصلى ایجاد این مسایل نیز توجه بشر به رفاه مادى و پیشرفت اقتصادى خود مى‌باشد. البته توجه به مسایل اقتصادى موضوع جدیدى نبوده بلکه بشر از ابتداى پیدایش در کره‌ى خاکى تا به امروز با اندیشه دستیابى هرچه بیشتر به رفاه و آسایش زندگى کرده و راه رسیدن به این هدف را نیز در توسعه اقتصادى یافته است و نتیجه توسعه غیر متوازن نابودی محیط زیست گردیده‌است
مقدمه
لازمه‌ى هرنوع توسعه اقتصادى در بهره‌بردارى از منابع طبیعى نهفته است. بنابراین به هرمیزان که از طبیعت بهره‌بردارى شود به همان میزان نیز توسعه اقتصادى بدست مى‌آید. این برداشت موجب بهره‌بردارى بیش از حد از طبیعت و منابع طبیعى گردید. غافل از اینکه نتیجه بهره‌بردارى بى‌رویه و بیش از حد از طبیعت و منابع طبیعى باعث وارد شدن آسیب‌هائى به محیط زیست مى‌شود که نتیجه دیگر آن برهم خوردن تعادل اکولوژیکى در طبیعت است.
با توجه به وضعیت بوجود آمده امروزه بشر به این نتیجه رسیده که بهره‌بردارى بى‌رویه از منابع طبیعى به منظور توسعه اقتصادى نه تنها براى بشر رفاه به دنبال ندارد بلکه در درازمدت مى‌تواند موجودیت او را با خطر مواجه نماید. با توجه به این آگاهى افکار جدیدى بوجود آمد مبنى براینکه هرنوع توسعه اقتصادى باید با در نظر داشتن مصالح زیست‌محیطى به عمل آید که اصطلاحا به آن توسعه پایدار گویند یعنى توسعه‌اى که موجب از بین رفتن منابع زیست‌محیطى نشود که این امر مبتنی بر رعایت حقوق محیط زیست است.
حقوق محیط زیست
حقوق محیط زیست عبارت است از مجموعه قواعد و مقررات حاکم برروابط انسان با محیط پیرامونى خود. با توجه به اینکه محیط پیرامونى انسان شامل محیط طبیعى و محیط انسانى مى‌شود براین اساس حقوق محیط زیست به دو بخش تقسیم و تعریف مى‌گردد:
1- حقوق محیط زیست طبیعى: منظور از حقوق محیط زیست طبیعى حقوق حاکم برروابط انسان با طبیعت است که شامل جنگل و مراتع و نیز دریاها و رودخانه‌ها و منابع شیلاتى و جانورى غیرآبزى مى‌باشد.
2- حقوق محیط زیست انسانى: منظور از حقوق محیط زیست انسانى محیطى است که بشر در آن زندگى مى‌نماید مانند محیط شهر و روستا و محیط کار.
حال این سوال مطرح مى‌شود که با توجه به اینکه معضلات زیست‌محیطى از جمله ى موضوعات عصر جدید محسوب مى‌شود و حقوق محیط زیست به طور اخص پس از جنگ جهانى دوم بوجود آمده آیا مى‌توان در حقوق اسلامى راه حل معضلات عصر جدید را یافت؟
براى پاسخ به این سوال نیاز به بررسى مبانى حقوق در اسلام داریم. براساس منابع حقوق در اسلام که کتاب و سنت دو منبع مهم آن محسوب مى‌شوند شالوده حقوق اسلامى بردو مبنا و قواعد استوار است احکام ثابت و خاص و احکام عام و کلى که باید احکام و حقوق محیط زیست را در هر یک از این منابع پیگیری نماییم.
الف-حقوق آلودگى‌ها در اسلام
سه عنصر اصلى در طبیعت که حیات به واسطه آنها بوجود مى‌آید و تداوم مى‌یابد عبارتند از آب، هوا و خاک. از امام صادق(ع)نقل است که فرمود ” لا تطیب السکنى الا بثلاث الهواء الطیب و الماء الغزیر و الارض الخواره ” زندگى به سه چیز گوارا مى‌شود هواى پاکیزه، آب گواراى فراوان و زمین حاصلخیز.
با توجه به این حدیث به بررسى اهمیت این عناصر در اسلام مى‌پردازیم. با توجه به اینکه آسیب وارده به این عناصر عمدتا از طریق آلوده نمودن آنها صورت که البته در ضمن بحث به بررسى آلودگى صوتى در اسلام نیز خواهیم پرداخت.
1- اهمیت آب و مقابله با آلودگى آن در اسلام
اهمیت آب
نزدیک به دو سوم کره زمین را آب فراگرفته و زندگى کلیه جانداران وابسته به آن است. در آیات متعددى در قرآن و هم‌چنین در احادیث به اهمیت آب به عنوان یک عنصر حیات‌بخش اشاره شده است.
خداوند در سوره انبیاء آیه 30 مى‌فرماید« و جعلنا من الماء کلّ شیء حى» یعنى و از آب هرچیزى را زنده گردانیدیم. در اهمیت آب همین بس که بگوئیم اولین عنصر حیاتى خلق شده توسط خداوند آب بوده است زیرا خداوند در سوره هود آیه 7 مى فرماید: ” و هو الّذى خلق السماوات و الأرض فى ستّه أیّام و کان عرشه على الماء“ و اوست خدائى که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید در حالى که عرش خداوند روى آب بود ” . بنابراین قبل از آسمان‌ها و زمین خداوند آب را خلق نموده بوده است. . هم‌چنان‌که آمد آب منشاء حیات است. در این رابطه خداوند در سوره نور آیه 45 مى‌فرماید ” و اللّه خلق کلّ دابه من مّاء “ خداوند هرجنبنده‌اى را از آب آفرید ” و در سوره فرقان آیه 54 خداوند تاکید براین دارد که وجود بشر نیز از آب است « و هو الّذى خلق من الماء بشراً » اوست کسى که از آب بشر را آفرید. چرا که حجم بزرگى از جسم بشر و هم‌چنین سایر موجودات را آب تشکیل مى‌دهد.
در احادیث نیز به اهمیت آب اشاره شده در این خصوص مى‌توانیم به حدیث آمده از امام صادق(ع)اشاره نمائیم که فرمودند ” اساسى‌ترین نیاز زندگى مادى انسان آب است و نان. نیاز انسان به آب بیش از نیازش به نان است زیرا انسان برگرسنگى بیش از تشنگى صبر دارد. انسان آب را براى خوردن، وضو، غسل، شست‌وشوى لباس‌ها، سیراب کردن حیوانات و آبیارى باغ و مزارع استفاده مى‌کند” باز از امام صادق(ع) نقل است که فرمودند آب مزه زندگى است زیرا خداوند مى‌فرماید: همه چیز را به وسیله آب زنده نگه داشته‌ایم. “ هم‌چنین ابو حیان اندلسى در کتاب «البحر المحیط» ذکر نموده که آب اولین مخلوق الهى بوده است.
بدین ترتیب آب به عنوان عنصرى مهم در طبیعت مورد توجه اسلام مى‌باشد زیرا در حقیقت حیات انسان و تمام موجودات به آن بستگى دارد و موجب سرسبزى و پدید آمدن منظر زیبا و خرم است. در همین رابطه از پیامبر اکرم(ص)نقل شده است که « مردم در سه چیز شریکند: آب، چراگاه و آتش» بنابراین آب متعلق به همه است و کسى نمى‌تواند آن را به مالکیت خود درآورد و از آن هرنوع خواست استفاده و بهره‌بردارى کند. بنابراین بدلیل اینکه آب از حقوق عامه است نباید آن را آلوده نمود چرا که این کار تجاوز به حقوق دیگران محسوب مى‌شود.
عدم آلودگى آب
بنابر آنچه که گذشت در اسلام آب به عنوان عنصرى حیاتى از جایگاهى خاص برخوردار است و نباید آلوده شود. طبق ماده 9 قانون حفاظت و بهسازى محیط زیست آلودگى آب عبارت است از آمیختن مواد خارجى به آب به میزانى که براى موجودات و گیاهان زیان‌آور باشد. در رابطه با پاکیزه نگاه داشتن آب و عدم الودگى آن از پیامبر اکرم(ص)نقل است که مى‌فرماید ” نه چیز موجب فراموشى خواهد بود که یکى از آنها بول در آب راکد است که حضرت آن را نهى فرموده است و در جاى دیگر ادرار در شط و در آب جارى و آب دهان انداختن در آب آشامیدنى مردم را نهى نموده‌اند. “
در همین رابطه در کتاب ذخیره خوارزمشاهى از سید اسماعیل جرجانى آمده “ دسته‌اى از بیماریها مانند جذام، آبله، هارى، وبا، برص و. . . مسرى بوده و انتقال آنها از راه هوا، آب الوده و غیره صورت مى‌گیرد ”
2- اهمیت هوا و مقابله با آلودگى آن در اسلام
اهمیت هوا
در رابطه با اهمیت هوا در اسلام خداوند در سوره انبیا آیه 32 مى‌فرماید «و آسمان را سقفى محفوظ و طاقى محکم آفریدیم.»
در تفسیر کلمه سماء گفته شده که منظور جو زمین مى‌باشد یعنى فضاى هوائى متراکمى که دور تا دور کره زمین را احاطه نموده و مانع از نابودى آن در برابر تشعشات خورشیدى مى‌شود. و اجازه مى‌دهد تا هواى میان کره زمین تا جو در سیر طبیعى خود جریان داشته که خود موجب ادامه حیات در زمین مى‌شود.
بموجب بند سوم ماده یک آئین‌نامه جلوگیرى از آلودگى هوا، هواى آزاد عبارت است از جو طبیعى. از امام صادق(ع) نقل شده که فرمودند ” زنده بودن همه ابدان به هوا وابسته است و این هوا است که ساز و کار داخلى بدن را با استنشاق آن تنظیم مى‌نماید و از نظر روحى نیز برشادابى و نشاط و یا افسردگى و کسالت انسان تاثیر مستقیم دارد ”. هم‌چنین مى‌فرماید که باد همان هواست زمانى که هوا به حرکت درمى‌آید به آن باد مى‌گویند و زمانى که از حرکت باز مى‌ایستد هوا نامیده مى‌شود و پایدارى طبیعت به باد بستگى دارد، باد سفیر رحمت الهى است. در سوره روم آیه 46 « و من آیاته أن یرسل الرّیاح مبشّرات و لیذیقکم مّن رحمته. . . » از جمله آیات قداست الهى آن است که بادهاى بشارت‌آورى مى‌فرستد که شما را به چیزى از رحمت بى‌انتهاى خود بهره‌مند کند.
با جریان باد ابرهاى آسمان از نقطه‌اى به نقطه دیگر پراکنده شوند و با تراکم آنها باران‌هاى پیاپى فرود مى‌آید و یا جذب آنها در زمین نیازهاى مختلف موجودات تامین مى‌شوند. در سوره روم آیه 48 ” اللّه الّذى یرسل الرّیاح فتثیر سحابا فیبسطه فى السّماء کیف یشاء و یجعله کسفا فترى الودق یخرج من خلاله*فإذا أصاب به من یشاء من عباده إذا هم یستبشرون ” خدا آن کسى است که بادها را مى‌فرستد تا ابرها را در فضا برانگیزد پس به هرگونه که مشیتش تعلق گیرد و در اطراف آسمان متصل و منبسط کند و باز متفرق گرداند آنگاه باران را بنگرى که قطره‌قطره از درونش بیرون ریزد تا به کشتزار و صحراى قومى از بندگان که بخواهد فروبارد و آن قوم مسرور و شادمان گردند.
امام صادق(ع)مى‌فرماید:وزش باد از هواست، باد از اجسام (اقیانوس‌ها، دریاها و. . . ) مى‌گذرد ابرها را از جائى به جاى دیگرى مى‌برد تا همگان بهره‌مند شوند. ابرها متراکم مى‌گردند در نتیجه باران فرود مى‌آید. باد درختان را بارور مى‌نماید، کشتى‌ها را به حرکت درمى‌آورد، غذاها را نرم و آنها را خنک مى‌گرداند، آتش‌ها را شعله‌ور و اشیاءتر و چسبنده را خشک مى‌کند. حاصل آن باد هرآنچه را در زمین است زنده مى‌کند. اگر باد نبود گیاهان خشک و پژمرده مى‌شدند، حیوانات مى‌مردند و همه چیز فاسد مى‌شد. از آن حضرت نقل است که فرمود ”چنانچه سه روز باد در طبیعت نوزد هرآنچه برروى زمین است فاسد مى‌گردد و مى‌گندد. این بدان جهت است که باد همانند روح بدن است و همان طور که هرگاه روح از بدن خارج شود بدن مى‌پوسد و دچار تعفن مى‌شود باد نیز اگر از طبیعت گرفته شود طبیعت به فساد کشیده مى‌شود. “ هم چنین آن حضرت فرموده‌اند ” اى مفضل تو را از رموز باد آگاه سازم تا بدانى در آن چه حکمت و مصلحت و فوایدى نهفته است. آیا نمى‌بینى اگر باد از حرکت بایستد چگونه بلاها پدید مى‌آیند؟ بلاهائى که جان انسان‌ها را نشانه مى‌رود و بیمارى‌ها شیوع مى یابد میوه‌ها فاسد و سبزى‌ها متعفن مى‌گردند و در پى آن وبا بروز مى‌کند و آفت در غلات و کشاورزى مى‌افتد. همه اینها گویاى این مطلب است که وزش باد از روى تدبر خداى حکیم براى اصلاح امور آفریدگان است. “
عدم آلوده نمودن هوا
هم‌چنان‌که آمد هوا عنصرى حیاتى در زندگى موجودات مى‌باشد. براى آگاهى به ارزش آن کافى است توجه شود که اگر انسان مى‌تواند چند روز بدون آب و یا چند هفته بدون غذا زندگى کند، بیش از سه دقیقه نمى‌تواند بدون اکسیژن دوام آورد.
بموجب بند 2 ماده یک آئین‌نامه جلوگیرى از آلودگى هوا مصوب 1354/4/29 آلودگى هوا عبارت است از وجود یک یا چند آلوده‌کننده در هواى آزاد به مقدار و مدتى که کیفیت آن را به طورى که مضر به حال انسان و یا سایر موجودات زنده یا گیاهان یا آثار و ابنیه باشد، تغییر دهد.
امام على(ع) از حضرت رسول(ص)نقل فرموده که پیامبر(ص)نهى نموده که مسلمین با استفاده از سموم دشمن را از پا درآورند ” نهى رسول اللّه(ص)ان یلقى السم فى بلاد المشرکین ”. بنابراین ” مسلمین حق ندارند با مسموم نمودن آب و یا آلوده نمودن هوا شهرهاى دشمن را مورد حمله قرار دهند.
در همین رابطه از حضرت على(ع)نقل است که فرمودند ” هرچیز که باعث آزار مردم گردد باید از بین برود ” بنابراین باید از اقدام به آلوده نمودن هوا که موجب به خطر افتادن حیات انسان و سایر موجودات مى‌شود ممانعت نمود. هم‌چنین از ایشان نقل شده است که نباید از پشت بام در هوا ادرار و در آب جارى بول نمود. طبق بند یک ماده یک آئین‌نامه جلوگیرى از آلودگى هوا مصوب 1354/4/29 آلوده‌کننده عبارت است از هرنوع ماده گازى، بخار، مایع و جامد و یا مجموعه و ترکیبى از آنها که در هواى آزاد پخش و باعث آلودگى هوا شده و یا به آلودگى آن بیفزاید یا تولید بوهاى نامطبوع نماید. در این رابطه از حضرت على(ع) نقل است که فرمود کسى که دهانش بوى بد مى‌دهد و باعث آزار مردم مى‌شود نباید به مسجد وارد شود.
3- اهمیت خاک و مقابله با آلودگى آن
اهمیت خاک
یکى دیگر از عناصر حیاتى خاک است. خاک منشاء حیات آدمى و کلیه موجودات است براساس آیات الهى خاک مادر انسان است. در این رابطه در سوره کهف آیه 37 چنین آمده ” أکفرت بالّذى خلقک من تراب.“ آیا به خدائى که تو را از خاک آفریده کفر مى‌ورزى؟ در سوره حج آیه 5 مى‌فرماید ”یا أیّها النّاس إن کنتم فى ریب من البعث فإنّا خلقناکم من تراب “ اى مردم اگر تردید در مبعوث شدن (در قیامت) دارید بدین دلیل توجه کنید که من شما را از خاک آفریدم و نیز در سوره آل عمران آیه 59 آمده ”إنّ مثل عیسى*عند اللّه کمثل آدم*خلقه من تراب“ همانا خلقت عیسى پیش خدا همانند خلقت آدم است که خداوند او را از خاک آفرید.
پیامبر اکرم(ص)مى‌فرماید ”تمسحوا بالارض فانها امکم و هى بکم بره ” بر زمین مسح کنید زیرا زمین مادر شماست و به شما نیکوکار. “
یکى از خواص خاک ویژه‌گى پاک‌کنندگى آن و از بین بردن ناپاکى‌هاست. به همین جهت اجساد را در خاک دفن مى‌نمایند و یا زباله‌ها را در خاک مدفون مى‌نمایند. در سوره مائده آیه 6 چنین آمده ”یا أیّها الّذین آمنوا إذا قمتم إلى الصلاه فاغسلوا وجوهکم و أیدیکم“ اى مومنان هرگاه آهنگ نماز کردید صورت و دستان خود را بشوئید(وضو بگیرید)و اگر آب پیدا نکردید آهنگ خاک پاکى کنید. پس صورت و دستان خود را با آن مسح کنید.
احیاى خاک و مقابله با آلوده نمودن آن
در اسلام توصیه به آباد نمودن زمین و احیاى زمینهاى موات شده است. . در این رابطه در سوره هود آیه 61 چنین آمده است ” هو أنشأکم من الأرض و استعمرکم فیها.“ او خدائى است که شما را از خاک آفریده و شما را براى آبادى آن برگماشت . “ از پیامبر اکرم(ص)نقل شده ” العباد عباد اللّه و البلاد بلاد اللّه فمن احیى من مواد الارض شیئا فهو له ” انسان‌ها همگى بنده خدایند و زمین‌ها هم زمین پروردگار. شخصى که زمین غیر آبادى را آباد کند به همان مقدار که آباد کرده مالک خواهد شد.
در اسلام به احیا زمین موات بسیار توصیه شده، در این خصوص از پیامبر(ص)نقل شده است که فرمود کسى که زمین مرده‌اى را احیا کند مالک آن خواهد شد و امام باقر(ع) فرمود که هرقومى که زمینى را آباد کند آن زمین ملک آنهاست.
عدم تخریب و آلودگى خاک
با توجه به آنچه که گذشت انسان باید در حفظ خاک کوشا باشد. بعبارت دیگر انسان در برابر خاک و زمین مسئول مى‌باشد. امام على(ع)در این زمینه مى فرماید ” فانکم مسئولون حتى عن البقاع و البهائم ” شما در مورد زمین و چهارپایان نیز مسئول هستید نتیجه این مسئولیت این است که انسان باید از هر اقدامى که موجب آلودگى خاک و یا تخریب آن مى‌شود اجتناب نماید.
بموجب ماده 9 قانون حفاظت و بهسازى محیط زیست منظور از آلودگى خاک عبارت است از آمیختن مواد خارجى به خاک یا زمین به میزانى که براى موجودات و گیاهان زیان‌آور باشد.
در سوره اعراف آیه 56 ” و لا تفسدوا فى الأرض بعد إصلاحها و ادعوه خوفا و طمعا*إنّ رحمت اللّه قریب من المحسنین ” هرگز در زمین فساد نکنید و خدا را هم از روى ترس و هم امید بخوانید که البته رحمت او به نیکوکاران نزدیک است. منظور این است خداوند زمین را براى بشر ایجاد نمود تا در آن زندگى نموده به تکامل برسد و بنابراین نباید به تخریب آن بپردازد بنابراین از بین بردن مواهب طبیعى از طریق الوده نمودن و یا تخریب آن بموجب این آیه نهى شده است. 705/120/د.............ادامه دارد