فقه پویای شیعه در تمام اعصار آمادگی خود را برای پاسخگویی صحیح به مسائل نوظهور و مستحدثه به رخ کشیده است؛ در خصوص مسائل نو ظهور و چگونگی مکانیزم استنباط در این مسائل با خانم معصومه قاسمی نراقی استاد حوزه و دانشگاه و همچنین از شاگردان درس خارج مقام معظم رهبری به گفت و گو نشسته ایم که نوشتار زیر حاصل این گفت و شنود است:
وسائل - مسائل مستحدثه در فقه به چه معنی است؟
به اقتضا زمان و مکان و شرایط، در فقه مسائلی پیش می آید که به آن مسائل مستحدثه می گویند، یعنی مسائل نو و جدید.
وسائل - آیا فقه جواهری و سنتی توانایی پاسخگویی به مسائل نوظهور و مستحدثه را دارد؟
فقه همیشه توانایی پاسخگویی به مسائل را دارد، چون اساس فقه در واقع، کتاب، سنت، اجماع و عقل است؛ منتها با تغییر و تحولات مسائل جدید، فقیه در استنباط خود با توجه به مقتضیات زمان جوابی را بدست می آورد که ممکن است این جواب را قبلا بدست نمی آورد.
فقه پویا و در حال تکامل و در حال رشد است، و این از حسن های فقه شیعی محسوب می شود، لذا است که فقه با استفاده از منابع استنباط و در نظر گرفتن مقتضیات زمانه، حکم متناسب با مقتضیات زمانه صادر می کند.
در واقع اصل های فقهی؛ به کمک فقیه می آید و او را کمک می کند تا به روز باشد و به همه مسائل پاسخ بدهد و جوابگو باشد.
وسائل – مجتهد چگونه اصل ها را در مکانیزم استنباط خود استفاده کرده و به مسائل نو پدید پاسخگویی می کند؟
ما قواعدی مانند قاعده لا ضرر داریم که فقیه با کمک آن، مسائل روز و جدید را حل می کند، به عنوان مثال آیت الله مکارم شیرازی اخیرا حکمی را درباره مسئله حجاب مطرح کرده اند؛ با این که این مسئله حجاب یکی از اصول اعتقادی ما حساب می شود، اما وقتی ضرری وارد می شود، آیت الله مکارم چنین حکمی را صادر می کنند.
وسائل – آیا نمونه ای از اصول مورد استفاده فقیه، در قرآن هم ذکر شده است؟
ما در آیات قرآن نیز نمونه این مطلب را داریم، مثلا حکم اولی حرمت خوردن گوشت مردار و خون است، اما وقتی فرد قصد مقابله با حکم خدا را ندارد ولی برای او اضطرار پیش آمده است، می تواند از گوشت مردار استفاده کند.
وسائل - با وقوع انقلاب اسلامی دستگاه فقاهت با حکومت پیوند زده شده و زمینه ورود شریعت در صحنه عملی حکومت و جامعه محقق شده است، حالا این نقش آفرینی فقیه برای پاسخگویی به مسائل نو پدید زیر سایه حکومت اسلامی که در تاریخ هم سابقه ندارد چگونه باید باشد؟
فقه حکومتی این ظرفیت را دارد که در سایه حکومت اسلامی پاسخگوی همه مسائل نو پدید باشد، لذا می گویند به هر کدام از فقها که دارای شرایط هستند رجوع کنید و خود فقها هم در سایه حکومت اسلامی و ولایت فقیه می توانند در مسائل خود به ولی فقیه رجوع کنند.
البته که در زمان حکومت اسلامی زمینه برای فقها بسیار فراهم تر است، که باید از این موهبت الهی استفاده کنند.
وسائل – عنصر زمان و مکان در چگونگی استنباط اثر گذار است، آیا می توان گفت عنصر زمان و مکان اصل حساب می شود و پاسخگویی فقیه ناظر به آن ها است؟ مکانیزم اثر گذاری عنصر زمان و مکان در اجتهاد چگونه است؟
مکان و زمان شرایطی را می آفریند که روی اجتهاد تاثیر می گذارد، اصل قرآن، سنت، اجماع و عقل است و حکم اولیه از این جا صادر می شود، و عنصر زمان و مکان در واقع روی حکم ثانویه اثر می گذارد و آن را ایجاد می کند.
وسائل – آیا مورد خاصی از قرآن و حدیث هست که عنصر زمان و مکان باعث تغییر حکم اولیه بشود؟
از آیات قرآن استفاده می شود که اضطرار باعث تغییر حکم می شود و موارد این چنینی در قرآن و حدیث بسیار زیاد است.
وسائل - روایاتی را می بینیم که اگر شخص عالم به زمانه خود باشد اشتباهات او را مورد هجوم قرار نمی دهد، و یا آن روایاتی که اشاره می کند که در معرفت انسان همین بس که زمانه خود را بشناسد؛ حال فقیه و کسی که مجتهد است باید چگونه زمان و مکان خود را بشناسد و اجتهاد کند؟
فقیه بعد از بررسی احکام و آیات و سنت وقتی به عقل خود خواست رجوع کند، باید به عقلی رجوع کند که متناسب با شرایط زمان ومکان باشد؛ بصیرت و آگاهی فقیه در اجتهاد بسیار مهم است.
در تحریر الوسیله مرحوم امام در باب اعلمیت ، آگاهی بودن سیاسی اجتماعی فقیه جز شرایط اعلمیت او می دانند.
وسائل - در تاریخ می بینیم برخی از علما در نگاه به حکومت نیاز به آن را درک نمی کردند تا جایی که حکم به دفت خمس می دادند و در مقابل برخی از علما را می بینیم که حکم به این که خمس از بیت المال است و باید به حاکم اسلامی تحویل بشود حکم می داده اند، در این خصوص توضیح بفرمایید؟
اگر فقیه عادل و مخالف با حکم نفس به مسئله ای رسید و حکمی داد اشکال ندارد، در اجتهاد فقیه به آنچه رسیده و حکم کرده باید عمل شود، شاید فقیه در عصری به حکمی رسیده و آن را مطرح کرده است، اما در موقع حضور حاکم شرع همه باید تابع آن باشند.
لذا امام زمان وقتی زمینه حضور حکومت باشد، ظهور می کنند، شاید در بعضی برهه ها مردم آمادگی تشکیل حکومت ندارند و چه بسا تشکیل حکومت به اسلام ضربه بزند؛لذا نیاز به آن هم در نوع نگرش علما ان عصر دیده نمی شود.
وسائل - نقش عرف در استنباط احکام شرعی چگونه است؟
در برخی مسائل اجرای آن حکم دقیقا منطبق بر عرف است و اگر عرف موضوع حکم را صادق بداند، حکم پیاده خواهد شد.
وسائل – در مسیر استنباط مسائل نو پدید ، صغری استنباط تحول پیدا می کند یا کبری؟
کبری در مسیر استنباط لا یتغیر است و این صغری ها هستند که در استنباط احکام موجبات ایجاد حکم ثانویه را ایجاد می کنند. /929/ قا