در هفتمین جلسه درس خارج فقه ربا آیت الله شریعتی نیاسر مطرح شد:
حاکم وقت می تواند با رباخوار مقاتله کند
پایگاه اطلاع رسانی وسائل_ آیت الله شریعتی نیاسر در هفتمین جلسه درس خارج فقه ربا به تبیین حرمت ربا در ادله اربعه پرداخت و در ادامه به وظیفه حاکم اسلامی در مواجه با رباخوار اشاره کرد.
به گزارش خبرنگار سرویس اقتصاد پایگاه اطلاع رسانی وسائل آیت الله حسن آقا شریعتی نیاسر در هفتمین جلسه درس خارج فقه ربا که در تاریخ 25 خردادماه 1395 در دفترشان برگزار شد به تبیین حرمت ربا در ادله اربعه پرداخت و در ادامه به وظیفه حاکم اسلامی در مواجه با رباخوار اشاره کرد.
وی در ادامه با اشاره به شش آیه تحریم ربا گفت: دلیل بر حرمت ربا ادله اربعه است، شامل کتاب و سنت و اجماع و عقل. در کتب بیشتر دلیل اول را آورده اند و به دلیل عقلی زیاد اشاره نکرده اند، حال انکه دلیل عقل خود دلیل بر حرمت ربا دارد.
استاد درس خارج حوزه علمیه سپس با اشاره به آیه 130 سوره آل عمران گفت: برخی نظر داده اند که این آیه شاید نظر داشته باشد بر «اضعافا مضاعفا» نه به اصل خود ربا. «اضعاف مضاعف» هم دو جور تفسیر شده. یکی اینکه پولی که به ربا می دادندو یکی چیزی اضافه بر آن پس می گرفتند وقتی موعدش فرا می رسید طرف مقابل توان پرداخت پول را نداشت و صاحب مال یک مدتی را به آن اضافه می کرد و یک مقدار به مبلغ می افزود. این اضعاف مضاعف است.
وی سپس به تبیین روایات متعددی در تحریم ربا پرداخت و افزود: مرحوم صدوق در فقیه نقل کرده است که«شر المکاسب کسب الربا» این هم می توانیم استفاده حرمت ربا کنیم این یک دسته روایات که اشاره به فلسفه ربا می‌کند.
آیت الله شریعتی نیاسر با بیان وظیفه حاکم در برابر رباخوار گفت: تا مادامی که حکم ربا نیست و مشخص نشده است برای کسانی که ربا خورده اند ایرادی ندارد «فله ما سلف» اما بعد از آمدن حکم الهی و روشن شدن آن اگر کسی اصرار به ربا کند این استخواف به حکم الهی است و منجر به کفر و ارتداد می شود.
وی در پایان به حکمت تحریم ربا اشاره کرد و افزود: ماحصل ونتیجه روایاتی که خواندیم این است که همانطور که از آیات استفاده حرمت ربا شد از روایات هم استفاده حرمت شده و حتی یک بابی دارد در این مورد که امام صادق می‌فرماید: «شنیده ام شخصی ربا می خورد و می‌گوید این مثل شیرآغوز است و این خوردن ربا برای من بسیار گواراست. حضرت می‌فرماید: اگر خدا به من تمکین می داد و به او دسترسی پیدا می کردم او را می کشتم»
در ادامه تقریر درس آمده است:
حرمت ربا در ادله اربعه
از قرآن کریم شش آیه فی الجمله دلالت بر حرمت ربا می‌کند ازجمله این آیه شریفه است: «وَ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَنْ یَکُنِ الشَّیْطانُ لَهُ قَریناً فَساءَ قَریناً» 1
آیه بعدی هم آیه ی «الذین یاکلون الربا لایقومون الا کما یقوم الذی یتخبطه الشیطان من المس ذلک بانهم قالوا انما البیع مثل الربا و احل الله البیع و حرم الربا»2.
دلیل بر حرمت ربا ادله اربعه است، شامل کتاب و سنت و اجماع و عقل. در کتب بیشتر دلیل اول را آورده اند و به دلیل عقلی زیاد اشاره نکرده اند، حال انکه دلیل عقل خود دلیل بر حرمت ربا دارد. آیاتی که درباره ربا هست منهای آیه ای که در سوره روم است بقیه آیات از آن ها استفاده حرمت می‌شود.
یکی از آن ها: «ا لذین یاکلون الربا لایقومون الا کما یقوم الذی یتخبطه الشیطان من المس ذلک بانهم قالوا انما البیع مثل الربا و احل الله البیع و حرم الربا فمن جآئه موعظة من ربه فانتهی فله ما سلف و امره الی الله و من عاد فاولئک اصحاب النار هم فیها خالدون» چه دلالت حرمتی از این قوی تر!؟ که عاقبت کسانی که گوش به فرمان الهی نمی دهند از اصحاب آتش به حساب می آیند و علاوه بر تحریم ربا از کبائر هم هست.
آیه دوم «یمحق الله الربا و یربی الصدقات و لله لایحب کل کفار اثیم»3 که این هم دلالت بر حرمتش کافی است زیرا در دنباله اش آمده است یمحق الربا. برخی آمده اند گفته اند محق ربا در دنیا می باشد و در آن خیر و برکتی نیست ولی برخی گفته اند اختصاص به آخرت دارد یعنی خداوند در قیامت به ربا خواران پاداشی نمی دهد و جز نکبت و عقوبت چیزی ندارد پس «یمحق الله الربا فی الاخرة» ولی چون نه لفظ آخرت در آن هست نه دنیا می توانیم بگوییم که شمول دارد و شامل هر دو می‌شود؛
آیه سوم «یآ ایها الذین امنوا اتقوا الله و ذروا ما بقی من الربآ ان کنتم مؤمنین»4 این آیه هم حکم حرمت ربا را روشن بیان می‌کند که ربا را رها کنید و اگر چنانچه اشتغال و آلوده به ربا بودید قبل از اسلام وحتی الان. «فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب من الله و رسوله و ان تبتم فلکم رؤس اموالکم لاتظلمون و لاتظلمون»5 این چند آیه استفاده مبغوضیت ربا می کنند؛ و یک آیه هم در سوره آل عمران هست که «یآ ایها الذین امنوا لاتاکلوا الربوآ اضعافا مضاعفة و اتقوالله لعلکم تفلحون»6. برخی نظر داده اند که این آیه شاید نظر داشته باشد بر «اضعافا مضاعفا» نه به اصل خود ربا. «اضعاف مضاعف» هم دو جور تفسیر شده. یکی اینکه پولی که به ربا می دادندو یکی چیزی اضافه بر آن پس می گرفتند وقتی موعدش فرا می رسید طرف مقابل توان پرداخت پول را نداشت و صاحب مال یک مدتی را به آن اضافه می کرد و یک مقدار به مبلغ می افزود. این اضعاف مضاعف است.
بنابر این فی الجمله نه بطورت مطلق و مقید حرام است، فی الجمله گفتیم چون فعلا معنای ربا را بررسی نکردیم و اینکه آیا منظور از ربا تعریف لغوی است یا اصطلاحی.
روایات ربا
اینک به روایاتی که درباره ربا هست می پردازیم؛ که ربای معاملی داریم و ربای قرضی. اگر بخواهیم روایات را دسته بندی کنیم زمان زیادی می برد لیکن برای تبرک ونمونه به چند مورد اشاره می کنیم.
مرحوم کلینی از محمدبن یعقوب نقل کرده که از نظر سند هم مشکلی ندارد عن ابن ابی عمیر که این روایت صحیحه است... عن أبی عبدالله ـ علیه السلام ـ قال: «درهمُ ربا عِندَ اللهِ أَشدُ مِن سبعینَ زنیهً کُلها بذاتِ محرمٍ؛7 یک درهم ربا نزد خداوند، از هفتاد مرتبه زنا با محارم خود بدتر است» در روایات دیگری هم همین مضمون با اختلاف تعداد آمده.
عن ابی عبدالله «قال درهم ربا اشد عند الله من ثلاثین کلها بذات محرم»8. در روایت ششم می‌گوید «درهم واحد من ربا اعظم من عشرین زنیه کلها بذات محرم» برخی ها در خانه خدا و ماه حرام هم آورده اند که به اختلاف حالات متفاوت است. این روایات انصافا خالی از اشکال هستند. برخی روایات دارند که «ربا پست ترین مکتب هاست و خبیث ترین کسب ها، کسب ربا است» عین تعبیری که آمده. روایت دوم از ابواب ربا می فرمایند که «اخبث المکاسب کسب الربا»9 طبق این روایت هم ربا قطعا حرام است.
مرحوم صدوق در فقیه نقل کرده است که«شر المکاسب کسب الربا» این هم می توانیم استفاده حرمت ربا کنیم این یک دسته روایات که اشاره به فلسفه ربا می‌کند یعنی اگر بازار ربا رایج شود معروف رخت می بندد و «اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ» وکسب و کار هم کساد می‌شود مردم دنبال کاسبی نمی روند در روایت وجود دارد که حضرت میفرمایند: «قلت لابی عبدالله علیه علیه السلام: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّی رَأَیْتُ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ ذَکَرَ الرِّبَا فِی غَیْرِ آیَةٍ وَ کَرَّرَهُ قَالَ أَ وَ تَدْرِی لِمَ ذَاکَ قُلْتُ لَا قَالَ لِئَلَّا یَمْتَنِعَ النَّاسُ مِنِ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ»10 برای اینکه مردم از کارهای عاطفی و نیکوکاری و احسان باز نمانند می فرمایند: در قرآن آیات زیادی دیده ایم که درباره ربا است. روایت هفتم این باب «عن زراره عن ابی عبدالله (ع) قال: قلت له: انی سمعت الله یقول «یمحق الله الربا و یربی الصدقات» و قد اری من یأکل الربا یربو ماله. «فقال: أی محق أمحق من درهم ربا یمحق الدین، و ان تاب منه ذهب ماله و افتقر به» حضرت می‌گوید ما می شنویم که می گویند خدا صدقات را رشد می دهد و در ربا برکتی نیست وصدقه رشد پیدا می کنند. «الذی یاکل الربا یربوا ماله» ما می بینیم کسی که ربا می خورد مالش زیادتر می‌شود و بیشتر می‌شود جریان چیست این برخلاف آیه قرآن است حضرت فرمود «ای یمحق امحق من درهم ربا» چه محقی بالاتر از محق درهم ربا است؟! یک درهم ربا باعث نابودی و موجب ضرر است است .
اگر توبه کرد مالش را از دست داده است این فرد مردد است میان انتخاب ربا که منافات با مکتب دین دارد یا اینکه ربا را رها خواهد کرد که مالش را ازدست می دهد. می‌فرماید «أی محق أمحق من درهم ربا یمحق الدین، و ان تاب منه ذهب ماله و افتقر»
مقابه با رباخوار
سوال: اگر توبه نکند و ادامه دهند آیا جامعه اسلامی باید جلویش را بگیرد؟
جواب: هنوز به این بحث نرسیده ایم. حاکم وقت می تواند با او مقاتله کند باز روایت دیگری است عن ابی عبدالله که «و علة تحریم الربا بالنسئیة لعلة ذهاب المعروف و تلف الاموال و رغبة الناس فی الربح و ترکهم القرض و صنایع المعروف و لما فی ذلک من الفساد و الظلم و فناء الاموال»11 باز روایت نهم و دهم هم به این مضمون هستند به روایت دیگری می رسیم که نکات جالب و حکیمانه ای دارد و فلسفه تحریم ربا در آن آمده است به طور تفصیل که از امام هشتم علیه السلام محمد بن سنان نقل کرده است «علة تحریم الربا، انما نهی الله عزوجل عنه لما فیه من فساد الاموال... و علة تحریم الربا لنسیئة... تلف الاموال و رغبة الناس فی الربح... »12 و در این مسائل علت تحریم ربا است گفته اند «انما نهی عزوجل» یکی نهی خداست به این دلیل می گویند این حرام است یعنی اگر هیچ علت و فلسفه ای و هیچ حکمتی در کار نبود فقط تنها نهی الهی بود کافی بود که ما بگوییم این عمل حرام است.
«عن محمد بن سنان ان علی بن موسى الرضا (علیه السلام) کتب إلیه فیما کتب من جواب مسائله: وعلة تحریم الربا لما نهی الله عزّ وجلّ عنه، ولما فیه من فساد الاموال، لان الانسان إذا اشترى الدرهم بالدرهمین، کان ثمن الدرهم درهما وثمن الآخر باطلا»13 اکل مال به باطل است. یک درهم به دو درهم مبادله کرد. یک درهم در مقابل یک درهم است ،آن مقدار زاید چیست؟ خوردن مال به باطل است آیه شریفه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ» 14خود این نوع معامله نقص و زیانی است.
ربا که موجب فساد است لذا شارع از آن نهی کرده است .
ادامه روایت از امام رضا؛ «وَ عِلَّهُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَهِ لِمَا فِیهِ مِنَ الِاسْتِخْفَافِ بِالْحَرَامِ الْمُحَرَّمِ وَ هِیَ کَبِیرَهٌ بَعْدَ الْبَیَانِ وَ تَحْرِیمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَهَا لَمْ یَکُنْ إِلَّا اسْتِخْفَافاً مِنْهُ بِالْمُحَرَّمِ الْحَرَامِ وَ الِاسْتِخْفَافُ بِذَلِکَ دُخُولٌ فِی الْکُفْرِ وَ عِلَّهُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بِالنَّسِیئَهِ لِعِلَّهِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ وَ رَغْبَهِ النَّاسِ فِی الرِّبْحِ وَ تَرْکِهِمُ الْقَرْضَ وَ الْقَرْضُ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ وَ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ»15؛ یعنی تا مادامی که حکم ربا نیست و مشخص نشده است برای کسانی که ربا خورده اند ایرادی ندارد «فله ما سلف» اما بعد از آمدن حکم الهی و روشن شدن آن اگر کسی اصرار به ربا کند این استخواف به حکم الهی است و منجر به کفر و ارتداد می شود.
حکمت حرمت ربا
در حرمت شراب یا ربا چه منافعی هست؟ یاد گرفتن احکام الهی و حکمت آن ها ایرادی ندارد قرآن هم سفارش کرده، در روایات هم آمده است لیکن ممکن است حکمت و فلسفه احکام همگی برای ما روشن نباشد. فلسفه احکام از قبیل حکمت هایی است که برای احکام بیان شده که غالبا نوعیت و غالبیت دارد نه اینکه عمومیت و شمول داشته باشد و در هرجا که این علت و فلسفه نیست بگوییم علت نیست و هرجا که هست بگوییم حرمت است. ماحصل ونتیجه روایاتی که خواندیم این است که همانطور که از آیات استفاده حرمت ربا شد از روایات هم استفاده حرمت شده و حتی یک بابی دارد در این مورد که امام صادق می‌فرماید: «شنیده ام شخصی ربا می خورد و می‌گوید این مثل شیرآغوز است و این خوردن ربا برای من بسیار گواراست. حضرت می‌فرماید: اگر خدا به من تمکین می داد و به او دسترسی پیدا می کردم او را می کشتم» یعنی تا این حد البته دستور هم داریم اگر ربا خوار بر رباخواری در جامعه اسلامی اصرار داشته باشد حاکم اسلامی می تواند با او مقاتله کند؛ او را بکشد چون مصداق حرب با رسول یا نائب رسول می‌شود.
اجماع بر حرمت
در مسئله اجماع هم جای هیچ بحثی نیست و جمیع فقهای شیعه و سنی همه خاصه و عامه هیچ اختلافی در حرمت ربا ندارند.
سوال: شما محمدبن سنان را قبول دارید؟
جواب: بله. دو نفر به اسم سنان هستند محمدبن سنان و عبدالله بن سنان که عبدالله بن سنان بهتر است و به محمد خدشه ای وارد شود، ولی مورد قبول است ایشان را آقای خویی رد کرده است که البته ایشان مشرب خاصی دارند.
بحث عقلی بماند برای جلسه بعد. والسلام.
پی نوشت:
1. سوره نساء، آیه 38
2. سوره بقره، آیه 275
3. سوره بقره، آیه 276
4. همان، آیه 278
5. همان، آیه 278.
6. آل عمران، آیه 130
7. النوادر:باب الکسب الحرام والحلال التجارۀ والا جاره:ص:161
8. تهذیب الحکام؛ج7ص:2
9. کافی(ط-دارالحدیث)بابالربا؛ج9،ص747
10. کافی(ط-الاسلامیه)بابالربا؛ج5،ص144
11. روضۀ المتقین:ج9،ص:248
12. علل الشرایع ج2،ص:482
13. همان
14. نساء: آیه29
15. همان
مقرر: مهدی ذوالفقاری
906/323/ع
برچسب ها:
ربا ، درس خارج فقه ، ادله اربعه ، حسن آقا شریعتی نیاسر ، فقه حکومتی ، اقتصاد اسلامی ، ربای معاملی ، ربای قرض ، روایات تحریم ، حکمت تحریم ربا سقط جنین مدل نوین زنده به گور کردن فرزندان است / مشترکات جاهلیت قدیم و مدرن
تأثیر مثبت رسانه‌های تخصصی در خنثی کردن ترفند رسانه‌ای دشمن / «فقه حکومتی» پشتوانه علمی انقلاب اسلامی
ضرورت توجه به نظریه ارتباطات در فقه رسانه
طعمه یا امانت؛ اخلاق حرفه‌ای کارگزاران عمومی در اندیشه علوی
نشست علمی «قدس و فلسطین در آینه فقه مقاومت»
مبانی دینی دفاع از قدس شریف
معرفی کتاب | اندیشه مقاومت از منظر حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای
اطلاع نگاشت | سیره عملی و گفتاری علمای شیعه در حمایت از فلسطین
فقه القضا | بررسی حکم انواع رشوه در غیر باب قضا
نظام موظف به پشتیبانی مالی و جانی از گزارشگران فساد است
مستثنیات نظارت شورای نگهبان بر اقدامات مجلس شورای اسلامی
نقش منفی دنیامداری نخبگان و خواص بر انحراف جامعه
محرومیت مجرم از حقوق اجتماعی در جرایم عمدی
بررسی مشکلات بین حضانت و ولایت از نظر فقهی و حقوقی
پیشگیری از فساد در منظومه فکری اسلام ناب مهم‌تر از مجازات مفسدان است
سن ازدواج از شاخص های مهم برای ارزیابی بهداشت جسمی و روانی افراد جامعه محسوب می شود / افزایش سن تمایل به تجرد زیستی را بیشتر می کند
افراد ضعیف‌الایمان؛ مهم‌ترین طعمه منافقین در دولت اسلامی
فقه بورس | بررسی ادله وکالت شخص حقوقی
عرصه‌های حقوق بشر اسلامی و کرامت انسان و پیشنهاد‌هایی برای ضمانت اجرای آن
قم
اذان صبح
۰۴:۲۱:۵۱
طلوع افتاب
۰۶:۰۱:۰۶
اذان ظهر
۱۳:۰۳:۲۹
غروب آفتاب
۲۰:۰۵:۰۴
اذان مغرب
۲۰:۲۳:۵۳