به گزارش سرویس فرهنگ و هنر پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل در چند سال اخیر رهبر معظم انقلاب بارها موضوع رسانه دینی را مطرح نموده و لزومِ رعایت اخلاق رسانه ای را خواستار شده اند.، ایشان درباره مطبوعات و رسانه فرموده اند: براى مطبوعات سه وظیفه عمده قائلم: وظیفه نقد و نظارت، وظیفه اطّلاع رسانى صادقانه و شفّاف، وظیفه طرح و تبادل آراء و افکار در جامعه. وجود مطبوعات آزاد، یکى از نشانه‌هاى رشد یک ملت و حقیقتاً خودش هم مایه رشد است؛ یعنى از یک طرف رشد و آزادگى ملت، آن را به‌وجود مى‌آورد؛ از طرف دیگر،آن هم به نوبه خود مى‌تواند رشد ملت را افزایش دهد. البته معتقدم در کنار این ارزش، ارزشها و حقایق دیگرى هم وجود دارد که با آزادى مطبوعات و آزادى قلم، آن ارزشها نباید پامال شود. هنر بزرگ این است که کسى بتواند هم آزادى را حفظ کند، هم حقیقت را درک کند، هم مطبوعات آزاد داشته باشد، هم آن آسیبها دامنش را نگیرد. همچنین ایشان پیرامون رعایت اخلاق رسانه ای در فضاهای مجازی فرموده اند: این رسانه‌هاى الکترونیکى و اینترنتى متأسفانه موجب شده است که افراد بى‌محابا علیه یکدیگر حرف بزنند، بد بگویند. باید از طرف مسئولین کشور براى این هم یک جورى تدبیر بشود. بر همین اساس به منظور آگاهی از چگونگی احیایِ فقه رسانه و موارد جواز افشاگری ، خبرنگار پایگاه اطلاعرسانی فقه حکومتی وسائل گفتگویی با حجت‌الاسلام و المسلمین عبدالله جلالی، پژوهشگر ارشد دین و رسانه داشته است که متن کامل این مصاحبه تقدیم خوانندگان محترم میشود.
وسائل - به عنوان اولین سوال بفرمایید که نقش رسانه در دنیای امروز چیست و تا چه اندازه می تواند در تقویت باورهای دینی مردم موثر باشد؟
رسانه ها امروزه جزو الزامات زندگی بشر شده اند و جایگاه ویژه ای پیدا کرده است. امروز رسانه ها در شکل گیری علایق، سلیقه ها، اعتقادات و در نهایت رفتار مخاطبان بسیار موثر است. کسانی که صاحب رسانه هستند در واقع می خواهند در بینش و گرایش انسانها تاثیر بگذارند. اول روی بینش آدمها کار می کنند سپس دستکاری روی اعتقادات و نوع جهان بینی و در نهایت ترکیبی از اعتقاد و احساس و باور را تبدیل به یک رفتار بکنند. پس امروزه نمی توان از رسانه ها به سادگی عبور کرد چراکه نقشِ بسیار موثری در زندگی انسانها دارد.
وسائل ـ به نظر شما مؤلّفه های اصلی یک رسانه دینی چیست؟
رسانه دینی براساس یک سری هنجارهای دینی رفتار می کند. این هنجارهای دینی متکی بر اصولی هستند که مهمترین آن ها اصل توحید است. رسانه ای که بر مبنای اصل توحید رفتار می کند هر چیزی را نمی تواند تولید و پخش کند. پس رسانه دینی یک چارچوب نظری برای خودش دارد و بایستی براساس آن چارچوب که شالوده اش را اصل توحید تشکیل می دهد حرکت کند. اصل توحید همان خداباوری و نقش خداوند در زندگی و مخصوصاً فعالیتهای رسانه ای است. همچنین رضایت خداوند یکی از ملاکهایی است که رسانه دینی باید به دنبالش باشد. حق الهی و حق رسول و حق ولی و حق مردم از دیگر مباحث مورد توجه می باشد. بحث بعدی بحثِ تقوی است. رسانه دینی متکی بر اصل تقوی می باشد و تمام حرکت و فعالیتهایش را براساس پرهیزکاری بنیان می نهد. پس رسانه دینی براساس یک سری منافع شخصی و حزبی رفتار نمی کند بلکه مصلحت عمومی را مدنظر می گیرد. اصل بعدی بحث امر به معروف و نهی از منکر می باشد. هدایت کننده فعالیتهای رسانه ای در نظام ارتباطی اسلام اصل عقیدتی امر به معروف و نهی از منکر می باشد که اصطلاحاً امروزه از آن به عنوان منشور مسئولیت فردی و اجتماعی یاد می شود. این اصل خیلی مهم بوده و جایگاهی عجیب در اسلام دارد. پس اصل امر به معروف و نهی از منکر هم یکی از اصولی است که رسانه دینی در فعالیتش بایستی آن را مدنظر داشته باشد. اصل بعدی اصلِ عدالت و مساوات می باشد. این اصل می گوید بایستی رسانه برای همه ی افراد جامعه امکانات دسترسی را فراهم کند تا همه مردم بتوانند با رسانه ی دینی ارتباط برقرار بکنند. پس یک رسانه دینی دارای چهار اصل می باشد که نظام رسانه دینی را تشکیل می دهند.
1- اصل توحید 2- اصل تقوی 3- اصل امر به معروف و نهی از منکر 4- اصل عدالت و مساوات
وسائل ـ چه ضرورتی دارد که فقه رسانه و اخلاق در رسانه در حوزه به بحث گذاشته شود؟
ما متاسفانه هنوز مدل رسانه اسلامی را تدوینی نکرده ایم. حوزه علمیه باید در این بحث ورود کند و نظام ارتباطی اسلام را مشخص کند. پس حوزه باید در درجه ی اول مختصات یک نظام ارتباطی و در درجه ی دوم مدل یک رسانه ی دینی را مشخص کند. این هنوز از دلِ داده های دینی به وجود نیامده. پژوهشگران حوزوی باید بدین سمت بروند زیرا تا زمانی که ما نظام ارتباطی اسلام را تعریف نکرده و از دل آن مدل رسانه دینی را بیرون نیاورده ایم، همچنان شاهد مشکلات مختلف در عرصه رسانه ها خواهیم بود. ما معتقدیم که برای رسیدن به رسانه دینی باید سه ضلع داده ها را در کنار هم قرار داده و در نهایت یک نظام طراحی کنیم تا از دل این نظام، مدل رسانه دینی تبیین گردد. این سه ضلع عبارتند از: 1- فلسفه رسانه 2- اخلاق رسانه و 3- فقه رسانه. اگر پژوهشگران حوزوی در این سه ضلع کار کنند به نظر ما نظام ارتباطی اسلام و مدل رسانه دینی متولد خواهد شد.
وسائل ـ چرا تا به امروز در زمینه تبیین نظام ارتباطی اسلام و رسانه دینی تلاش جدی صورت نگرفته و راهکار احیای این بحث ها چیست؟
به نظر می رسد حوزه هنوز به میزان اهمیت رسانه پی نبرده است. ما هنوز هم که هنوز است در ابواب مختلف فقهی همانند سیره علمای سلف به پیش می رویم. اما امروزه رسانه به عنوان یک مسئله نوپیدا و مستحدثه و با توجه به اینکه همه ی شئونات زندگی مسلمانان را به تسخیر گرفته و همه مسلمین به نحوی با موضوع رسانه ها در ارتباط هستند اهمیت بسیاری دارد.پس نوع مناسبات و نسبت رسانه با فقه باید مشخص و معین گردد. امام صادق علیه السلام فرمودند کسی که فقه نداند در اقتصاد و معاملات به ربا مبتلا خواهد شد، امروز هم اگر کسی اخلاق رسانه را رعایت نکند، اگر کسی به فقه رسانه و فلسفه رسانه ملتزم نباشد مبتلای به ناهنجاریهای جدی در عرصه ی فعالیتهای رسانه ای خواهد شد. درنتیجه عمر آدمی و رفتار و اخلاق مردم توسط رسانه های سکولار رهبری خواهد شد. مرجعیت فکری جوانان ما امروزه در حوزه ها و دانشگاهها قرار ندارد بلکه رسانه ها و فضاهای مجازی مرجعیت فرهنگی و فکری مخاطبان را به دست گرفته اند
.
وسائل ـ به نظر شما یک خبرنگار چگونه می تواند اخلاق رسانه ای را رعایت کند؟
امور مربوط به رعایت اخلاق در فعالیتهای رسانه ای را به دو دسته ی بایدها و نبایدها می توان تقسیم کرد.
بایدها:
1- صداقت: رسانه ها بایستی از هر نوع تغییر و تحریف معنا پرهیز کنند. همه ی سرمایه ی یک رسانه صداقتِ آن رسانه است اگر صداقت یک رسانه زیر سوال رفت در حقیقت تمام سرمایه ی آن رسانه زیر سوال رفته است و نمی تواند موفق باشد.
2- مصلحت
3- رعایت ادب و حیا: هم ادب کلامی و هم ادب نوشتاری.
4- رعایت حریم خصوصی افراد: ما در روایات داریم که آبروی مومن از کعبه هم بالاتر است و هرکسی که بخواهد کعبه را تخریب کند به جنگ با خدا رفته، در بحث ما نیز هرکسی هم که بخواهد شخصیت افراد را خدشه دار کند به جنگ با خدا پرداخته است.
5- امانت داری: در حوزه ی هنجارهای اثباتی برای خبرنگار بحث امانت داری از اهمیت فراوانی برخوردار است.
6- اعتبار منبع: منبع یک خبرنگار و رسانه باید معتبر باشد زیرا با زیر سوال رفتن منبع اعتبار رسانه زیر سوال خواهد رفت.
نبایدها:
1- فحاشی: خبرنگار و رسانه حق بدزبانی و ناسزاگویی ندارد.
2- تجسس در زندگی افراد: این مورد نیز از خطوط قرمز در بحث رسانه دینی می باشد.
3- افتراء
4- کشف اسرار: نباید اسرار زندگی مردم را فاش کرد.
5- اشاعه ی فحشاء: از هرگونه تولید خبری که باعث
6- غیبت: از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است: شب معراج، گروهی را در آتش دیدم در حالی که مردار می خورند. از جبرئیل پرسیدم: اینها چه کسانی اند؟ گفت: اینها کسانی هستند که در دنیا گوشت مردم را می خوردند؛ یعنی غیبت مردم را می کردند. براساس این روایت شریف، غیبت در آخرت به صورت خوردن گوشت مرده، مجسم می گردد، چنانچه در سوره ی حجرات، آیه ی12، خداوند می فرماید:ولا یغتَب بَعضُکُم بَعضاً أیحِبُّ أحَدکُم أن یأکُل لَحمَ أخیهِ مَیتاً فکَرِهتُموه : بعضی از شما غیبت بعضی دیگر را نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده اش را بخورد؟ از آن کراهت دارید. در تفاسیر، ذیل این آیه آمده است که آبروی برادر مسلمان، همچون گوشت تن اوست و ریختن این آبرو با غیبت و فاش کردن اسرار، مثل خوردن گوشت تن اوست، در حالی که غیبت شده، مثل مردگان، قادر به دفاع از خود نیست. به تعبیری دیگر، افراد جامعه ی اسلامی از مؤمنان تشکیل شده است و مؤمنان نیز به فرموده خداوند، برادر یکدیگرند. و برادر حق ندارد آبروی برادرش را ببرد.
وسائل ـ چه شرایطی در فقه شیعه درباره افشاگری در رسانه وارد شده است؟
کتابهای فقهی ما خوشبختانه موارد استثنا را هم آورده اند. مثلاً ما میگوییم که غیبت حرام است، ولی برای همین غیبت نیز در فقه ما موارد جواز هم وارد شده است.
موارد جواز افشاگری در رسانه عبارتند از:
1- یکی از مواردی که رسانه ها می توانند ورود پیدا کرده و افشاگری کنند رد عقاید باطل و نادرست گروهها و افراد منحرف می باشد. مثلاً در حوزه عرفانهای نوظهور، وهابیت، بهائیت و... که افکار نادرست و خلاف اسلامی به جامعه عرضه می شود، رسانه و خبرنگار می تواند ورود پیدا کند و به افشاگری بپردازد.
2- یکی از مواردی که فقه شیعه اجازه افشاگری داده است درباره کسانی است که گناه و منکرات را به صورت آگاهانه، علنی و آشکارا در جامعه رواج می دهند. همان چیزی که در عصر امام باقر و امام صادق علیهم السلام صورت گرفت. دو آسیبی که عبارت بودند از: اباحی گری و شکسته شدن تعظیم الهی. آدمها به راحتی به گناه در اجتماع و جامعه پرداختند و از حالت خصوصی و پنهان خارج شد. در اینگونه موارد هم رسانه می تواند به افشاگری بپردازد.
3- مورد دیگر، جایی است که ادعاهای پوچ و واهی توسط افراد دروغگو و شیّاد تبلیغ می شود. مانند بحث گلدکوئیستها و...
4- غیبت کردن از رسانه های معاند و مشرک مانند بی بی سی، VOA، سی ان ان و...
5- هم چنین کسی که مورد ظلم واقع شده می تواند از ظالم بدگویی کند: مصداق آیه 148 نساء لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللَّهُ سَمیعاً عَلیماً
وسائل ـ افشای نام مفسدان اقتصادی از نظر فقهی چگونه است؟
اگر ما سیره ی علوی را مبنا قرار دهیم می بینیم که وقتی عثمان بن حُنیف در یک مجلس اشرافی شرکت می کند، حضرت نام او را علناً می برد و افشا می کند. حضرت با کسی رودربایستی ندارد. درحالیکه امامِ معصوم است و بیشتر از همه ی انسانها به بحث کرامت انسانی اشراف دارد ولی با اینحال نام عثمان را افشا می کند. البته امروزه این مسئله نیاز به هماهنگی با قوه قضائیه دارد.
وسائل ـ آیا مصلحت نظام و اسلام می تواند مانع از افشاگری گردد؟
هیچ مصلحتی بالاتر از حق الهی نیست. نقل است که یکی از یارانِ سینه چاکِ امیرالمومنین در ماه مبارک رمضان شرب خمر می کند و حضرت حد الهی را شخصاً اجرا می کند. در حالیکه حضرت می دانست با این کارش آن فرد را با خودش دشمن می کند و قبیله اش را بر علیه اش می شوراند ولی با این حال از اجرای حد الهی دست برنمی دارد. چرا؟ چون هیچ چیزی در دنیا بالاتر از تعظیم حق الهی نیست. در ظاهر کار حضرت برخلاف مصلحت است ولی حضرت خوب می داند که حقوق الهی نباید فدای مصلحت های پوشالین شود. امروزه این مصلحت دایراه اش به اندازه ای بزرگ شده است که کارآیی قوه قضائیه را زیر سوال می برد. امام حسین هم اگر مصلحت اندیش بود هرگز قیام نمی کرد.
وسائل ـ جبران فقهیِ افشاگریِ غیر مجاز چگونه است؟
اگر خبرنگار و فعال رسانه ای به اصول هایی که گفتیم پایبند باشد هرگز به گناه نمی افتد. آن اصول عبارتند از: تقوی، عدالت، توحید، امر به معروف و نهی از منکر. جبران فقهی افشاگری غیر شرعی به این است که اولاً در همان رسانه ای که افشاگری صورت گرفته به صورت رسمی اعلام شود و ثانیاً از خود غیبت شونده حلاللیت طلبیده شود چون ضمان عمومی دارد نه فردی. پس یک رسانه دینی در بیان مطالب آزاد است مگر این که مخلّ به مبانی اسلام و حقوق عمومی باشد. /403/ص