vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی در شصت و یکمین جلسه سال تحصیلی 94-95 درس خارج فقه سیاسی اسلام که روز دوشنبه ششم اردیبهشت ماه 1395 در مدرسه دارالشفاء برگزار شد، بحث پیرامون حدیث منزلت و دلالت آن بر ولایت و امامت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را ادامه داد و به بیان مطالبی در این زمینه پرداخت که برگزیده آن در پی می‌آید.

1. در برخی الفاظ حدیث منزلت عبارت «إنّه لاینبغی أن أذهب إلا و أنت خلیفتی» در ذیل حدیث وجود دارد، «ذهاب» در این عبارت مطلق است و مقید به زمان یا مکان خاصی نشده است، اطلاق «ذهاب» در این عبارت مؤکد این معنا است که خلافت امیرالمؤمنین نسبت به رسول خدا به نحو مطلق است و در صورت غیبت رسول خدا و به انحاء غیبت، جانشین اوست؛ چه غیبت، غیبت مکانی باشد؛ یعنی آن حضرت در قید حیات بوده و به مکان دیگری سفر کند و چه غیبت زمانی باشد و از دنیا رحلت فرماید.

2. مخالفین ولایت و خلافت امیرالمؤمنین علیه‌السلام تنزیل را در حدیث منزلت مختص زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌دانند و چنین استدلال می‌کنند که هارون در زمان حیات برادر خود از دنیا رفت و پس از او خلافتی نداشت تا این خلافت و منزله او بنا به حدیث منزلت برای علی بن ابیطالب نیز ثابت باشد و او خلیفه رسول خدا پس از رحلتش باشد.

3. جواب شبهه مخالفین این است که اولاً تنزیل منزله اختصاص به دوره زمانی خاصی ندارد و استثناء «إلا أنّه لا نبیّ بعدی» تنها برای زمان بعد از رسول خدا صحیح است و اگر تنزیل شامل زمان بعد از رسول نمی‌شد این استثاء وجهی نداشت؛ ثانیاً چنانکه گفتیم عبارت «إنّه لاینبغی أن أذهب إلا و أنت خلیفتی» دلالت دارد، بر اینکه خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام مطلق است؛ چون «ذهاب» در این عبارت مطلق است.

4. در منابع روایی اهل سنّت نصوص زیادی دالّ بر خلافت و امامت علی بن ابیطالب وارد شده است و این روایات «یقویّ بعضها بعضاً» وفور روایات وارده به حدی است که اگر تواتر لفظی روایات پذیرفته نشود؛ قطعاً روایات وارده از حیث معنا تواتر دارد، تواتر در این معنا که «علی بن ابیطالب منصوب رسول خدا برای امامت و خلافت پس از خود است».

تقریر مطالب شصت و یکمین جلسه درس خارج نظام سیاسی اسلام آیت الله اراکی تقدیم می‌شود.

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه

حدیث منزلت را از کتب مختلف روایی اهل سنّت مانند صحیح بخاری و صحیح مسلم و مسند احمد بن حنبل نقل کردیم؛ احمد بن حنبل این حدیث را از طرق مختلف و از روّات متعددی نقل می‌کند.

ادامه بحث؛ روایت ابن ماجه

ابن ماجه نیز در سنن خود این حدیث را از سعد بن أبی وقاص نقل می‌کند.

«سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول من کنت مولاه فعلیّ مولاه و سمعته یقول أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلا أنّه لانبیّ بعدی». سنن ابن ماجه، حدیث شماره 121.

الفاظی که تاکنون از حدیث منزلت نقل شد در ذیل آنها عبارت «إلا أنّه لانبیّ بعدی» آمده است. در روایات دیگری که مستدرک و خصائص النبیّ و نیز احمد بن حنبل در مسندش نقل می‌کند بر این متن یک مکمّلی اضافه شده است و آن تکمله عبارت «إنّه لاینبغی أن أذهب إلا و أنت خلیفتی» است.

روایت حاکم نیشابوری

حاکم نیشابوری در مستدرک علی الصحیحین متن را به نقل از ابن عباس چنین نقل می‌کند: «خرج رسول الله صلی الله علیه و آله فی غزوة تبوک و خرج بالناس معه قال فقال علیّ أخرج معک قال فقال النبیّ لا فبکی علیّ فقال له أما ترضی أن تکون منّی بمنزلة هارون من موسی إلا انّه لیس نبیّ بعدی إنّه لاینبغی أن أذهب إلا و أنت خلیفتی».

حاکم پس از نقل این حدیث می گوید: «هذا حدیث صحیح الإسناد و لم یخرجاه بهذه السیاقة».

حدیث منزلت؛ عمومیّت و اطلاق خلافت

در روایت مستدرک عبارت «إنّه لاینبغی أن أذهب إلا و أنت خلیفتی» در ذیل حدیث نقل شده است؛ درحالیکه این ذیل در متنی که بخاری و مسلم روایت کرده‌اند وجود ندارد، این ذیل مؤکد معنایی است که ما بیان کردیم؛ گفتیم در روایت، قرائن متعددی وجود دارد که مراد از منزلت، خلافت عامه و مطلق امیرالمؤمنین نسبت به رسول خدا است؛ به این معنا که امیرالمؤمنین در غیاب رسول خدا به نحو مطلق خلیفه است؛ چه غیبت رسول خدا غیبت مکانی باشد یعنی به بلاد و سرزمین دیگری سفر کند و چه غیبت زمانی باشد و از دنیا رحلت فرماید؛ در هرحال تنزیل «أنت بمنزلة هارون من موسی» صادق است.

شبهه وارده؛ ناوارد و باطله

چنانکه گفتیم شبهه برخی علمای اهل سنّت مبنی بر عدم دلالت حدیث بر خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام پس از حیات رسول خدا وارد نیست؛ چون:

اولاً:  تنزیل، تنزیل منزله هارون است و منزله، حیات و ممات ندارد؛ وقتی می فرماید تو خلیفه من هستی این خلافت اطلاق دارد. مؤکّد چنین معنایی کلمه «بعدی» در روایت است؛ در آنجا که می فرماید: «إلا أنّه لا نبیّ بعدی». این استثناء مربوط به زمان بعد از رسول است واگر تنزیل شامل زمان بعد از رسول نمی شد این استثاء وجهی نداشت.

ثانیاً: عبارت «إنّه لاینبغی أن أذهب إلا و أنت خلیفتی»علاوه بر اینکه مؤکّد چنین معنایی است خود به تنهایی نیز دلالت دارد بر اینکه خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام مطلق است؛ چون «ذهاب» در این عبارت مطلق است و اطلاق آن نیز قوی است و شامل ذهاب إلی مکان آخر در حیات دنیوی  و ذهاب به سرای آخرت و لقاء الله می شود.

روایت احمد بن حنبل

حدیث منزلت با ذیل مذکور را تنها حاکم نیشابوری نقل نکرده است؛ بلکه احمد بن حنبل هم در مسند خود از ابن عباس روایت کرده است. در روایت منقول از ابن عباس مجموعه‌ای از فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است و خیلی از روّات این روایت ابن عباس را به نقل از او روایت کرده‌اند.

احمد بن حنبل به سند خود از ابن عباس در ضمن حدیث مفصّلی چنین روایت می کند: «وخرج أی النبیّ صلی الله علیه و آله بالناس فی غزوة تبوک قال فقال علیّ أخرج معک قال فقال له نبی الله لا فبکی علیّ فقال له أما ترضی أن تکون منّی بمنزلة هارون من موسی إلا أنّک لست بنبیّ إنّه لاینبغی أن أذهب إلا و أنت خلیفتی». مسند احمد حدیث 3062.

در این روایت نیز ذیل «إنّه لاینبغی أن أذهب إلا و أنت خلیفتی» وجود دارد و ذهاب به نحو مطلق بیان شده است و نشان دهنده خلافت مطلقه امیرالمؤمنین علیه السلام است.

یک جمع بندی

تا به اینجا نصوص زیادی دالّ بر امامت و خلافت علی بن ابیطالب علیه السلام در روایات اهل سنّت خوانده شد.

 عبارات «أنت ولیّ کلّ مؤمن بعدی» و «من کنت مولاه فعلیّ مولاه» بعد از «ألست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» و حدیث منزلت با ذیل آن، همگی از نصوص دالّ بر خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام است، نصوص و ادلّه باب فراوان است و یؤیّد بعضها بعضاً و یقویّ بعضها بعضاً؛ در بین این احادیث، احادیث صحیحه زیادی وجود دارد که اگر کسی تواتر لفظی را قائل نشود قطعاً تواتر معنوی ثابت است؛ تواتر در این معنا که «ثبت کون علیّ منصوبا من قبل رسول الله صلی الله علیه و آله للخلافة و للامامة بعده».

روایت نسایی

نسایی نیز روایت احمد بن حنبل را با همان ذیل در کتاب خصائص امیرالمؤمنین نقل کرده است. وی حدیث منزلت را بدون ذیل «إنّه لاینبغی أن أذهب إلا و أنت خلیفتی» نیز از طرق مختلف از جمله سعد بن أبی وقاص و ابن عباس و دیگران نقل کرده است و طرق وی به سعد بن أبی وقاص قریب به نوزده طریق است. نسایی روایتی را هم به سند خود از أسماء بنت عمیس نقل می کند.

«قال أدرکت فاطمة بنت علیّ و هی بنت ثمانین سنة فقلت لها تحفظین من أبیک شیئا قالت لا و لکنّی سمعت اسماء بنت عمیس أنّها سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یقول یا علی أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلا انّه لیس من بعدی نبیّ». خصائص امیرالمؤمنین، صفحه 74، چاپ پرستو.

نکته جنبی حدیث

از این روایت نسایی چنین برمی آید که امیرالمؤمنین علیه السلام دختری به نام فاطمه داشته است اما معلوم نیست که مادر او حضرت زهرا سلام الله علیها باشد. ازعبارت « تحفظین من أبیک شیئا» معلوم می‌شود که در زمان شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام این فرزند ایشان سن و سال زیادی نداشته است.

پایان؛ تذکر محل بحث

آنچه از روایات خواندیم تنها برگزیده‌ای از الفاظ و روایات مختلف پیرامون حدیث منزلت است و ما به همین مقدار بسنده می کنیم، بحث ما همچنان درباره عنوان ششم از عناوین مأخوذ در روایات دالّ بر خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام است؛ عنوان ششم، عنوان «خلیفتی» و عناوین دیگری به این مضمون است، این عنوان در احادیث دیگری جز حدیث منزلت نیز به آن تصریح شده است که در جلسات آتی خواهیم خواند.

/223/907/م

تقریر: جلال الدین زنگنه