vasael.ir

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی وسائل، آیت الله محسن اراکی در پنجاه و ششمین جلسه سال تحصیلی 94-95 درس خارج فقه سیاسی اسلام که روز سه شنبه بیست و چهارم فروردین ماه 1395 در مدرسه دارالشفاء برگزار شد، روایات متعددی را در اثبات جانشینی و امامت علی بن ابیطالب علیه السلام بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله از منابع روایی اهل سنّت مطرح کرد و مطالب مهمی را در این زمینه مورد بحث قرار داد که گزیده آن در پی می‌آید.

1. در روایت احمد بن حنبل از براء بن عازب با لفظ «ألستم تعلمون أنّی أولی بالمؤمنین من انفسهم...ألستم تعلمون أنّی أولی بکلّ مؤمن من نفسه» دو گونه ولایت برای رسول خدا و به تبع آن حضرت برای امیرالمؤمنین ثابت می‌شود، ولایت بر جمع مؤمنین و ولایت بر فرد فرد آنها.

2. اثبات وجود دو گونه ولایت جمعی و ولایت فردی در روایت قبل، قرینه بر صحّت این مدّعاست که در جامعه اسلامی افزون بر شخصیت فردی افراد یک شخصیت جمعی  نیز برای جامعه داریم.

3. دلالت روایت قبل بر امامت و جانشینی امیرالمؤمنین صریح است؛ چون رسول خدا پس از آنکه دوبار از مردم اقرار می‌گیرد، می‌فرماید «من کنت مولاه فعلیّ مولاه»؛ این بیان به معنی آن است که ولایت رسول خدا بر مؤمنین برای امیرالمؤمنین علیه السلام نیز ثابت است.

4. در روایت احمد بن حنبل از زید بن ارقم آمده است «أَلَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَوَلَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنِّی أَوْلَى بِکُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ نَفْسِهَِ ... فَمَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَإِنَّ عَلِیًّا مَوْلَاهُ»؛ لفظ این روایت صراحت دارد در اینکه مراد از مولا بودن علی بن ابی طالب، «أولی بالمؤمنین من أنفسهم» است و نه سایر معانی مولا مانند دوست و محبّ و ناصر.

5. در روایت احمد بن حنبل از عبدالله بن بریده آمده است «من کنت ولیّه فعلیّ ولیّه»؛ یعنی همان ولایتی که من دارم، همان ولایت را علی بن ابیطالب دارد؛ قدر متیقن از ولایت رسول خدا، ولایت امر و نهی و فرمانروایی و امامت است و همین ولایت بنا به تصریح روایت برای امیرالمؤمنین نیز ثابت است.

6. در روایت احمد بن حنبل از ابن عباس آمده است «أنت ولیّ فی کلّ مؤمن بعدی» و «من کنت مولاه فإن مولاه علی»؛ در عبارت «أنت ولیّ فی کلّ مؤمن بعدی» لفظ «بعدی» قرینه است بر اینکه مراد از ولایت، جانشینی و فرمانروایی است و نه سایر معانی مثل ناصر و دوست، عبارت «من کنت مولاه فإنّ مولاه علی» نیز تصریح دارد بر اینکه ولایت رسول خدا بر مؤمنین برای علی بن ابیطالب نیز ثابت است.

در ذیل تقریر مطالب پنجاه و ششمین جلسه درس خارج نظام سیاسی اسلام آیت الله اراکی تقدیم می‌شود.

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه

بحث ما در عنوان پنجم از عناوین به کار رفته در ادلّه نصب امام و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله بود. گفتیم عنوان پنجم، عنوان «علیٌ مولی المؤمنین» یا عناوین قریب به آن مثل «علیٌ ولیّ المؤمنین» است؛ تاکنون نه روایت از روایات اهل سنّت را خواندیم، در جلسه حاضر به روایات احمد بن حنبل در مسندش می‌رسیم؛ این روایات زیاد است و در اینجا تنها به برگزیده آنها می‌پردازیم.

روایت دهم

احمد بن حنبل به سند خود از براء بن عازب که از صحابه پیامبر است روایت می‌کند.

«قال کنّا مع رسول الله فی سفر فنزلنا بغدیر خم فنودی فینا الصلاة جامعة و کُسِح لرسول الله تحت شجرة فصلّی الظهر و اخذ بید علی و قال الستم تعلمون انی اولی بالمؤمنین من انفسهم قالوا بلی قال الستم تعلمون انی اولی بکل مؤمن من نفسه قالوا بلی فاخذ بید علی و قال من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه قال فلقیه عمر بعد ذلک فقال له هنیئاً یا بن ابی طالب اصبحت و امسیت مولی کل مؤمن و مومنة»

مسند احمد بن حنبل، جلد 4، طبع دارالکتب العلمیه بیروت، سنه 1413،حدیث  18508.

این روایت جریان غدیر را مجملاً بیان می‌کند.

«قال الستم تعلمون أنّی أولی بالمؤمنین من انفسهم قالوا بلی قال الستم تعلمون أنّی أولی بکلّ مؤمن من نفسه قالوا بلی»؛ این همان نصّی است که قبلاً حاکم نیشابوری آن را در مستدرک نقل کرده است.

روایت؛ اثبات دو گونه ولایت

در این روایت و با این نصّ، رسول اکرم دوبار و با دو تعبیر بر اولی بودن  به مؤمنین نسبت به نفسهایشان از آنها اقرار گرفته است؛ گفتیم چنین تعبیری دارای نکته است و نکته آن این است که دو گونه ولایت یعنی هم ولایت بر جمع مؤمنین و هم ولایت بر افراد را اثبات می‌کند و یکی از قرائن مدعای ماست، مدّعای ما این است که در جامعه اسلامی افزون  بر شخصیت فردی افراد یک شخصیت جمعی  نیز برای جامعه داریم؛ گاهی این دو شخصیت با هم متّحد و گاهی هم مختلف است.

روایت؛ دلالت بر امامت و خلافت

دلالت روایت بر ولایت امر و فرمانروایی امیرالمؤمنین و جانشینی آن حضرت نسبت به رسول خدا صریح است؛ چون رسول خدا دوبار از مردم اقرار می‌گیرد و بعد از آن می‌فرماید: «من کنت مولاه فعلی مولاه». این بیان ثابت می‌کند همان ولایتی که رسول خدا بر مردم دارد برای امیرالمؤمنین علیه السلام نیز ثابت است.

روایت یازدهم

احمد بن حنبل به سند خود از عطیّه عوفی از زید بن ارقم روایت می‌کند؛ عطیه عوفی یا کوفی همان صاحب جابر بن عبدالله انصاری در واقعه اربعین سیدالشهدا علیه السلام است.

«کُنَّا بِالْجُحْفَةِ فَخَرْجَ رَسُولُ اللهِ إِلَیْنَا ظُهْرًا وَهُوَ آخِذٌ بِعَضُدِ عَلِیٍّ رَضِیَ اللهُ عَنْهُ فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَلَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنِّی أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ قَالُوا بَلَى قَالَ فَمَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ».

مسند احمد بن حنبل، جلد 4، طبع دارالکتب العلمیه بیروت، سنه 1413،حدیث  19301.

روایت؛ دلالت مؤکّد

«فاء» که بر سر کلمه «مَن» در عبارت «فَمَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ» آمده است، دلالت روایت را بر مدّعا اصرح و آکد می‌کند؛ یعنی اولویتی که برای رسول خدا نسبت به انفس مؤمنین ثابت است برای علی بن ابیطالب هم مؤکداً ثابت است.

روایت دوازدهم

احمد بن حنبل به سند خود از میمون أبی عبدالله از زید بن ارقم نقل می‌کند.

«عَنْ مَیْمُونٍ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ وَأَنَا أَسْمَعُ نَزَلْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ (آله و) سَلَّمَ بِوَادٍ یُقَالُ لَهُ وَادِی خُمٍّ، فَأَمَرَ بِالصَّلَاةِ فَصَلَّاهَا بِهَجِیرٍ قَالَ فَخَطَبَنَا وَظُلِّلَ لِرَسُولِ اللَّهِ بِثَوْبٍ عَلَى شَجَرَةِ سَمُرَةٍ مِنْ الشَّمْسِ فَقَالَ أَلَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَوَلَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنِّی أَوْلَى بِکُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ نَفْسِهِ قَالُوا بَلَى قَالَ فَمَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَإِنَّ عَلِیًّا مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَوَالِ مَنْ وَالَاهُ».

مسند احمد بن حنبل، جلد 4، طبع دارالکتب العلمیه بیروت، سنه 1413،حدیث  19345.

«هَجِیر»: داغی روز در نیمروز؛ «شَجَرَةِ سَمُرَةٍ»: درخت پرسایه.

روایت؛ تبیین معنای ولایت؛ تشکیک اهل سنّت

لفظ این روایت نیز قریب به لفظ روایت سابق است و صراحت دارد در اینکه مراد از مولا بودن علی بن ابی طالب، «أولی بالمؤمنین من أنفسهم» است و نه سایر معانی مولا؛ جای تعجب دارد که چگونه با این روایات متعدد باز هم برخی از اهل سنّت در معنای مولا تشکیک می‌کنند.

روایت سیزدهم

احمد بن حنبل به سند خود ازعبدالله بن بریده روایت می‌کند، این بریده همان شخصی است که مبغض امیرالمؤمنین است و قبلاً از او روایتی را خواندیم.

«عبدالله بن بریده عن ابیه قال قال رسول الله من کنت ولیّه فعلیّ ولیّه».

همان ولایتی که من دارم همان ولایت را علی بن ابیطالب دارد، قدر متیقن از ولایت رسول الله ولایت امر و نهی است.

روایت چهاردهم

این روایت چهاردهمین روایت از سلسله روایاتی است که از منابع اهل سنّت درباره عنوان «علیّ مولی المؤمنین» و نظیر آن نقل می‌کنیم؛ احمد بن حنبل به سند خود از ابن عباس در ضمن یک حدیث مفصّل روایت می‌کند.

«قال إنی لجالس إلى ابن عباس إذ أتاه تسعة رهط فقالوا یا ابن عباس إمّا أن تقوم معنا وإمّا أن تخلّونا هؤلاء فقال ابن عباس بل أقوم معکم قال و هو یومئذ صحیح قبل أن یعمى قال فابتدءوا فتحدّثوا فلا ندری ما قالوا قال فجاء ینفض ثوبه ویقول أفّ وتفّ وقعوا فی رجل له عشرٌ وقعوا فی رجل قال له النّبی لأبعثن رجلا لا یخزیه اللّه أبدا یحب اللّه و رسوله...و قال له رسول الله أنت ولیّ فی کلّ مؤمن بعدی الی ان قال و قال من کنت مولاه فإن مولاه علی».

مسند احمد بن حنبل، جلد 4، طبع دارالکتب العلمیه بیروت، سنه 1413، حدیث  3061.

ابن عباس در میان جمعی نشسته بود؛ عده‌ای آمدند و گفتند می‌خواهیم با تو حرف خصوصی بزنیم، ابن عباس با آنها رفت و زمانی که برمی‌گشت آنها را سرزنش می‌کرد و می‌گفت این جماعت علی بن ابی طالب را تنقیص می‌کردند؛ کسی را تنقیص می‌کردند که ده فضیلت دارد.

دو روایت در یک روایت

در این روایت دو عبارت آمده است؛ عبارت «أنت ولیّ فی کلّ مؤمن بعدی» و عبارت «من کنت مولاه فإن مولاه علی»؛ معلوم می‌شود که این روایت در واقع دو روایت است؛ یعنی رسول اکرم در دو جا این عبارات را فرموده است، در جایی فرموده است «أنت ولیّ فی کلّ مؤمن بعدی»  و در جای دیگری فرموده است «من کنت مولاه فإنّ مولاه علی».

روایت؛ دو دلالت بر ولایت

در عبارت «أنت ولیّ فی کلّ مؤمن بعدی»  چنانکه گفتیم «بعدی» قرینه روشنی  بر این است که مراد از ولایت، ولایت امر و جانشینی و فرمانروایی است و نه سایر معانی مثل ناصر و دوست و غیره.

عبارت «من کنت مولاه فإنّ مولاه علی» نیز به این معناست که همان ولایتی را که من بر مؤمنین دارم علی بن ابیطالب نیز بر آنها دارد.

روایت پانزدهم؛ مجموعه روایات مناشده

روایت پانزدهم خود مجموعه‌ای از روایاتی است که مربوط به مناشده علی بن ابی طالب علیه السلام است. هنگامی که آن حضرت به خلافت ظاهری رسید و قدرت یافت، جنگ صفین پیش آمد. همچنانکه حضرت لشکر را به سمت صفین پیش می‌برد به منطقه‌ای به نام «رحبه» رسیدند. تعداد زیادی از صحابه رسول خدا با امیرالمؤمنین بودند. آن حضرت خطبه خواند و سخنرانی کرد و در ضمن خطبه فرمود آنها که در روز غدیر حضور داشتند و شاهد واقعه بودند برخیزند و شهادت دهند. به این عمل «مناشده» گفته می‌شود؛ یعنی فراخوانی برای شهادت دادن. نقل شده است که سی نفر برخاستند و شهادت دادند. روایت مناشده را طبق آنچه احمد بن حنبل نقل کرده است در جلسه آینده می‌خوانیم. مناشده حادثه مهمی است و از مهمترین وقایعی است که در مسأله غدیر اتفاق افتاده است. مرحوم علامه امینی در الغدیر واقعه مناشده را با منابع بیشتری نسبت به منابع اهل سنّت نقل می‌کند.223/907/م

تقریر: جلال الدین زنگنه