مسائل مستحدثه به مسائلی گفته می شود که تاکنون مصادیقی در جامعه نداشته اما به خاطر تغییر شرایط اجتماعی و یا تغییر فرصت ها و یا بروز پدیده های جدید و نو، فقها و مجتهدیدن را بر این می دارد که بر این مسائل ورود پیدا بکنند و از لحاظ شرعی و دینی، مسائل را برای مردم بازگو بکنند.
در این خصوص با حجت الاسلام و المسلمین سید محمد باقر علم الهدی رئیس مرکز آموزش عالی حضرت قاسم ابن الحسن تهران به گفت و شنود نشسته ایم که نوشتار زیر حاصل این گفت و گو است:
وسائل ـ مسائل مستحدثه در فقه به چه معنا است؟
با توجه به این که شرایط جامعه هر روز شکل و شمایل خاصی به خود می گیرد و این طبیعی است که صنعت، تکنولوژی، مسائل روحی و روانی و مسائلی از این قبیل هر روز کنش ها و واکنش های خاصی از خود نشان می دهد، به همین جهت مجتهد باید با درک صحیحی از شرایط اجتماعی مسائل جدید را در غالب مسائل فقهی مطرح بکند و پاسخگوی پرسش ها و نیاز های جامعه باشد.
مسائل مستحدثه به مسائلی گفته می شود که تاکنون مصادیقی در جامعه نداشته اما به خاطر تغییر شرایط اجتماعی و یا تغییر فرصت ها و یا بروز پدیده های جدید و نو، فقها و مجتهدیدن را بر این می دارد که بر این مسائل ورود پیدا بکنند و از لحاظ شرعی و دینی، مسائل را برای مردم بازگو بکنند.
وسائل ـ آیا فقه جواهری پاسخگوی مسائل مستحدثه است؟ با چه مکانیسمی؟
فقه جواهری و سنتی در پاسخگویی مسائل مستحدثه توان مند است، با ابزارهایی که در فقه داریم مثل قاعده ی ید و اصول عملیه می توانیم مسائل مستحدثه روز را در قالب قواعد و اصول عملیه ی شرعی بریزیم و پاسخ شرعی مسائل را استخراج کنیم، اتفاقا فقه جواهری و سنتی نیز در همین راستا مطرح می شود، که یک مجتهد با درک صحیح از شرایط روز جامعه، قالب های شرعی و دینی را به شکلی تعریف بکند که پاسخگوی مسائل روز جامعه باشد.
اگر ما قائلیم که دین می تواند در همه ی شئون زندگی نقش تعیین کننده داشته باشد، طبیعی است که ما کاربرد های فقه را به اندازه نیاز های جامعه توسعه بدهیم و گزاره های دینی را فقط در یک سری پاسخگویی های شرعی که در قدیم وجود داشته است، نمی توانیم پیدا کنیم.
مطالباتی مانند بازرگانی خارجی، حقوق دریاها، حقوق زیرسطحی، خرید و فروش اعضای بدن و غیره از مسائل امروزی جامعه هستند که از مسائل مستحدثه است و فقه باید پاسخگوی اینها باشد و افتخار فقه شیعه است که می تواند همه ی مسائل مستحدثه را پاسخگو باشد.
فقه جواهری فقهی است پویا، درون زا و با نگاه به مسائل و مشکلات جامعه که می تواند در راستای پاسخگویی به نیاز های جامعه تاثیرات ارزشمندی را بر جا بگذارد.
وسائل ـ تاثیر عنصر مکان و زمان در جوابگویی به مسائل مستحدثه چگونه است؟
امام خمینی را می توان احیا کننده ی عنصر مکان و زمان در فقه جواهری معرفی کرد، افزود: در دفاع مقدس، در آن ایامی که دشمن حمله گسترده خود را آغاز کرده بود و می بایست در مقابل دشمن می ایستادیم، باید از تمام بخش ها هزینه می کردیم و در آن روز ها هیچ کس نمی توانست دیگری را مجبور به کاری کند اما وقتی که حضرت امام خمینی می فرموند که هر کس می تواند برای دفاع برخیزد، که یک حکم حکومتی با ریشه ای در فهم صحیح عنصر زمان در اجتهاد امام داشت؛ همه تبعیت می کردند.
در مانند لغو شدن چند ساله حج در زمان امام خمینی (ره)، که در این مواقع عنصر مکان و زمان مدخلیت مستقیم دارد در اجتهاد یک فقیه؛ که این موارد باعث می شود فقه جواهری به یک فقه پویا و زاینده تبدیل شود.
تفقه در شیعه یک فقاهت زنده و به روز است که با شرایط زمان و مکان انجام می یابد، گاهی اوقات احکام ثانویه برای گذر از پیچی، جلوی احکام اولیه را می گیرد.
گاهی اوقات عنصر مکان و زمان باعث ایجاد حکم جدید و تغییر حکم اولیه شده است، مباحثی ماننده حکم روزه ی بیمار و مسافر که برخلاف اینکه روزه بر همه واجب شده است، تغییر کرده است.
وسائل ـ آیا عنصر زمان و مکان می تواند مبنای استنباط احکام فقهی باشد؟
نمی توان عنصر زمان و مکان را مبنای استنباط همه ی احکام فقهی قرار داد و موقع استنباط، با توجه به زمان و مکان آن مسئله را بررسی کرد، در کنار حکم قرآن، روایات و تجربه ی فرد مجتهد، عنصر زمان و مکان نیز دخالت دارند، به این معنی که این عناصر در حکم یک مجتهد دخیل است و نه این که همه ی احکامی که مجتهد می گوید بر پایه ی زمان و مکان باشد.
در میان مفسرین و مجتهدین، رویکرد های مختلفی بحث شده است، بعضی معتقدند که در چند مورد خاص نسخ داشته ایم و بعضی نسخ را در موارد بیشتری می دانند و بعضی معتقدند که اصلا نسخ نداشته ایم ولی آن هایی که قائل اند نسخ داریم، می گویند احکام الهی در همان موردی که نسخ شده از ابتدا، زمان دار وضع شده است و وقتی که زمان آن به پایان رسید، آن حکم نیز از بین رفت و نسخ شده.
وسائل ـ بعضی از علما مانند شیخ طوسی، به مباحث حکومتی احساس نیاز نمی کرده اند و حکم به دفن سهم امام و خمس می داده اند، هم چنین علمای دیگری هستند که کاملا احساس نیاز می کنند و کاملا احکام را حاکمیتی می دانند، حکم می دهند که سهم امام و سهم سادات متعلق به بیت المال است و حاکم و ولایت فقیه در آن تصرف دارد، در رابطه با این دو نوع نگاه بین علما توضیح بدهید؟
این دو دیدگاه دو نظرگاه مختلف است ولیکن به این معنی نیست که نگاهی در گذشته، مرحوم شیخ طوسی داشته اند، دیدگاه درستی می باشد.
حاکم شرع در حقیقت نائب امام زمان (عج) است و از لوازم نیابت امام زمان (عج)، تصرف در اموری است که اگر خود حضرت تشریف داشتند، در آن امور ورود پیدا می کردند که یکی از این امور، وجوهات و خمس است که اگر حضرت حاضر بودند، این وجوهات را برای تبلیغ و توسعه دین اسلام و دستگیری از فقرا و نیازمندان و مواردی از این قبیل استفاده می کردند و به همین جهت آن کس که نائب امام زمان (عج) می شود، همان تصرفی می کند که اگر حضرت تشریف داشتند تصرف میکردند.
وسائل ـ همواره موضوعات از عرف گرفته می شود، میزان تغییر عرف در موضوعات بر اساس مقتضیات زمان و مکان چگونه است؟
گاهی اوقات به لحاظ شرایط جدیدی که در جامعه اتفاق می افتد، مجتهد با درک صحیحی از شرایط و موقعیت ها و نیاز ها می تواند جامعه دینی را به شیوه ای هدایت و رهبری کند که کمترین آسیب را ببیند.
وسائل ـ آیا در استنباط احکام ثانویه و مستحدثه، دلالت ادله لفظیه احکام و مفاهیم لغوی آن ها تغییرپذیر است؟
یکی از کارهای مجتهد، استخراج مفاهیم واژگان در زمان تبیین این مطالب است.چه بسا خیلی از واژگان از معنای اصلی خود تغییر پیدا کرده باشد ، لذا یکی از کارهایی که مجتهد انجام می دهد واژه شناسی و لغت شناسی زمان صدور یک دستور و یا یک سخن از امام یا پیامبر رحمت است، بر همین اساس لغت شناسی و واژه شناسی و دریافت منظور توسط مجتهد نیز مهم است.