پویایی فقه اهل بیت باعث شده است که فقهای بزگوار در رویارویی با مسائل نو ظهور درتمام اعصار تاریخ پیروز میدان فقاهت باشند.
بر آن شدیم که درباره موضوع مسائل مستحدثه در فقه و همچنین تاریخچه فقه حکومتی با حجت الاسلام احمد علی قانع، دکترای فقه اصول از دانشگاه امام صادق (ع)، معاون تحصیلات تکمیلی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع) و عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) به گفت و شنود بنشینیم که نوشتار ذیل حاصل این گفت و گو است.
وسائل ـ مسائل مستحدثه به چه معنی است؟
مسائل مستحدثه مسائلی است که در گذشته وجود نداشته، به طور مثال، اینترنت و فضای مجازی در زمان قدیم وجود نداشته و قاعدتا اگر بخواهیم در کتاب های فقهی و همچنین احادیث به دنبال حکم آن بگردیم به نتیجه ای دست پیدا نخواهیم کرد، اما از آنجایی که اصول کلی در فقه وجود دارد می توانید حکم مسائل جزئی را از طریق مسائل کلی استخراج کنید و این همان چیزیست که معصومین علیه السلام راهش را به ما نشان دادند و با عنوان این که: "علینا بالقا الاصول و علیکم به انت تفرعوا" در فقه از آن یاد می شود.
وسائل ـ آیا جواهری و سنتی می تواند پاسخگوی مسائل مستحدثه باشد؟
وقتی که اصول کلی دین را شناسایی کردیم از طریق این اصول کلی فروعاتی که در گذشته ها نبوده است را می توان تطبیق داده و آن را استخراج کرد، به عنوان نمونه حکمی کلی وجود دارد مبنی بر این که قماربازی حرام است و نیز در نظر بگیرید که در گذشته جایزه تبلیغات تلویزیونی وجود نداشته است، در این گونه تبلیغات، عده ای کالایی را گران تر از قیمت معمول خریداری می کنند و با قرعه کشی جایزه ای به افرادی داده می شود، که ماهیت قمار این جا نیز وجود دارد، همانطور که فرقی نمی کند انسان با اسباب قمار فعالیت کند، و چند نفر پول بگذارند و یک نفر برنده شود و یا حتی برگه های بخت آزمایی بخرند و عده ای برنده شوند و دیگران پول خود را از دست بدهند و یا حتی کالای را به قیمت بیشتر از معمول فروخته شود و بعد جایزه به یک نفر داده شود که در خلال این موارد کاری را انجام نداده اند.
وسائل ـ تاریخچه حکومتی به چه زمانی برمی گردد و در آثار متقدمین علما، فقه حکومتی مطرح بوده؟
در طول تاریخ حکومت بسیار اندک در اختیار شیعیان بوده است، دوران کوتاهی در زمان آل بویه که این حکومت در تاریخ زیاد مطرح و مشهود نیست اما در زمان صفوی مشهود است که حکومت در اختیار شیعیان بوده و فقهای شیعه نظرات خود را در حکومت اعمال می کرده اند، از جمله این که در زمان سلسله صفویه نماز جمعه در همه شهرها خوانده می شده و در جریان بوده است.
اگر بخواهیم به ماهیت حکومتی نگاه کنیم، فقه حکومتی به زمان ائمه اطهار برمی گردد می بینید که رسول اکرم ص در مدینه تشکیل حکومت دادند و بسیاری از کارهایی که انجام دادند می تواند مصداق فقه حکومتی باشد.
در زمان امام علی علیه السلام، حضرت برای اسب ماده زکات وضع کردند و در مثالی دیگر در زمان امام جواد علیه السلام، وقتی حضرت مشاهده کردند که سادات فقیر زیاد هستند، دستور دادند که شیعیان در یکسال دو بار خمس بدهند، که این ها مصداقی از فقه حکومتی است.
حاکم اسلامی باید مشکلات جامعه ای را که چه حکومت سیاسی و چه حکومت غیر سیاسی دارد را حل کند، مراجع عظام در طول تاریخ از اینگونه حکومت ها برخوردار بوده اند. فتوای مرحوم میرزای شیرازی بر حرمت استفاده توتون و تنباکو نمونه ای از آن است، ایشان قدرت سیاسی نداشتند اما سلطه ای بر مردم داشتند در مقابل حکومت ناصرالدین شاه این فتوا را صادر کردند و مردم نیز به خوبی تبعیت کردند.
وسائل ـ تعامل فقها با دستگاه صفوی با چه هدفی و به چه نحوی بوده است؟
تعاملی سازنده بوده است، حکومت صفوی علمایی را از لبنان و نقاطی دیگر دعوت کرده بود، مثل مرحوم محقق کرکی و شیخ بهایی که حکومت صفوی به کمک آنها تشییع را مذهب رسمی کشور قرار داد که تشییع در جاهای مختلف قدرت پیدا کرد و از طرفی دیگر فقها نیز از فرصت استفاده کردند و سعی کردند منابع شیعی را جمع آوری کنند.
به طور مثال مرحوم علامه مجلسی کتاب بحار الأنوار را گردآوری کرد که یک کار با ارزش در طول تاریخ است، در دوره صفوی تعامل بین دو طرف بوده چنانکه حکومت به فقهای شیعه کمک کرده، فقها نیز به حکومت کمک کرده اند.
وسائل ـ موانع حکومتی شدن در طول تاریخ چیست؟
بسیاری از پادشاهان و قدرتمندان اجرای قواعد فقه را به ضرر خود می دیدند، آنها اقدام به انجام برخی از محرمات الهی می کردند و اموال مردم را غارت می کردند،علما اجازه چنین کاری را نمی دادند و به همین دلیل حاکمان فقیهان را مزاحم خود می دانستند لذا اجازه ورود به مسائل حکومتی نمی دادند.
وسائل ـ با توجه به اینکه حکومت ها بیشتر دست اهل سنت بوده است، آیا بررسی تاریخچه فقه حکومتی اهل تسنن ضروری است؟ نقاط ضعف و قوت آن ها چه بوده؟
مطالعه فقه اهل تسنن می تواند ما را در فهم بیشتر فقه شیعه یاری کند، در بسیاری از مسائلی که ما اکنون با آن مواجه هستیم، در گذشته اهل تسنن با آن مواجه شده است که بررسی تاریخ فقه آنان پاسخگویی به مسائل مستحدثه را آسان کند، همانطور که در آیه ای از قرآن آمده است : «فبشر عبادی الذین یستمعون القول و تبعون احسنه» ، ما باید جاهایی که اهل تسنن راه و شیوه ای درست داشته اند را ادامه دهیم.
وسائل ـ آیا آگاهی از تاریخ فقه حکومتی می تواند ما در پیشبرد این مساله در عصر حاضر یاری کند؟
تاریخ به طور کلی سرشار از عبرت است، در هر زمینه ای که تاریخ را مطالعه کنیم، از آن عبرت می گیریم، علت هایی که باعث پیشرفت شده است را باید شناسایی کرد و از آن تجربه ها عبرت بگیریم، در مسائل حکومتی نیز این چنین است، باید تاریخ فقه حکومتی اهل تسنن را بررسی کنیم و به نقاط پیشرفت و یا شکست آن در طول تاریخ توجه کنیم. /929