به گزارش سرویس سیاست پایگاه اطلاع رسانی فقه حکومتی وسائل؛ تـوجـه بـه فـقـه سیاسی شیعه و استنباط اصل ولایت فقیه و ویژگی و اوصاف و حوزه اخـتـیـارات وی، از مـقـولاتـی اسـت کـه گـرچـه تـوسـط برخی دیگر از فقیهان نیز مورد اسـتـنـبـاط قـرار گرفت، اما بدون شک نقش امام در بارور کردن و اهتمام زیادتر به فقه حکومتی شیعه نسبت به سایر فقیهان، متمایز و ممتاز میباشد.
در بخش نخست این یادداشت مطرح شد که سیاست در اندیشه مقام معظم رهبری به معنای (توانایی اداره شئون زندگی مـردم) مـعنا شده و فقه نیز در معنای خاص خود به معنای (فهم فروعات شریعت) قـصـد شـده اسـت و از سـوی دیـگـر فـقـه شـیـعـه دارای ابواب عملی زیادی است که باب سـیـاسـات یـکـی از آن ابواب است و در آن به روش هایی که دین اسلام برای اداره جامعه ارائه کرده است عنایت شده و با توجه به ادله و منابع عقلی و نقلی، به استنباط روش‌ها و راهکارهای شریعت در این باب می‌پردازد؛ در ادامه بخش نخست در بخش دوم یادداشت حاضر به شرایط و عوامل تحول گفتمانی فقه سیاسی از دیدگاه رهبر معظم انقلاب اشاره می‌شود.
4. شرایط و عوامل تحول گفتمانی، مکتبی و پارادایمی فقه سیاسی
فـقـه (سـیـاسـی) شـیـعـه در طـول ادوار گـذشـتـه و بـا تـطـور زمـان و تـحـول زمـانـه بـر بـالنـدگی خود افزوده و هرچه که از زمان تأسیس خود فاصله می گـیـرد، عـمـق و سطح و روش های خود را نیز تکامل بخشیده است.
براین اساس باید گفت تـحول در فقه به گونه ای بوده است که می توان فقه را فرزند زمانه خویش دانست. نـظـری ابـتـدایـی بـه ادوار فـقـه شـیـعـه و مـبـاحـث مـطـرح شـده تـوسـط فـقـیـهـان و تحول در روش های اجتهاد بر این مدعا مهر تأیید می زند:
هـمـیـشـه هـمـیـن جـور بـوده، فقه در همه ادوار با حوادث واقعه هر دوره ای برای دوره بعد چیزهای معمولی و به اصطلاح غیر قابل توجهی است.344
و مـا درصـددیـم که علل، عوامل و شرایطی را که به این تحولات انجامیده است با توجه بـه دیـدگـاه هـای مقام معظم رهبری مورد بررسی قرار دهیم. از این رو این بحث را در سه مـقـطـع زمـانـی گـذشـتـه، حـال و آیـنـده مورد عنایت قرار می‌دهیم و براساس آن، نقش این عوامل و شرایط در تحول فقه در زمان گذشته، و زمان حاضر را بررسی و شرایطی را برمی شمریم که به تحول فقه در زمان آینده خواهد انجامید:
الف ) زمان گذشته
فقه شیعه که در طول سابقه هزار و دویست ساله خود آثار گرانبهایی را عرضه داشته و در طول زمان با تحول و نوآوری های زیادی مواجه بوده است. این قضیه گاه به تندی و گاهی به کندی انجام می شده، اما در هر حال شاهد گسستی در این حوزه نبوده است:
در فـقـه، نـوآوری هـمـیـشـه بـوده اسـت. فـقـهـای مـا در طول تاریخ هزار و دویست ساله فقاهت استدلالی و اجتهادی، نوآوری داشتند.345
و طبیعتا این نوآوری نیز در چارچوب اجتهاد و روش های آن قرار داشته است، چه آنکه اگر غـیـر از ایـن بود، تحولات در این حوزه تخصصا از مورد بحث خارج می شد، زیرا بر این فـرض اصـل و اسـاس اجـتـهـاد آنـان بـا مـشـکـل مـواجه بوده است؛ از این رو تطور فقه در طول زمان علی رغم تحولات بسیار، ماهیت فقه، اجتهاد و استنباط را تغییر نداده و اجتهاد در همان بستر صورت می گرفته است.346
علل گرایش به فقه فردی در ادوار سابق
فـارغ از آن کـه فقه در زمان های گذشته متحول شده، باید گفت فقه زمان های گذشته عـلی رغم تحولات زیاد، در بستر فقه فردی گرفتار شده و وارد دریای فقه اجتماعی و حکومتی نشده بود:
(لذا فـقـه شـیـعـه و کتب فقهی شیعه بیشتر فقه فردی بود، فقهی بود که برای اداره امـور دیـنـی یـک فـرد یـا حـداکـثـر دایـره هـای مـحـدودی از زنـدگـی اجـتـمـاعـی، مثل مسایل مربوط به خانواده و امثال اینها بود.)347
در ایـن بـخـش، بـه بـررسـی عـلل عـدم تـوسـعـه فـقـه در آن زمـان هـا نـسـبـت بـه مسائل مهم اجتماعی از دیدگاه حضرت آیة اللّه العظمی خامنه ای می پردازیم:
1. عدم دسترسی به قدرت و حکومت
(بـه خـاطـر طـول سـالهـایـی کـه فـقهای شیعه و خود گروه شیعه، در دنیای اسلام به قـدرت و حـکـومـت دسترسی نداشتند فقه شیعه یک فقه غیر حکومتی و فقه فردی بود،... بـسـیـاری از مـبـاحـثـی کـه مـربـوط به اداره کشور است مثلا مسأله حکومت، مسأله حسبه و چـیـزهـایـی که با کارهای جمعی و داشتن قدرت سیاسی ارتباط پیدا می کند چند قرن است کـه جـای ایـنـهـا خـالی اسـت.
عـلت هـم مـعـلوم اسـت، فـقـهـای شیعه در این مورد تقصیر یا تصوری نکرده اند برای آنها این مسائل مطرح نبوده است، شیعه حکومت نداشته است. فقه شـیـعـه نمی خواسته جامعه سیاسی را اداره کند حکومتی در اختیار او نبوده که بخواهد جهاد آن حکومت را اداره کند و احکام آن را از کتاب و سنت استنباط نماید.)348
2. در اقلیت بودن شیعه
در طـول ایـن هـزار سالی که فقه استدلالی ما داشتیم، شیعه، چون در اقلیت بود فقه او در پـاسـخ ایـنـکـه چـگـونه باید زندگی کنند نیست، در پاسخ اینکه فرد چگونه باید زندگی کند هست.349
3. نا امیدی فقیهان از تشکیل حکومت شیعی
(قرنهاست که فقاهت شیعه با یأس از اداره حکومت همراه بوده، یعنی فقیهی که می‌نشست استنباط می کرد، فکر نمی کرد که این استنباط برای اداره یک جامعه است، برای اداره یک فرد بود.)350
4. رواج تفکر جدایی دین از سیاست
(قرن نوزدهم که اوج تحقیقات علمی در عالم غرب می باشد، عبارت از قرن جدایی از دین و طـرد دیـن از صحنه زندگی است. این تفکر، در کشور ما هم اثر گذاشت و پایه اصلی دانـشـگاه ما بر مبنای غیر دینی گذاشته شد. علما از دانشگاه روگردان شدند و دانشگاه هم از عـلمـا و حـوزه هـای عـلمـیـه روگـردانیدند. این پدیده مرارتبار، در حوزه علمیه اثر سوء گذاشت.
زیرا علمای دین را صرفا به مسائل ذهنی دینی (ولا غیر) محدود و محصور کرد و حـوزه هـا از واقـعـیـت زنـدگـی و حـوادث دنـیـای خـارج و تحولات عظیمی که به وقوع می پـیـوسـت، بـی خـبـر مـانـدنـد و به یک سلسله مسایل فقهی و غالبا فرعی محدود شدند. مسایل اصلی فقه (مثل جهاد و تشکیل حکومت و اقتصاد جوامع اسلامی و خلاصه فقه حکومتی) مـنـزوی و مـتـروک و (نـسـیـا منسیا) شد و به مسائل فرعی و فرع الفرع و غالبا دور از حوادث و مسائل مهم زندگی، توجه بیشتری گردید.)351
ب ) زمان حال و آینده
فـقـه کـه در زمـان هـای قـبـل از جـهـات مـخـتـلف و مـتـعـددی مـتـحـول شده و به ما رسیده است، به گونه ای نبوده است که این تحولات، ماهیت فقه را دگـرگـون نـمـایـد، بـلکـه تـحـول در حـوزه فـقـه در بـسـتـر فقاهت و اجتهاد صورت می پـذیـرفـتـه و در زمـان مـا نیز می بایست تحولات در این بستر واقع شود و ماهیت اجتهاد و تـفـقه به گونه ای است که توانایی آن دارد که به مدد آن بتوانیم احکام جدید و حوادث نو را نیز استنباط نماییم:
(تـفـقـه در دوره جـدیـد بـا تـفـقـه در دوره پـیـش هـیـچ فـرقـی نـدارد، بـسـیـاری از مـسـائل امـروز در گـذشـتـه وجـود نـداشـتـه و فـقـیـه مـجـبـور نـبـوده کـه آن مـسائل را استنباط کند. این با ماهیت تفقه ارتباطی ندارد، امروز هم کسی بخواهد احکام جدید را بـه دسـت بـیـاورد بـایـد هـمـان کـاری را بـکـنـد کـه فـقـیـه پـانـصـد سال پیش انجام می داد.)352
عوامل تحول
تـحـول فـقـه شـیـعـه عـلی رغـم اسـتـفـاده از اجـتـهـاد سـنـتـی و روش اسـتـنـبـاطـی کـه در طـول ادوار عـصـر غـیـبـت مـورد استفاده قرار می گرفت، در زمان حاضر ممکن بوده و در عین حـال در گرو عواملی است که ما درصددیم به برخی از آنها و البته با عنایت به کلمات مقام معظم رهبری اشاره نماییم:
1. تحول در نگرش:
(پـس فـقـیـه امـروز عـلاوه بـر شـرایـطـی کـه هـزار سال پیش باید یک فقیه می داشت، لازم است شرط هوشمندی و هوشیاری و آگاهی از جامعه را داشـتـه بـاشـد والاّ اصـول و ارکـان اجـتـهـاد و تـفـقـه امـروز بـا هـزار سـال پـیـش فـرقـی نکرده، اصول همان اصول است، یعنی یک نوع نگاه به کتاب و سنت لازم اسـت بـرای فـقـیـه تا بتواند احکام را استنباط کند و اگر نداشته باشد نمی تواند استنباط کند.)353
و این امر مستلزم نوعی بازنگری در تمامی ابواب فقهی از طهارت تا دیات است:
(مـا بـه بازنگری در تمام ابواب و کتب فقهیّه احتیاج داریم. شما باید یک بار دیگر از طـهـارت تـا دیـات نـگـاه کـنـید و فقهی استنباط کنید برای حکومت کردن. ما می خواهیم الان حکومت کنیم بر مبنای فقه اسلام.)354
2. تحول در روش:
(فـقـه سـنـتی ما خود پویاست و از آنجا که بر مبنای اجتهاد است مشکلات را علاج و حوادث واقعه را پاسخ می دهد.)355
اما این بدان معنا نیست که این روش نیز به بالاترین مرحله خود رسیده و قابلیت پیشرفت نـدارد، بـلکـه یـکـی از راه‌هـایـی کـه بـه مـدد آن مـی تـوان فـقـه شـیـعـه را متحول نمود، تحول در روشی است که اینک نیز به کار می رود:
(همان روش فقاهتی که قبلا عرض شد احتیاج به تهذیب، نوآوری و پیشرفت دارد. باید فکرهای نوکار بکنند تا بشود کارایی آن را بیشتر کرد.)356
(ایـن (مسئله تأثیر شرایط زمان و مکان در فتوای فقهی ) یک چیزی است که اگر فقهای بزرگوار ما و فضلای بزرگ در خصوص حوزه علمیه قم بر روی آن تکیه کنند، ابواب جـدیـدی از مـسائل اسلامی و احکام الهی برای مردم باز خواهد شد و ما مشکلات جامعه را بر مبنای تفکر اسلامی و با شیوه فقاهت حل خواهیم کرد.)357
(فـقـه اسـلامی اگر بخواهد برای نظام اسلامی پاسخگو و رافع نیاز باشد باید به شیوه و متد مأمور به خودش مورد بازنگری قرار بگیرد.)358
3. شناخت شرایط و مسائل جامعه
(نـباید تصور بشود که فقها باید بروند در مدرسه ها بنشینند و کار به دنیا نداشته بـاشـنـد! آن فـقـیـهی که کار به دنیا ندارد، از اوضاع دنیا خبر ندارد، چگونه می تواند بـرای زنـدگـی انـسـانـهـا از قـرآن و حـدیـث و مـتـون اسـلامـی نـظام شایسته را استخراج کند؟!)359
4. تحول در انتظارات
پـس از انـقـلاب اسـلامـی ایـران و حـاکمیت فقه بر کشور ایران، نیازهای روزافزونی در حـوزه فـقه وارد شده و سطح انتظار پاسخ گویی از حوزه اجتهاد از محدوده فقه فردی و عبادی بالا رفته و به سقف مسائل اجتماعی و سیاسی، بلکه تمام شئون حکومت رسیده است و طـبـیـعـتـا فـقیهان نیز می بایست با عنایت به نوع پرسش ها در حوزه های نوظهور به پاسخ اقدام نمایند:
(ایـن حـرف کـه با انقلاب ما اسلام یک حیات دوباره ای پیدا کرده و آینده بشریت آینده ای آمـیـخـتـه بـه اسـلام و راهـنـمایی های اسلام و نظام اسلامی خواهد بود، این ادعا ـ که ادعای درسـت و دقـیـقی هم هست و نشانه هایش راهم داریم مشاهده می کنیم ـ احتیاج به این دارد که ما بـرای اسـتـنـبـاط اسـلام و فـهـم اسـلام و کـار روی اسلام سرمایه گذاری بیشتری بکنیم.)360
انـقـلاب اسـلامی ایران این فرصت را به فقه شیعه داده است که ظرفیت های بالقوه خود را به فعلیت برساند و حیثیت های اجتماعی خود را به منصه ظهور برساند:
(فـقـاهت باید به ما، نیازهای امروزمان را پاسخ بدهد، ما امروز می خواهیم حکومت کنیم. ما می خواهیم دولت تشکیل بدهیم، ما می خواهیم بخشهای مختلف این جامعه را اداره کنیم، جواب همه اینها در اسلام هست بایستی از اسلام استخراج بشود.)361
(فـقـه اسـتـدلالی ما، فقه فردی بود. حالا شده است فقه یک نظام، فقه اداره یک کشور، بـلکـه فـقـه اداره دنـیا. دعوی ما این است دیگر، ما می گوییم با این فقه دنیا را می شود اداره کرد دیگر. مخصوص ایران که نیست.)362
5. تعامل نزدیک فقاهت و سیاست
فـقـه شـیـعـه بـه عـللی کـه بـر شـمـرده شـده اسـت در طول عصر غیبت، با سیاست و حاکمیت ارتباطی نداشت در استنباط خود هم به عنصر استنباط نـمـی پـرداخت و هم از مؤلفه های سیاست در استنباط خود بهره نمی جست و لیکن با ورود به عرصه حاکمیت و پیروزی انقلاب اسلامی ایران، این خلا در فقه شیعه نیز پر شده و در ایـن حـوزه نـیـز فـقـه شـیـعـه، رو بـه تـکـامـل و تحول دارد.
مقام معظم رهبری در این راستا می فرماید:(فـقـاهـت امـروز بـا بـیـنـش سـیـاسـی مـنـافـاتـی نـدارد، بـلکـه بـیـنـش سـیـاسـی مکمل و کیفیت بخش آن است.)363
امـر هـمـراهـی فـقـاهـت بـا سـیـاست در عرصه اجتهاد گرچه توسط فقیهان دیگر نیز مورد تـأکـیـد قـرار گـرفته، اما این قضیه تا وقتی که با تدوین فقه شیعه براین اساس همراه نباشد در مرحله عمل راه به جایی نبرده و گره ای را نمی گشاید:
(مـا بـایـسـتی این فکر را (تفکر جدایی دین از سیاست ) در حوزه ریشه کن کنیم، به این شـکـل کـه هـم فـقـاهـت را ایـن طـور قـرار بـدهـیـم و هـم در عـمـل ایـن گـونـه بـاشـیـم ؛ یـعنی چه ؟ یعنی: استنباط فقهی، براساس فقه اداره نظام بـاشـد، نـه فـقـه اداره فرد. فقه ما از طهارت تا دیات، باید ناظر به اداره یک کشور، اداره یک جامعه و اداره یک نظام باشد.)364
و در هـمـیـن راسـتـا نـیـز مـی بـایـسـت بـه تـألیـف کـتـاب هـای مستقل در ابواب فقه سیاسی اقدام کرده و در حوزه سیاست داخلی و خارجی به پرسش ها و معضلات پاسخ گفت و احکام متناسب را استنباط نمود:
(در ارتـبـاط بـا کـشـورهـای دیـگـر در سیاست خارجی و دیپلماسی جمهوری اسلامی احتیاج داریـم بـه کـتـاب سـیـاسـات کـه در فقه ما وجود ندارد. این کتاب باید در فقه به وجود بیاید.)365
هـرچـند مباحث فقه سیاسی بنا به نظر مقام معظم رهبری در سالهای اخیر به موازات بخش های دیگر فقه مورد عنایت فقیهان شیعه قرار گرفته است:
(البـتـه در فـقـه مـا، بـه مـسـائل سـیـاسـی بـه بـعـضـی از فـصـول مـبـاحـث سـیـاسـی کـمـتـر پـرداخـتـه شـده مـگـر در ایـن اواخـر کـه در ایـن مـرحـله قـبـل از تـشکیل جمهوری اسلامی و بعد از تشکیل جمهوری اسلامی تا حالا، مباحث سیاسی هم با همان توسع و عمق مباحث عبادات و معاملات مورد بررسی ما قرار گرفته.)366
(حجت الاسلام والمسلمین سید سجاد ایزدهی، مدیر گروه علوم سیاسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی)
(بخش دوم و پایانی)
/825/102/م
پی‌نوشتها:
344. مصاحبه آیة اللّه خامنه ای با روزنامه کیهان، 4/10/61.
345. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار طلاب حوزه علمیه مشهد، 22/4/76.
346. همان.
347. سخنرانی در مراسم هشتمین سالگرد ارتحال حضرت امام (ره )، 14 / 3 / 76.
348. همان.
349. سخنرانی در جمع طلاب مشهد در دانشگاه رضوی، 4/1/65.
350. سخنرانی در جمع طلاب، 27/6/63.
351. سخنرانی در دیدار با دانشگاهیان و طلاب حوزه های علمیه، 29/9/68.
352. سخنرانی مقام معظم رهبری در تاریخ 4/10/61.
353. مصاحبه آیه اللّه خامنه ای با روزنامه کیهان، 4/10/61.
354. بیانات در دیدار با روحانیون حوزه علمیه مشهد، 11/6/64.
355. کتاب قبسات النور، ص 69.
356. کتاب انوار ولایت، ص 65 ـ 64.
357. سخنرانی در خطبه های نماز جمعه تهران، 16/10/67.
358. سخنرانی در تاریخ 29 / 8 / 64.
359. سخنرانی در جمع کثیری از مردم قم، 27/2/62.
360. بیانات در مراسم عمامه گذاری طلاب مدرسه عالی شهید مطهری، 20/9/63.
361. سخنرانی در تاریخ، 28/4/66.
362. سخنرانی در مراسم عمامه گذاری طلاب، 8/3/73.
363. سخنرانی در تاریخ 9/1/62.
364. سخنرانی در آغاز درس خارج فقه، 31/6/70.
365. سخنرانی در جمع طلاب مدرسه فیضیه قم، 10/9/66.
366. سخنرانی در دیدار مهمانی از کویت، 31/3/78.
منبع: حصون، زمستان 1385، شماره 10