به گزارش سرویس مکتب دفاعی پایگاه اطلاع رسانی وسائل، با توجه به زیانی که در اثر جنگ بر محیط زیست وارد می‌شود و با اذعان به این که حفظ محیط زیست از مسائل و موضوع‌‌های مهم جهانی است و نقش مهم و تأثیر گذاری بر حیات مادی و معنوی بشر دارد، از این رو همکاری‌های بین المللی برای حفظ محیط زیست به وجود آمد.
همکاری‌های بین المللی به طور رسمی برای بهبود محیط زیست به زمان تأسیس ملل متحد باز می‌گردد، هر چند که قبل از آن نیز همکاری‌های بین المللی وجود داشته‌است، چنان که حقوق و قوانین بشر دوستانه به دوران شکل گیری سازمان‌های بین المللی بر می‌گردد، ولی در نظام حقوقی اسلام به پانزده قرن پیش باز می‌گردد که حضرت محمد ـ صلی اللّه علیه و آله ـ پایه گذار آن بود. در اسلام قوانین و اصولی وجود دارد که از محیط زیست در دوران جنگ حمایت می‌کند.
قوانین عام و خاص
به طور کلی برای حمایت از محیط زیست در جنگها دو نوع قواعد و مقررات حقوقی وجود دارد، یک نوع قواعد و اصول عام که از آنها می‌توان به نفع حمایت از محیط زیست استفاده کرد؛ چه در دوران صلح و چه در دوران جنگ.
نوع دوم قواعد و اصولی است که در خصوص حمایت از محیط زیست در جنگهای مسلحانه وارد شده‌است و این دو نوع از قواعد و اصول قرنها پیش از شکل گیری اصول و قواعد بشر دوستانه در متون دینی و اسلامی آمده‌است. نیز این دو نوع قواعد و اصول در میثاق نامه‌‌ها و اعلامیه‌‌های بین المللی به چشم می‌خورد.
در این جا به اختصار به بررسی و اثر گذاری این دو نوع قواعد بر محیط زیست در حقوق بشر دوستانه اسلامی و بین المللی می‌پردازیم.
الف ـ قوانین عام
در اسلام قواعد و اصول زیادی وجود دارد که به خوبی از محیط زیست و مسائل زیست محیطی در دوران جنگ حمایت می‌کند که به پاره ای از آنها اشاره می‌شود:
1ـ استفاده بهینه از طبیعت برای عموم انسان
از دیدگاه اسلام تمام پدیده‌‌‌های طبیعی برای انسان که اشرف مخلوقات و خلیفه خداوند در زمین است، آفریده شده. خداوند طبیعت را در تسخیر بشر قرار داده تا به شیوه صحیح و مناسب از آن بهره ببرد، چنان که در آیات زیادی در قرآن کریم به آنها اشاره شده است، نظیر آیاتی که در زیر آورده می‌شود:
«خداوند همان کسی است که دریا را مسخر شما کرد تا کشتی‌‌ها به فرمانش در آن حرکت کنند و بتوانید از فضل او بهره گیرید، و باشد که سپاس دارید. او آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است به سود شما رام کرد، در این نشانه‌‌‌های مهمی است برای کسانی که اندیشه می‌کنند.»
«او خدایی است که همه آنچه را [از نعمت‌‌ها] در زمین وجود دارد، برای شما آفرید، سپس به آسمانها پرداخت، و آنها را به صورت هفت آسمان مرتّب کرد، و او به هر چیز آگاه است.»
«او کسی است که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه‌‌‌های آن راه بروید و از روزی‌‌های خداوند بخورید، و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست.»
«در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتی‌‌هایی که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده کرده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و [همچنین] در تغییر مسیر باد‌‌ها و ابری که میان زمین و آسمان آرمیده است، نشانه‌‌‌هایی است [از ذات پاک خدا و یگانگی او [برای مردمی که می‌اندیشند.»
با توجه به آیاتی که ذکر شد، طبیعت در تسخیر انسان و برای بهره برداری در اختیار او قرار دارد. انسان می‌تواند با استفاده از توانایی‌‌ها و خلاقیت‌‌هایی که خداوند در سرشت او قرار داده، بهترین بهره را از طبیعت ببرد، و با خردورزی دنیا را مزرعه آخرت و سرمایه زندگی اخروی خویش قرار دهد.
استفاده بهینه از طبیعت به حفظ طبیعت بستگی دارد، در صورتی که بشر کمر به نابودی طبیعت ببندد، موجب محرومیت نسلهای بعد از این مواهب الهی می‌شود. استفاده و بهره برداری بهینه از طبیعت و حق داشتن نسلهای بعدی به مواهب و نعمت گسترده الهی، بشر را ملزم به رعایت حفظ محیط زیست می‌کند. این نکته اختصاص به دوران صلح ندارد، بلکه اصل استفاده همه انسانها از طبیعت، بشر را ملزم می‌کند که در جنگها طوری عمل کند که موجب محرومیت نسلهای بعدی از طبیعت نگردد؛ زیرا منابع طبیعی برای عموم انسانها است. این اصلی است که اسلام قرنها پیش به آن پرداخته بود و غرب با عبور از لایه‌‌‌های ظلمانی قرون و پشت سرگذاشتن جنگهای وحشتناک قرون وسطایی توانست در عصر شکوفایی خرد و انقلاب صنعتی به آن برسد که امروز دانستن و درک آن برای روشنفکران شرقی مایه مبا‌هات است.
همین اصل مورد توجه دیوان بین المللی دادگستری در صدور رأی در قضیه قلمرو ماهیگیری انگلستان و آلمان علیه ایسلند در 25 جولای 1974م. قرار گرفته و چنین آمده است:
«این منابع تنها برای استفاده نسل حاضر نیستند، بلکه باید برای نسل آینده نیز حفظ شوند و این که هیچ دولتی نمی تواند منحصراً از منابع طبیعی محیط زیست استفاده کند و میراث مشترک بشر را نادیده بگیرد؛ چرا که این منابع نعمت‌‌هایی هستند که برای استفاده نسل حاضر و نسلهای آینده هستند. بر این اساس، بقای منابع طبیعی همانند اصل توجه به منافع سایرین، ستون‌‌های حیاتی و اصلی حقوق محیط زیست را تشکیل می‌دهند.»
2ـ اصل کرامت بشری
کرامت به معنای شرف، کمال و پاک بودن از آلودگی است و این اصل به عنوان حق برای انسان در نظر گرفته شده است. کرامت و کمال از نگاه اسلام به دو نوع کرامت ذاتی و اکتسابی (= ارزشی) تقسیم شده است. کرامت ذاتی، کمالی است که همه انسانها تا زمانی که با ارتکاب خیانت و جنایت آن را از خود سلب نکرده اند از آن برخوردارند. بشر به موجب آیه شریفه «ولقد کرمنا بنی آدم» شایسته تکریم است. از دیدگاه اسلام، بشر در بهترین صورت و نظام آفریده شده و خلیفه خداوند در روی زمین است.
رسول خدا ـ صلّی اللّه علیه وآله ـ به کرامت بشری چنین اشاره کرده است:
«ای مردم! بدانید که خدای شما یکی است و نیز پدران شما یکی است، عرب و عجم، سیاه و سرخ با هم برابر و مساوی هستند، هیچ یکی بر دیگری برتری ندارند، جز به سبب تقوا.»
کرامت بشری در ماده یک اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز مورد توجه قرار گرفته و چنین آمده است:
«تمام افراد بشر آزاد به دنیا می‌آیند و از لحاظ حیثیت و حقوق با هم برابرند؛ همه دارای عقل و وجدان می‌باشند و باید نسبت به یکدیگر با روح برادری رفتار کنند.»
کرامت بشری در اعلامیه اسلامی حقوق بشر نیز مورد توجه قرار گرفته و در ماده یک آن، بشر را یک خانواده و همه را در اصل شرافت انسانی و تکلیف و مسئولیت برابر دانسته است.
اصل کرامت و رفتار انسانی با یکدیگر از پایه‌‌‌ها و اصول بنیادین حقوق بشر دوستانه است که در جنگها نباید مخدوش شود، بلکه در جنگها نسبت به انسانها به گونه ای رفتار شود که کرامت ذاتی آنها خدشه دار نشود. بی گمان رفتاری نظیر آتش زدن خانه‌‌‌های مسکونی، قتل عام غیر نظامیان، و کندن پوست سر کودکان و زنان و از بین بردن مزرعهها و کشتزار‌‌ها و کوچاندن اجباری، به معنای پامال کردن حق کرامت بشر است. بر عکس، رعایت اصل کرامت ذاتی انسان و مورد تعرض قرار ندادن کرامت بشری، در حفظ محیط زیست در جنگها کمک فراوانی می‌کند.
3ـ اصل پرهیز از وارد کردن خسارت به دیگری
در اسلام قواعد و اصول زیادی نظیر قاعده «لاضرر»، قاعده «ضمان»، اصل بهداشت و نظافت و مانند آنها وجود دارد که زمینه و بستر خوبی برای حفظ محیط زیست به شمار می‌رود.
قاعده «لاضرر» در دین اسلام قلمرو بسیار وسیعی دارد، و تمامی زوایای زندگی بشر را در بر می‌گیرد. از جمله موارد ضرر، تخریب محیط زیست و آسیب رساندن به زندگی فردی و اجتماعی انسان است.
قاعده لاضرر در قالب حدیث در حدّ تواتر به اثبات رسیده و دانشمندان نامدار شیعه همانند شیخ انصاری و صاحب کفایه درباره آن به تفصیل بحث کرده اند و صاحب نظران اهل سنّت نیز به این قاعده اهتمام ورزیده و از طریق آنها نیز وارد شده است.
امام باقر ـ علیه السلام ـ از قول رسول خدا ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم ـ فرمود: «ضرر زدن به خود و ضرر وارد کردن به دیگران [در اسلام] وجود ندارد.»
از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت شده که پیامبر خدا در مورد شفعه در میان شریکان زمین و مسکن داوری کرد و فرمود: «ضرر و آسیب رساندن به دیگری [در اسلام] وجود ندارد.»
از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت شده که رسول خدا ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم ـ در میان اهل مدینه در مورد مشارب نخل دستور صادر کرد که از نفع رساندن چیزی به یکدیگر امتناع نورزند، و به بادیه نشینان دستور داد که از استفاده از آب ممانعت به عمل نیاورند تا دیگران نیز از آب‌‌ها و چراگاه‌‌‌ها بهره ببرند، زیرا که ضرر و زیانی وجود ندارد.
در وسائل الشیعه آمده است:
«لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام، فالاسلام یزید المسلم خیرا و لا یزیده شرا.»
«در اسلام ضرر و ضرار نیست، اسلام به مسلمانان خیر را فزونی می‌بخشد، نه شر را.»
احادیث نفی ضرر نشان دهنده این است که شعاع قاعده لاضرر سراسر زندگی انسان را در بر می‌گیرد. نحوه استدلال در باره حدیث «لاضرر» نشان می‌دهد که اسلام ضرر و زیان و آسیب رساندن به دیگران را نمی پذیرد، و بی گمان یکی از موارد ضرر و زیان، تخریب محیط زیست و آسیب رساندن به طبیعت و موجودات زنده است.
حدیث شریف لاضرر عمومیت دارد، و تخریب و آلودن محیط زیست، بی توجهی به آثار و زیان‌‌های ناشی از تخریب و آلودگی طبیعت، مصداق و جزء ضرر به آدمیان است؛ چه در حال صلح باشد یا در حال جنگ.
قاعده پرهیز از وارد کردن ضرر و زیان، یک اصل خردپذیر است که ملاک صدور رأی دیوان بین المللی دادگستری نیز قرار گرفته است. چنان که این دیوان در 20 دسامبر 1947م. برای حمایت از محیط زیست در مقابل آزمایش‌‌‌های هسته ای فرانسه در آبهای اقیانوس، رأی بر منع چنین آزمایش‌‌هایی صادر کرد. در این قضیه استرالیا و نیوزیلند مدعی شدند که آزمایش‌‌‌های هسته ای فرانسه علاوه بر نقض حاکمیت این کشورها، موجب نقض حقوق بین المللی محیط زیست است؛ زیرا این آزمایشها موجب آلودگی آب، خاک، اقیانوس‌‌ها، رودخانه‌‌‌ها، گیا‌هان، و تغییر شرایط آب و هوایی می‌شود. صدور رأی از سوی دیوان به نفع کشورهای اقامه کننده دعوا، نشان دهنده حساسیت دیوان نسبت به لزوم حفظ محیط زیست سالم برای انسانها است.
بنابراین، قاعده لاضرر به خوبی می‌رساند که بشر نمی تواند با رفتار زیان آور بر محیط زیست، سبب خسارت و زیان زیست محیطی بشود؛ چه آنکه دامنه این قاعده به حدی گسترده است که ضرر‌‌ها و زیان‌‌های ناشی از جنگ بر محیط زیست را نیز در بر می‌گیرد.
4ـ قاعده صلح و پرهیز از طغیان و خون ریزی
امروزه هیچ کس نمی تواند نقش زیانبار جنگهای بین المللی و منطقه ای را در تخریب محیط زیست و اثرات سوء آنها را بر زندگی انسانها منکر شود. جامعه‌‌‌هایی که محیط زندگی آنها در اثر جنگ نابوده شده و ساکنان آنها در معرض انواع بحران‌‌های روانی و جسمی قرار گرفته اند، بی شمارند. بی گمان اهتمام به صلح و پرهیز از طغیان و خون ریزی کمک بزرگی به حفاظت از محیط زیست است. خوشبختانه در اسلام حفظ صلح و پرهیز از اختلاف، طغیان و خون ریزی بیش از هر مکتب دیگری مورد توجه قرار گرفته است تا جایی که کشتن یک انسان به ناحق و همچنین فساد و طغیان مثل کشتن تمام جهانیان شناخته شده است. در تعالیم دینی برقراری صلح و مصالحه میان آدمیان، والاتر از سال‌‌ها نماز و روزه است.
در نظام حقوقی اسلام کمک‌‌‌های بشر دوستانه و نجات انسانها از مرگ و نابودی، نجات تمام بشر خوانده شده است.
اهتمام به حفظ صلح و امنیت، در ماده یک منشور سازمان ملل متحد یکی از اهدف مهم این سازمان یاد شده و همچنین در مقدمه منشور از اهمیت صلح و محفوظ داشتن نسلهای آینده از بلای جنگ سخن رفته است.
اهتمام اسلام به صلح و همچنین اهتمام حقوق و قواعد بین المللی به صلح، ترغیبی است به حفاظت از محیط زیست و رو آوردن به حیات طیبه بشری. زندگی پاک بستگی به حفظ محیط زیست و رعایت مسائل زیست محیطی دارد.
5 ـ اهتمام به عمران و آبادانی
اسلام اهمیت ویژه ای به عمران و آبادانی داده است. ترغیب و سفارش‌‌هایی که در خصوص عمران زمین، توسعه زراعت و حفاظت و حمایت از آنها وارد شده بی شمار است و به برخی از آنها اشاره می‌شود:
امام علی ـ علیه السلام ـ در فرمانش به مالک اشتر، نوشته است:
«باید توجه تو در آبادی زمین بیشتر از توجه تو به گرفتن مالیات و خراج از مردم باشد؛ زیرا خراج بدون توجه به آبادانی به دست نمی آید و کسی که بدون آباد کردن به گرفتن مالیات و خراج بپردازد، به ویرانی شهر‌‌ها و از بین بردن بندگان خدا دست زده است».
حضرت علی ـ علیه السلام ـ مهم ترین امر حکومتی را که گرفتن مالیات باشد، به عمران و آبادانی منوط کرده‌است که اگر دستگاه حکومتی بدون توجه به آبادانی به گرفتن مالیات اقدام کند، گویا به نابودی بندگان خدا دست زده است.
در حدیثی از رسول خدا ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم، نهال کاری و حفر قنات از صدقات جاریه شمرده شده‌است که خیر و برکت و ثوابش پیوسته در دفتر اعمال انسان ثبت می‌شود. نیز سفارش‌‌ها و احادیث زیادی قریب به این مضمون وارد شده‌است که اهمیت و ترغیب فراوانی به محیط زیست، عمران و درختکاری داده است. اگر کسی در جنگها قواعد و حقوق بشر دوستانه را نادیده بگیرد و به محیط زیست، و آبادانی خسارت وارد کند، به معنای نادیده گرفتن دستورنامه‌‌‌های دینی است.
چنین قواعد عامی طرفهای درگیر صحنه جنگ را ملزم می‌دارد که به اصول و قواعد دینی و حقوق بشر دوستانه پایبند باشند.
6 ـ اصل حمایت از حیوانات
در اسلام بر حمایت از حیوانات تأکید شده‌است و تمام انسانها در برابر حیوانات و جانداران مسئول شناخته شده اند.
حضرت علی ـ علیه السلام ـ در خطبه ای که در آغاز خلافتش ایراد کرد و در آن مسئولیت و حقوق مسلمانان را یادآوری کرد، فرمود:
«درباره بندگان و بلاد و شهر‌‌ها از خداوند بترسید، (مبادا بر کسی ستم کنید و به ویرانی و تبهکاری زمین در بلاد و شهر‌‌ها اقدام کنید) همه شما مسئولید و مورد پرسش قرار می‌گیرید، حتی درباره زمین‌‌ها و چهار پایان [که به چه دلیل مزرعهها و جنگل‌‌ها را از بین بردید، شهر‌‌ها و خانه‌‌‌ها را ویران کردید، و حیوانات زبان بسته را مورد اذیت و آزار قرار دادید].»
در این خطبه شریف به گونه ای از «محیط زیست» حمایت شده که در هیچ مکتبی چنین حمایت نشده است.
در اسلام کشتن حیوانات بی جهت و بدون دلیل ممنوع است.
رسول خدا ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم ـ فرموده است:
«حیوانات حلال را جز در صورت احتیاج به گوشت آنها، کشتار نکنید.»
در اسلام مثله کردن حیوانات و خوردن چهارپایان مثله شده، مورد نکوهش شدید و لعن خداوند قرار گرفته و در حدیث آمده است:
«کسی که حیوانی را مثله کند، خداوند او را لعنت کرده است.»
نیز رسول خدا ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم ـ از مثله کردن حیوانات نهی کرده، چه رسد به مثله کردن انسان، که متأسفانه در قرن توحّش مدرن عصر حاضر، شکنجه و مثله کردن انسان، امری عادی به شمار می‌رود.
در اسلام حمله و هجوم به لانه جوجه‌‌‌های پرنده‌‌‌ها نهی شده و از بین بردن خواب و آسایش و استراحت آنها مورد نکوهش قرار گرفته است.
رسول خدا ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم ـ فرموده است:
«به لانه جوجه‌‌‌ها حمله نکنید و در هنگام استراحت آنها، خواب و آسایش آنها را از بین نبرید تا آن که صبح طلوع کند.»
ولی در قرن کنونی، توحّش به جایی رسیده که بشر متمدّن امروزی از حمله به خانه انسان‌‌های بی دفاع با پیشرفته ترین ابزار‌‌های کشنده و رعب آور، هراس و ابایی ندارد.
اسلام به طیور و حیوانات و جنبنده‌‌‌ها آن قدر اهمیت داده که در کتاب‌‌های حدیثی بابی به احکام و قوانین مربوط به حیوانات و جانداران اختصاص داده شده‌است که با مراجعه و دقت در آنها در می‌یابیم که اسلام درباره محیط زیست و رعایت حقوق جانداران و حفاظت از آنها تا چه اندازه حساسیت نشان داده است.
در اسلام تمام انسانها در برابر حمایت از حیوانات و جانداران مسئول شناخته شده اند. دکتر گوستاولوبون نوشته است: در سرزمینهای اسلامی جمعیت حمایت از حیوانات لازم نیست، این قطعه از دنیا را می‌توان بهشت حیوانات دانست، مسلمانان حقوق سگ، گربه و طیور را رعایت می‌کنند، به خصوص در مسجد‌‌ها و معبر‌‌ها، پرندگان با کمال آزادی پرواز می‌کنند، و در مناره‌‌‌ها لانه دارند، مسلمانان در این باره به گونه ای هستند که باید ما اروپاییان خیلی چیز‌‌ها را از آنان بیاموزیم.
اصل حمایت از حیوانات چه در نظام حقوقی اسلام و چه در قواعد حقوقی بین الملل، دوران جنگها را نیز در برمی گیرد، و متخاصمان صحنه نبرد را ملزم می‌دارد که با در نظر گرفتن قاعده حمایت از حیوانات موجب ضرر و خسران بر محیط زیست نشوند.
7ـ اهتمام به نظافت و نهی از آلودگی
اهتمام به نظافت و رعایت بهداشت یکی از مصادیق برجسته «حفظ محیط زیست» است. در اسلام رعایت بهداشت و نظافت و پرهیز از آلودگی از جایگاه برجسته ای برخوردار است. رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله وسلم ـ همواره امتش را با بیان‌‌های مختلف به پاکیزگی ترغیب می‌کرد و می‌فرمود:
«خداوند طیب و پاک است و پاکیزگی را دوست دارد، و هر قدر که می‌توانید نظافت کند، خداوند متعال، اسلام را بر نظافت و پاکی بنا نهاده است، و به جز پاکان هرگز کسی داخل بهشت نمی شود.»
در اسلام، قضای حاجت در کنار نهر‌‌های جاری و زیر درختان میوه دار مکروه و ناپسند شمرده شده است. در اسلام تاکید شده‌است که زباله‌‌‌ها مانند مو، خون و ناخن دفن شوند.
اهمیت ویژه اسلام به نظافت و پرهیز از آلودگی، حمایت روشن از حفظ محیط زیست است و دوران جنگ را نیز در بر می‌گیرد.
ب ـ قوانین خاص
نوع دوم، قواعد و اصول خاصی است که در نظام حقوقی اسلام و در متون دینی، ونظام حقوق بشر دوستانه بین الملل در ضمن معاهده‌‌ها و کنوانسیون‌‌ها و آرای دیوان دادگستری بین المللی برای حمایت از محیط زیست در دوران جنگ و منازعات مسلحانه ذکر شده است.
در ابتدا به اصول و مقررات بشر دوستانه اسلام برای حفظ محیط زیست در دوران جنگ اشاره و سپس به کنوانسیونهای ناظر به حمایت از محیط زیست در دوران جنگ پرداخته می‌شود.
مقررات بشر دوستانه اسلام برای حفظ محیط زیست در جنگها
از جمله مقررات بشر دوستانه اسلام برای حمایت و حفاظت از محیط زیست در جنگها که در شرایط دوران جنگ صادر شده موارد زیر است:
1ـ منع قطع درختان و از بین بردن درختان میوه دار جز در موارد اضطرار؛
2ـ منع سوزاندن نخلها و بوستان‌‌ها؛
3ـ منع سوزاندن و از بین بردن مزرعهها و کشتزار‌‌ها؛
4ـ منع پی کردن و از بین بردن بهائم و حیوانات؛
5ـ منع پرتاب و انتشار زهر در مناطق دشمن و سرزمینهای مشرکان؛
6ـ منع آسیب رساندن به دهقانان و کشاورزان؛
7ـ منع کشتار پیرمردان، زنان، کودکان، اسیران و غیر نظامیان؛
8ـ منع بی حرمتی به اجساد و مثله کردن آنها.
در اینجا به ذکر پاره ای از احادیث که بیانگر این اصول بشر دوستانه است، می‌پردازیم:
رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله وسلم ـ در هنگام اعزام ارتش به جبهه جنگ، به فرماند‌‌هان و سربازان چنین دستور می‌داد:
«خیانت، زیاده روی و خدعه نکنید. پیرمردان، کودکان، زنان، فراریان از صحنه نبرد را به قتل نرسانید، نخلها را نسوزانید، درخت و درخت میوه دار را قطع نکنید؛ مگر این که چاره ای جز آن نداشته باشید. زراعت را آتش نزنید. چهارپایان را که گوشت آنها قابل خوردن است، از پا در نیاورید؛ مگر این که به خوردن گوشت آنها ناچار و مضطر باشید.»
حضرت علی ـ علیه السلام ـ فرموده است:
«رسول خدا از انتشار زهر در سرزمین مشرکان نهی کرده است.»
در اسلام آلوده کردن مناطق دشمن به وسیله زهر و یا گاز‌های مضر و خطرناک به محیط زیست ممنوع است.
نیز فقهای شیعه قطع درختان و تخریب مزرعهها را در سرزمین دشمن که در حال جنگ با مسلمانان به سر می‌برند، جایز نشمرده و آن را مکروه و ناپسنده قرار داده اند. در اسلام پیکارگران صحنه نبرد که به جنگ مشروع مبادرت می‌ورزند، باید جلو احساسات خصمانه را با مقررات اسلامی و بشر دوستانه منظم گردانند تا به محیط زیست و حیات انسانها آسیب نرسد.
اصول و قواعد خاصی که حفظ محیط زیست و مسائل مربوط به آن را در دوران جنگ و منازعات مسلحانه مورد ملاحظه قرار داده و کشورها را متعهد به رعایت آن دانسته عبارتند از بند 3 ماده 35 پروتکل شماره 1 ضمیمه کنوانسیونهای ژنو مصوب 1977م. که به موجب آن استفاده از ابزار و وسایل جنگی که به غرض خسارت گسترده و شدید از سوی متخاصمان یا یکی از آن‌هابه کار گرفته می‌شود و به طور طبیعی محیط زیست را مواجه با خطر و آسیب دیدگی می‌کند و یا احتمال بروز تخریب محیط زیست برود، ممنوع شده است. به موجب بند 1 ماده 55 این پروتکل نیز استفاده از چنین ابزار و اداوات جنگی ممنوع است.
همچنین می‌توان به آرای دیوان بین المللی دادگستری که به نحوی مرتبط به جنگها است، اشاره کرد؛ نظیر قضیه آزمایش هسته ای فرانسه در آبهای اقیانوس آرام، که استرالیا و نیوزیلد به سبب نقض حاکمیت و نقض حقوق بین الملل محیط زیست خواستار توقف آن شدند و دیوان با بررسی استدلال‌‌های طرفین فرانسه را از ادامه آزمایشها منع کرد.
وقتی آزمایش سلاح‌های هسته ای به جهت ضرر زدن به محیط زیست از نظر قواعد بین المللی ممنوع باشد، به کارگیری چنین سلاحی که مضر به محیط زیست است به طریق اولی از نظر عرف بین الملل ممنوع خواهد بود.
همچنین رأی دیوان در قضیه مشروعیت استفاده از سلاح‌های هسته ای در سال 1996م. مهمترین رأی دیوان در زمینه حفظ محیط زیست است. دیوان در صدور رأیش با تأکید بر پرهیز دولت‌ها از انجام اعمالی که به محیط زیست آسیب می‌رساند، نوشت: استفاده از هر نوع سلاح و از جمله سلاح‌های هسته ای و روش جنگی که باعث ورود صدمه‌‌های شدید گسترده و طولانی مدت به محیط زیست شوند، ممنوع است. در این زمینه دیوان به مواد 35 و 55 نخستین پروتکل الحاقی کنوانسیونهای ژنو مصوب 1977م. و همچنین به کنوانسیون بهره گیری نظامی یا هر گونه استفاده خصمانه از تکنیک‌های تغییر محیط زیست استناد کرد.
بنابر این، قواعد و اصول عام و مقررات خاص بشر دوستانه دوران جنگ طرفهای درگیر را ملزم به رعایت حفظ محیط زیست می‌کند. این قوانین با داشتن ویژگی عرفی بین المللی، پشتوانه خوبی برای حفاظت محیط زیست است که حتی کسانی که در برابر این قوانین تعهدی نکرده اند، برای حفظ محیط زیست ملزم به رعایت آن می‌باشند.
نتیجه
یکی از موضوع‌‌های مهم جهانی، حفظ محیط زیست است که مورد توجه حقوق بشر دوستانه واقع شده است؛ زیرا بهره برداری از طبیعت، حفظ کرامت انسانی و تحقق امنیت و عدالت و توسعه نسلهای آینده رابطه ای نزدیک به رعایت حفظ محیط زیست و مسائل زیست محیطی دارد، و هر گونه زیان و تخریب طبیعت بر زندگی سالم انسانی اثر گذار است. در این میان یکی از مخرب ترین عامل تخریب محیط زیست و آسیب رسانی به زندگی بشر و حیاط طبیعت و جانداران وقوع جنگ و به کار بردن سلاح‌های ویرانگر و نادیده گرفته مقررات جنگی است، چنان که وقوع جنگها در زندگی بشر به خصوص جنگ جهانی اول و دوم و سایر جنگ‌‌هایی که پس از آن به وقوع پیوسته است، شاهد بر این مطلب است. از این رو قوانین و مقرراتی ناظر به دوران جنگ برای حفظ محیط زیست و حیات انسانی، کاهش رنج و گرفتاری‌های ناشی از جنگ و حمایت از اسیران، مجروحان، آوارگان و حفظ حقوق کسانی که در جنگها بی طرف بوده اند، شکل پذیرفت و نام «حقوق بشر دوستانه» به خود گرفت.
مقررات بشر دوستانه که از محیط زیست در جنگها حمایت می‌کند در کنوانسیونهای بین المللی به دو شیوه عام و خاص وجود دارد. قواعد عام، اصول و مقرراتی است که می‌توان از آنها به نفع حمایت از محیط زیست چه در دوران صلح و چه در دوران جنگ استفاده کرد. قواعد خاص، قوانینی است که در دوران جنگ شکل گرفته و جنبه زیست محیطی آن بیشتر مورد توجه است. همچنین در اسلام هم قواعد و اصول عام و هم قواعد و اصول خاص ناظر به شرایط جنگ وجود دارد که قرنها قبل از شکل گیری حقوق بشر دوستانه در غرب شکل گرفته و از حفظ محیط زیست در دوران جنگ حمایت کرده است.
امروزه مقررات بشر دوستانه ناظر به حمایت از محیط زیست شیوه عرف بین المللی را به خود گرفته و برای همه کشورها الزام آور است، حتی برای کشور‌هایی که خود را متعهد در برابرآن نمی دانند. ولی این قوانین در صورتی می‌توانند مانع تخریب محیط زیست در دوران جنگ باشند که جامعه جهانی روی پنج نکته تکیه داشته باشد:
1ـ تلاش برای لازم الاجرا کردن کنوانسیون‌هایی که حفاظت از محیط زیست را مورد توجه قرار داده است؛
2ـ تلاش برای بهینه سازی رعایت و اعمال مقررات مربوط به حمایت از محیط زیست در دوران جنگ؛
3ـ نظارت بر کارایی این گونه قوانین و روشن کردن وضعیت نقض کنندگان قواعد و مقررات و اقدام عملی و مناسب در برابر مناقضان این گونه قوانین؛
4ـ در برخورد با کشورهای مناقض قوانین و مقررات مربوط به حفاظت محیط هیچ گونه تسامح و اغماض نشود و به تناسب ارتکاب جرم، نقض قواعد و سرپیچی از مقررات جهانی، مجازات شوند؛
5ـ تدابیری در سطح جهانی سنجیده شود که زمینه بروز جنگها اندک شود.
ولی اگر موارد پنجگانه در اثر تسامح و تساهل نادیده گرفته بشود، قواعد عام و یا خاص بین المللی نمی تواند پاسدار محیط زیست باشد. چنان که امروز کشورهای پیشرفته عملاً در تقابل و رویارویی زیست محیطی قرار گرفته و با تولید سلاح‌های کشتار جمعی و رقابت شدید نظامی و بحران سازی در جهان، محیط زیست را با خطر مواجه کرده اند.
به امید روزی که عدالت و صلح جهانی پایدار استقرار یابد و شاهد شکوفایی طبیعت و محیط پاک و پیراسته و امن برای همه انسانها باشیم. 102/120/د